Loyalty of members of collective bodies in capital companies
The research attempts to establish a definition for the term “loyalty”, which does not appear in the Polish Code of Commercial Companies. The legal effects of breaching the duty of loyalty by a member of a collective body of a capital company is also analyzed. A number of circumstances stipulated in the provisions of an agreement, which concern the issue of loyalty, are also examined. The study applies the dogmatic-constructive method which refers to the institution of loyalty of members of collective bodies in capital companies. The place of the organs within the legal structure of a capital company and their legal regulation in the private, more specifically civil law system are shown. As a result of the study, the terminology apparatus of the organ and the loyalty, as well as the legal effects stemming from the duty of loyalty in the form of a non-compete clause, are arranged. As a consequence, it is established that the duty of loyalty does not apply solely to members of the management board of a capital company, but also to members of the supervisory board and the audit committee. This explains the systemic argument which seeks to ensure full legal regulation of a limited liability company as well as a joint stock company, and to protect the interest of the capital company and its participants.
Keywords: body, collective body, legal entity, capital company, loyalty, duty of loyalty, non-compete clause, competing interests
Słowa kluczowe: organ, organ kolegialny, osoba prawna, spółka kapitałowa, lojalność, obowiązek lojalności, zakaz konkurencji, interes konkurencyjny
Celem artykułu jest ustalenie i omówienie, jakie organy kolegialne występują w strukturze spółek kapitałowych[1] i tym samym objęte są obowiązkiem lojalności. Także omówiono, co należy rozumieć przez termin „lojalność” i jaki ustawowy skutek z niej wynika. Dostrzeżono, że w umowie albo statucie spółki kapitałowej zawarte są szczegółowe postanowienia określające rodzaj oraz zakres obowiązku lojalności, a także sposób jego wykonywania w stosunku do spółki kapitałowej. Uwzględniono również konsekwencje prawne w przypadku naruszenia przez członka organu kolegialnego obowiązku lojalności.
I
Przedmiotem analizy jest etap funkcjonowania spółki kapitałowej (tu: spółki z o.o. oraz spółki akcyjnej) od chwili jej wpisu do rejestru przedsiębiorców (por. art. 12 k.s.h.) do chwili wystąpienia przyczyny jej rozwiązania (por. art. 270 k.s.h. – spółki z o.o. i art. 459 k.s.h. – spółka akcyjna). Zatem jest to forma ustrojowa właściwa, docelowa[2] dla spółki kapitałowej (tu: spółki z o.o. oraz spółki akcyjnej). Jednym z elementów struktury prawnej spółki kapitałowej (tu: spółki z o.o. oraz spółki akcyjnej), która jest osobą prawną (por. art. 37 § 1 k.c.; art. 12 k.s.h.), jest jej organ[3]. W nauce prawa cywilnego przez termin „organ” należy rozumieć osobę fizyczną lub grupę osób fizycznych, które sprawują tzw. zadania podstawowe przyznane im przez normy prawne wskazujące reguły ustrojowe konkretnej osoby prawnej[4]. Organ jest wyposażony w kompetencje wskazane w Kodeksie spółek handlowych – tj. decyzyjne, wykonawcze oraz kontrolne. Osoby fizyczne (jedna lub kilka) wchodzą w skład organów i z reguły są powoływane i odwoływane przez uczestników spółek kapitałowych (tu: spółki z o.o. oraz spółki akcyjnej), czyli wspólników lub akcjonariuszy albo radę nadzorczą (por. art. 201 § 4 k.s.h. – spółka z o.o. oraz art. 368 § 4 k.s.h. – spółka akcyjna). Jak już wspomniano, spółka kapitałowa (tu: spółka z o.o. oraz spółka akcyjna) jest osobą prawną[5]. Jednym z atrybutów osoby prawnej jest występowanie w jej strukturze organów. Jest to związane z tym, że osoba prawna jest tworem sztucznym, abstrakcyjnym i sama nie może składać oświadczeń woli. Działać mogą tylko ludzie – osoby fizyczne. W związku z tym ustawodawca wyraził w normach prawnych konwencję, zgodnie z którą działania określonych ludzi (osób fizycznych) podjęte w określonych przypadkach liczą się w stosunkach prawnych jako działania osoby prawnej. Stanowi o tym art. 38 k.c., zgodnie z którym: „Osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej statucie”. Przyjęta regulacja prawna jest wyrazem zaakceptowania i obowiązywania w polskim systemie prawa prywatnego teorii organów[6] osób prawnych[7] (tu: spółek kapitałowych – spółki z o.o. i spółki akcyjnej). Zgodnie z jej treścią oświadczenie organu osoby prawnej należy traktować jak oświadczenie woli samej osoby prawnej. Do tego oświadczenia, przede wszystkim przy ustaleniu dobrej lub złej wiary[8], jak również winy organu[9] oraz zagadnienia wad oświadczeń woli, jeżeli brak jest regulacji szczegółowej, należy uwzględnić przepisy ogólne Kodeksu cywilnego. Organ[10] działa za osobę prawną. W praktyce oznacza to, że organ nie ma autonomicznego (czyli niezależnego) statusu podmiotowego w relacji do osoby prawnej. Zaznaczono już, że organ jest jednym z elementów struktury prawnej osoby prawnej (tu: spółki kapitałowej – spółki z o.o. lub spółki akcyjnej), ściślej wchodzi w skład osoby prawnej. Równocześnie organ nie jest przedstawicielem ustawowymi[11] ani pełnomocnikiem osoby prawnej (tu: spółki kapitałowej – spółki z o.o. lub spółki akcyjnej). Przyjmuje się, że gdy działa organ, działa sama osoba prawna, czyli spółka kapitałowa. W związku z tym działanie organu osoby prawnej (tu: spółki kapitałowej) obejmuje swoim zakresem nie tylko czynności prawne, lecz także inne działania prawne. W rezultacie osoba prawna (tu: spółka kapitałowa) ponosi odpowiedzialność również za czyny niedozwolone (delikty) jej organu (por. art. 416 k.c.), jak również za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez organ.
II
Ustrój, czyli zasady funkcjonowania spółek kapitałowych związane z jej działalnością, został podzielony przez ustawodawcę na uprawnienia reprezentacyjne, uchwałodawcze i kontrolne. Podział ten ma charakter rozłączny. Należy go rozumieć w ten sposób, że występujące w strukturze prawnej spółki kapitałowej organy działają tylko i wyłącznie w obszarze normatywnych kompetencji. Ingerencja w kompetencję innego organu jest możliwa tylko wyjątkowo i dodatkowo gdy prawodawca wyraźnie na to zezwala (por. art. 210, art. 220, art. 253 – spółka z o.o. oraz art. 379, art. 384, art. 426 k.s.h. – spółka akcyjna). Warto zauważyć, że zasady działania spółek kapitałowych zostały ukształtowane w oparciu o model monteskiuszowskiego trójpodziału władzy. Zgodnie z nim władza uchwałodawcza należy do zgromadzenia wspólników oraz walnego zgromadzenia akcjonariuszy (por. art. 227–254 k.s.h. – spółka z o.o.; art. 393–429 k.s.h. – spółka akcyjna), co stanowi odpowiednik parlamentu. Z kolei władza wykonawcza znajduje się w kompetencji zarządu, włącznie z jego prezesem (por. art. 201–211 k.s.h. – spółka z o.o. oraz art. 368–380 k.s.h. – spółka akcyjna), co odpowiada pozycji rządu wraz z prezydentem. I wreszcie władza kontrolna – nadzorcza – sądownicza należy do rady nadzorczej albo komisji rewizyjnej (por. art. 212–226 k.s.h. – spółka z o.o. oraz art. 381–392 k.s.h. – spółka akcyjna). Pozycja prawna organów w spółkach kapitałowych jest zróżnicowana. Głównym organem decyzyjnym jest zgromadzenie wspólników (por. art. 227–254 k.s.h. – spółka z o.o.) oraz walne zgromadzenie akcjonariuszy (por. 393–429 k.s.h. – spółka akcyjna). Tymczasem inne organy (tu: zarząd, rada nadzorcza albo komisja rewizyjna w spółce z o.o. oraz zarząd i rada nadzorcza w spółce akcyjnej) pozostają w pełni autonomiczne i niezależne. Normatywnym wyrazem tej reguły jest regulacja prawna, zgodnie z którą organ nadzorczy nie ma prawa wydawania wiążących poleceń zarządowi. Należy dodać, że skutkiem samodzielności organów występujących w strukturze prawnej spółki kapitałowej (tu: spółki z o.o. i spółki akcyjnej) jest to, że ich członkowie ponoszą odpowiedzialność zarówno cywilną, jak i karną za działania lub zaniechania sprzeczne z umową spółki albo z regulacjami ustawowymi.
III
W skład wyżej wskazanych organów (tu: zarząd, rada nadzorcza, komisja rewizyjna) wchodzą osoby fizyczne, które pełnią funkcję ich członków o kompetencjach szczegółowo określonych w akcie założycielskim. Zgodnie z art. 18 § 1 k.s.h. tylko osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych może być członkiem organu (por. art. 11 k.c.). Nie może być członkiem zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej osoba fizyczna, która została skazana prawomocnym wyrokiem za przestępstwa określone w przepisach rozdziałów XXXIII–XXXVII Kodeksu karnego oraz w art. 585, art. 587, art. 590 i art. 591 ustawy (por. art. 18 § 2 k.s.h.). Regułą jest, że organy w spółkach kapitałowych mają charakter kolegialny (zgromadzenie wspólników, zarząd, komisja rewizyjna albo rada nadzorcza – spółka z o.o. oraz walne zgromadzenie akcjonariuszy, zarząd, rada nadzorcza – spółka akcyjna). Wyjątkiem w tym zakresie jest jednoosobowe pełnienie funkcji w organie zarządzającym spółek kapitałowych (por. art. 201 § 2 k.s.h. – spółka z o.o. oraz art. 368 § 2 k.s.h. – spółka akcyjna). Jednakże w praktyce taki model organu zarządzającego występuje bardzo rzadko. Zgromadzenie wspólników i walne zgromadzenie akcjonariuszy to jedyny organ w spółce kapitałowej, którego się nie powołuje ani nie odwołuje. W praktyce oznacza to, że skład tego organu konstytuuje się w sposób naturalny (ściślej automatyczny) z wszystkich uczestników spółek kapitałowych (wspólników albo akcjonariuszy). Z kolei członkostwo w tym organie spółki kapitałowej związane jest z tytułem prawnym uczestnictwa, którego wyrazem jest udział (spółka z o.o., m.in. art. 152, art. 174 i nast. k.s.h.) albo akcja (spółka akcyjna, m.in. art. 302, art. 328 i nast. k.s.h.). Natomiast zarząd, komisja rewizyjna i rada nadzorcza to organy spółek kapitałowych, które podlegają procedurze wyboru oraz kadencji (por. art. 201 § 4, art. 215, art. 216, art. 217 k.s.h. – spółka z o.o. oraz art. 368 § 4, art. 3681, art. 369, art. 370, art. 385 § 1 i § 2, art. 386 k.s.h. – spółka akcyjna).
IV
Przedmiot rozważań został ograniczony do organów kolegialnych spółek kapitałowych, tj. do zarządu oraz komisji rewizyjnej i rady nadzorczej. W spółkach kapitałowych zarząd składa się z jednego albo z większej liczby członków (por. art. 201 § 2 k.s.h. – spółka z o.o., art. 368 § 2 k.s.h. – spółka akcyjna). Ustawodawca wskazuje, że w skład zarządu mogą zostać powołane osoby fizyczne z grona samych wspólników albo akcjonariuszy lub też inne osoby fizyczne niemające takiego statusu (por. art. 201 § 3 k.s.h. – spółka z o.o., art. 368 § 3 k.s.h. – spółka akcyjna). Równocześnie regulacje szczegółowe wprowadzają ograniczenia podmiotowe w relacji do członków organów spółek kapitałowych w związku z jednoczesnym pełnieniem przez nich określonych funkcji w spółce (por. 214 k.s.h. – spółka z o.o. i art. 387 k.s.h. – spółka akcyjna). Kompetencje członków zarządu spółek kapitałowych obejmują prowadzenie spraw spółki oraz jej reprezentację (por. art. 201 § 1 k.s.h. – spółka z o.o. oraz art. 368 § 1 k.s.h. – spółka akcyjna). Tak silna pozycja prawna członków organu zarządzającego w spółce kapitałowej, powodująca w zasadzie odcięcie (ściślej odłączenie) wspólników i akcjonariuszy od kierowania oraz decydowania o sprawach spółki, łączy się z zachowaniem przez nich obowiązku lojalności.
Termin „lojalność” nie jest jednoznaczny. W polskim języku etnicznym synonimem terminu „lojalność” są takie zwroty jak: prawość, rzetelność, uczciwość, staranność, pilność oraz wierność[12]. W języku prawnym, ściślej w tekście Kodeksu spółek handlowych, wyraz „lojalność” lub sformułowanie „obowiązek lojalności” nie występują. Tymczasem w języku prawniczym termin „lojalność” należy łączyć z zaufaniem, które polega na przyjęciu założenia, że osoby fizyczne pełniące określone funkcje, mające określoną pozycję będą zachowywać się w sposób honorowy i uczciwie wykonywać swoje obowiązki[13]. Także lojalność obejmuje swym zakresem wszystkie poufne informacje stanowiące tajemnicę[14] spółki kapitałowej oraz wiadomości, które uzyskali członkowie zarządu w okresie sprawowania swojej funkcji. W praktyce gospodarczej w umowach menedżerskich, tzw. umowach o zarządzanie, umowach o pracę lub innych podobnych umowach – zagadnienie zakazu ujawniania informacji o spółce zawarte jest w tzw. klauzuli poufności. Jednocześnie zakres pojęcia dla terminu „lojalność” czy też sformułowania „obowiązek lojalności”[15] jest uzupełniany i doprecyzowany szczegółowymi ustaleniami w uchwałach wspólników czy też akcjonariuszy, jak również w postaci późniejszej zmiany aktów założycielskich spółek kapitałowych (umów lub statutów). Przedmiotem ustaleń wspólników lub akcjonariuszy w umowie albo statucie spółki kapitałowej jest na ogół precyzyjne określenie rodzajów oraz zakresów obowiązku lojalności, jak również sposób ich wykonywania w relacji do spółki kapitałowej oraz samych uczestników spółki. Przykładem lojalności może być stan faktyczny, w którym podmioty zobowiązują się do zgodnego, rzetelnego działania, zaangażowania sił i umiejętności oraz wymienionych w niniejszej umowie środków w celu realizacji przedmiotu działania spółki[16]. We wskazanym przypadku celem obowiązku lojalnego działania jest aktywne przyczynianie się do osiągania wyznaczonego celu spółki, jak również do rozrostu prowadzonego przedsiębiorstwa przez spółkę w tym znaczeniu, aby osiągał on prawidłowy kierunek rozwoju i wzrost w zakresie wyników gospodarczych, jak również powiększał swoje zyski finansowe. Inną postacią obowiązku lojalności członka zarządu wobec spółki kapitałowej jest uczestnictwo w wewnętrznym życiu spółki. Jego przejawem jest obligatoryjny udział w posiedzeniach zarządu, na których podejmowane są uchwały (por. art. 208 § 4 i § 5 k.s.h. – spółka z o.o. oraz art. 371 § 2 i § 3 k.s.h.). Z tego względu członek zarządu, który nie bierze udziału w takich posiedzeniach, uniemożliwiając w ten sposób skuteczne prawnie podjęcie uchwały lub uchwał, narusza obowiązek lojalnego zachowania się wobec spółki kapitałowej. Równocześnie obowiązek lojalności członka zarządu może przejawiać się w powstrzymywaniu się od określonych działań (por. art. 211 k.s.h. – spółka z o.o. oraz art. 380 k.s.h. – spółka akcyjna). Celem wskazanej regulacji prawnej jest ochrona interesu spółki kapitałowej, jak również ochrona interesu każdego uczestnika tej spółki. Z powyżej wskazanych stanów faktycznych wynika, że obowiązek lojalności wiążący członków organu zarządzającego w spółce kapitałowej występuje w dwóch aspektach. Pierwszy z nich polega na działaniu. Natomiast aspekt drugi obejmuje swym zakresem również zaniechanie, ściślej powstrzymywanie się od określonego postępowania.
Z obowiązku lojalnego działania członków zarządu spółek kapitałowych wynika ustawowy zakaz konkurencji[17]. Jego wprowadzenie jest związane z tym, że członkom zarządu spółek kapitałowych został powierzony szeroki zakres kompetencji w zakresie kierowania sprawami spółki kapitałowej i tym samym doprowadził do uniezależnienia się zarządu od wpływu wspólników lub akcjonariuszy. Wobec tak silnie ukształtowanej pozycji członków zarządu spółki kapitałowej (tu: spółki z o.o. oraz spółki akcyjnej) ustawodawca musiał wyraźnie rozgraniczyć sferę ich osobistych i indywidualnych interesów od interesów samej spółki kapitałowej[18], którą zarządzają. Stanowisko prawodawcy znalazło swój normatywny wyraz w ustanowieniu odpowiednich zakazów prowadzenia działalności konkurencyjnej[19] uregulowanych w kilku ustawach, tj. m.in. w Kodeksie spółek handlowych (por. art. 211 k.s.h. – spółka z o.o. oraz art. 380 k.s.h. – spółka akcyjna), ustawie – Prawo przedsiębiorców (por. art. 8 i art. 9 Pr.Przed.) czy też w ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (por. 3 i art. 11 ZNKU)[20]. Przez interes konkurencyjny należy rozumieć taką sferę spraw, która w szczególny sposób znajduje się w zakresie zainteresowania innego przedsiębiorcy (indywidualnego lub grupowego), szczególnie zajmującego się tego typu sprawami w sposób zawodowy (gospodarczy). Jak stanowi art. 211 § 1 i art. 380 § 1 k.s.h., członek zarządu nie może bez zgody (wyraźnej lub domniemanej) spółki zajmować się interesami konkurencyjnymi ani też uczestniczyć w spółce konkurencyjnej jako wspólnik spółki cywilnej, spółki osobowej lub jako członek organu spółki kapitałowej bądź uczestniczyć w innej konkurencyjnej osobie prawnej jako członek organu. Zakaz ten obejmuje także udział w konkurencyjnej spółce kapitałowej w przypadku posiadania przez członka zarządu co najmniej 10% udziałów lub akcji tej spółki albo prawa do powołania co najmniej jednego członka zarządu. Interesem konkurencyjnym można zajmować się bezpośrednio, tj. prowadząc indywidualnie działalność gospodarczą, albo też pośrednio – gdy sferą interesów konkurencyjnych zajmuje się np.: spółka akcyjna, w której prawny tytuł uczestnictwa, tj. akcje, posiada podmiot prawny wchodzący w skład organów zarządzających innego podmiotu, bezpośrednio zainteresowanego taką sferą interesów. W takim stanie faktycznym mogą zostać wykorzystane czyjeś poufne informacje, dokumenty stanowiące tajemnicę przedsiębiorstwa z korzyścią dla kogoś innego przez podmiot, który pozostaje w powiązaniach gospodarczych, w szczególności posiadając prawa udziałowe lub akcje. Zgodnie z art. 211 § 1 i art. 380 § 1 k.s.h. członkowi zarządu spółki kapitałowej nie wolno: zajmować się interesami konkurencyjnymi (bezpośrednio lub pośrednio), uczestniczyć w charakterze wspólnika w spółce cywilnej, w spółce osobowej, jak również pełnić jakiejkolwiek funkcji we władzach spółki konkurencyjnej. W praktyce oznacza to zakaz uczestniczenia w składzie zarządu, rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej w innej konkurencyjnej osobie prawnej. Zakaz ten obejmuje także udział w konkurencyjnej spółce kapitałowej w przypadku posiadania przez członka zarządu co najmniej 10% udziałów lub akcji tej spółki albo prawa do powołania co najmniej jednego członka zarządu. Powyżej wskazany zakaz konkurencji określony w art. 211 § 1 i art. 380 § 1 k.s.h. może zostać w stosunku do członka zarządu spółki kapitałowej uchylony wskutek wyraźnego zezwolenia spółki na określoną działalność. W przypadku gdy umowa albo statut spółki kapitałowej nie zawiera odmiennych postanowień, zezwolenia udziela organ powołany do ustanowienia zarządu (por. art. 211 § 2 k.s.h. – spółka z o.o. i art. 380 § 2 k.s.h. – spółka akcyjna).
Sankcją prawną za naruszenie przez członka zarządu spółki kapitałowej obowiązku lojalności i wynikającego z niego zakazu konkurencji jest powstanie jego odpowiedzialności zarówno cywilnoprawnej[21] (por. art. 293, art. 294 k.s.h. i nast. – spółka z o.o. oraz art. 483, art. 485 k.s.h. i nast. – spółka akcyjna), jak i karnoprawnej wobec spółki kapitałowej (por. art. 585 k.s.h. – spółka z o.o. oraz spółka akcyjna). Także naruszenie przez członka zarządu obowiązku lojalności i wynikającego z niego zakazu konkurencji skutkuje jego odwołaniem z pełnionej funkcji (por. art. 203 k.s.h. – spółka z o.o. oraz art. 370 k.s.h. – spółka akcyjna).
V
Analogicznie obowiązek lojalnego zachowania stanowi kryterium, którego wymaga się od innych członków organów kolegialnych w spółkach kapitałowych. Jest to skutkiem zastosowania reguł wykładni systemowej. Kodeks spółek handlowych wprost stanowi jedynie o obowiązku lojalności członków zarządu spółki kapitałowej, z którego wynika zakaz konkurencji (por. art. 211 – spółka z o.o. i art. 380 k.s.h. – spółka akcyjna). Argument systemowy w postaci przeniesienia obowiązku lojalności (i wszystkich skutków prawnych wynikających z niego) również na członków pełniących funkcje rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej w spółkach kapitałowych zapewni zupełność regulacji prawnej zawartej w tytule III Spółki kapitałowe, w dziale I, rozdziale 3. Organy spółki, w tym oddział 2. Nadzór (por. art. 212–226 k.s.h.) w odniesieniu do spółki z o.o., jak również w tytule III Spółki kapitałowe, w dziale II, rozdziale 3. Organy spółki, w tym oddział 2. Nadzór (por. art. 381–392 k.s.h.) w relacji do spółki akcyjnej. Rada nadzorcza lub komisja rewizyjna to kolejne organy kolegialne występujące w strukturze spółki kapitałowej. Zadaniem rady nadzorczej w spółce kapitałowej jest sprawowanie stałego nadzoru nad działalnością spółki we wszystkich dziedzinach jej działalności (por. art. 219 k.s.h. – spółka z o.o. oraz art. 382 k.s.h. spółka akcyjna). Oznacza to, że rada nadzorcza sprawuje nadzór nad zarządzaniem spółką kapitałową. W spółce akcyjnej rada nadzorcza jest organem obligatoryjnym (por. art. 381 k.s.h.). Natomiast w spółce z o.o. rada nadzorcza lub komisja rewizyjna mają charakter organów fakultatywnych. Obowiązek ustanowienia rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej powstaje wówczas, gdy w spółce z o.o. kapitał zakładowy przewyższa kwotę 500 tys. zł, a wspólników jest więcej niż 25 (por. art. 213 § 2 k.s.h.), albo w przypadku gdy wspólnicy tak postanowią, nawet wówczas gdy spółka nie spełnia kryteriów ustawowych (por. art. 213 § 1 k.s.h.). Zgodnie z art. 215 § 1 oraz art. 385 § 1 k.s.h. rada nadzorcza składa się co najmniej z trzech członków powoływanych i odwoływanych uchwałą wspólników w spółce z o.o. albo walnego zgromadzenia akcjonariuszy w spółce akcyjnej. Tymczasem komisja rewizyjna składa się co najmniej z trzech członków, powoływanych i odwoływanych według tych samych zasad jak członkowie rady nadzorczej (por. art. 217 k.s.h. – spółka z o.o.). W przeciwieństwie do rady nadzorczej komisja rewizyjna sprawuje czasowy nadzór na działalnością spółki, z reguły na koniec roku obrotowego. W myśl art. 221 k.s.h. w przypadku gdy w spółce z o.o. nie ustanowiono rady nadzorczej, umowa spółki może rozszerzyć obowiązki komisji rewizyjnej. Kompetencje członków rady nadzorczej i komisji rewizyjnej w spółce kapitałowej dotyczą stałego lub czasowego nadzoru nad jej zarządzeniem (por. art. 213, art. 219 k.s.h. – spółka z o.o. oraz art. 382 k.s.h. – spółka akcyjna). Podobnie jak członkowie zarządu pozycja prawna tych organów nadzorczych sprawia, że uniezależniają się one od „właścicieli spółki”, którymi są wspólnicy albo akcjonariusze. W efekcie przy sprawowaniu swojej funkcji i obowiązków członkowie rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej zobowiązani są odznaczać się lojalnością wobec spółki kapitałowej. Dlatego też w odniesieniu do członków rady nadzorczej i komisji rewizyjnej należy zastosować taką samą regulację prawną, jaka została omówiona w przypadku członków zarządu spółki kapitałowej. A zatem będą to zagadnienia dotyczące obowiązku lojalności i wynikającego z niego zakazu konkurencji, jak również odpowiedzialność zarówno cywilnoprawna, jak i karnoprawna w przypadku naruszenia zakazu konkurencji przez członka rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej.
Osoby pełniące funkcje członków organów kolegialnych w spółkach kapitałowych zobowiązane są do lojalnego postępowania. Zakres obowiązku lojalności wobec członków zarządu, rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej w każdym przypadku jest uzupełniany i konkretyzowany w umowach albo statutach spółek kapitałowych, a także w ich późniejszych zmianach. Należy zaznaczyć, że obowiązek lojalności obejmuje swą treścią nie tylko działanie, lecz także powstrzymywanie się od określonego postępowania. Istotne i ważne jest również to, że członkowie organów kolegialnych w spółkach kapitałowych w przypadku naruszenia obowiązku lojalności ponoszą odpowiedzialność nie tylko cywilnoprawną, lecz także karnoprawną.
Bibliografia
Bielecki M., Podstawowe przejawy obowiązywania zasady lojalności, „Pr. Sp.” 2005, nr 4.
Błaszczyk P., Pojęcie interesu spółki handlowej a „lekcja” kryzysu gospodarczego. Wnioski na tle prawa polskiego, „KPP” 2011, z. 4.
Bogdalski P., Tajemnica przedsiębiorstwa – zagadnienia konstrukcyjne, „MoP” 1997, nr 6.
Bryłowski P., Kidyba A., Kategoria interesu w kodeksie spółek handlowych, „PPH” 2005, nr 10.
Gadek B., Szkoda wyrządzona czynem nieuczciwej konkurencji – zagadnienia wybrane, [w:] Odpowiedzialność cywilna. Księga pamiątkowa ku czci prof. A. Szpunara, Kraków 2004.
Górski J., Stanowisko prawne organów i pełnomocników przedsiębiorstw państwowych, „NP” 1955, nr 6.
Katner W.J., Odpowiedzialność cywilna za szkodę wyrządzoną naruszeniem tajemnicy przedsiębiorcy, zwłaszcza w razie uznania jej za informację publiczną, [w:] Odpowiedzialność cywilna. Księga pamiątkowa ku czci prof. A. Szpunara, Kraków 2004.
Kępiński M., Kilka uwag o projekcie ustawy o zwalczaniu nieuczciwych praktyk handlowych, [w:] Współczesne problemy prawa handlowego. Księga jubileuszowa dedykowana Prof. dr hab. Marii Poźniak-Niedzielskiej, Kraków 2007.
Kidyba A., Wybrane problemy związane z likwidacją spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, „MoP” 2000, nr 3.
Klauzula konkurencyjna – minimalne odszkodowanie, „MoP” 2004, nr 16.
Klein A., Ewolucja instytucji osobowości prawnej, [w:] Tendencje rozwoju prawa cywilnego. Zbiór studiów pod red. E. Łętowskiej, Ossolineum 1983.
Klein A., Charakter prawny organów osób prawnych, [w:]Rozprawy z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora W. Czachórskiego, J. Błeszyński, J. Rajski (red.), Warszawa 1985.
Knödler Ch., Spółki osobowe i kapitałowe w Niemczech, „MoP” 1993, nr 3.
Koroluk S., Ustawowe zakazy konkurencji w regulacji prawnej przedsiębiorców, „Glosa” 2004, nr 6.
Kubot Z., Organy osób prawnych, ułomnych osób prawnych oraz innych jednostek organizacyjnych, [w:] W kręgu teoretycznych i praktycznych aspektów prawoznawstwa. Księga jubileuszowa Profesora B. Ziemianina, M. Zieliński (red.), Szczecin 2005.
Likwidacja sp. z o.o. – uch. SN z 24 stycznia 2007 r., III CZP 143/06, „MoP” 2008, nr 11.
Longchamps de Bérier R., Studya nad istotą osoby prawniczej, Lwów 1911.
Marucha M., Przedspółka w niemieckim obrocie gospodarczym w odniesieniu do prawa polskiego, „MoP” 2001, nr 7.
Michalski M., Formy ustrojowe spółki akcyjnej, „ZN UKSW” 2007, nr 7.2.
Nachmann P., Instytucja zakazu konkurencji w prawie polskim, „MoP” 1996, nr 10.
Opalski A., O pojęciu interesu spółki handlowej, „PPH” 2008, nr 11.
Pazdan M., Niektóre konsekwencje teorii organów osoby prawnej, „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach”, nr 5, „Prace prawnicze”, t. I, Katowice 1969.
Pazdan M., Z problematyki dobrej lub złej wiary osoby prawnej, „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego”, nr 21, „Prace prawnicze”, t. II, Katowice 1971.
Poźniak-Niedzielska M., Przesłanka wprowadzenia w błąd jako podstawa odpowiedzialności z tytułu nieuczciwej konkurencji, [w]: Studia z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesor Biruty Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, Łódź 1997.
Radwański Z., Prawo cywilne. Część ogólna, wyd. 10, Warszawa 2009.
Regulska M.W., Działalność sprzeczna z interesami spółki i zakaz konkurencji, „Pr. Sp.” 2008, nr 6.
Salamonowicz M., Instytucja zakazu konkurencji w kodeksie spółek handlowych, [w:] Kodeks spółek handlowych po pięciu latach, J. Frąckowiak (red.), Wrocław 2006.
Sieradzka M., Zakaz konkurencji w kodeksie spółek handlowych, „PPH” 2006, nr 9.
Słownik języka polskiego, M. Szymczak (red.), Warszawa 1979.
Szajkowski A., Formy ustrojowe spółek handlowych, „PiP” 2001, z. 8.
Szajkowski A., Tarska M., Szumański A., [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, t. III, wyd. 2, Warszawa 2008.
Szczepanowska-Kozłowska K., Czyn nieuczciwej konkurencji w stosunkach korporacyjnych, [w:] Prawo handlowe XXI wieku. Czas stabilizacji, ewolucji czy rewolucji. Księga jubileuszowa Profesora J. Okolskiego, M. Modrzejewska (red.), Warszawa 2010.
Szpunar M., Pojęcie czynu nieuczciwej konkurencji – zagadnienia wybrane, [w:] Odpowiedzialność cywilna. Księga pamiątkowa ku czci prof. A. Szpunara, Kraków 2004.
Tomala P., Likwidacja spółek kapitałowych – wybrane zagadnienia, cz. I, „MoP” 2005, nr 8.
Tomala P., Likwidacja spółek kapitałowych – wybrane zagadnienia, cz. II, „MoP” 2005, nr 9.
Wajda D., Obowiązek lojalności w spółkach handlowych, Warszawa 2009.
Warkałło W., Wina osoby prawnej na tle problematyki odszkodowawczej, deliktowej i ubezpieczeniowej, „NP” 1961, nr 2.
Wróbel M., Problematyka spółki jawnej w ujęciu metody empirycznej – sprawozdanie z badań empirycznych dotyczących spółek jawnych wpisanych do rejestru przedsiębiorców w mieście stołecznym Warszawie w latach 2001–2003 (cz. I) oraz 2004–2007 (cz. II), „MoP” 2010, nr 12 (samodzielny dodatek), INP PAN, Warszawa 2010.
Wróblewski J., Teorie osób prawnych – zarys podejścia semiotycznego, [w:] Studia z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa dla uczczenia 50-lecia pracy naukowej prof. dr. hab. A. Szpunara, Warszawa–Łódź 1983.
[1] W rozważaniach przedmiot analizy obejmuje zgodnie z tytułem artykułu dwa typy spółek kapitałowych, tj. spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółkę akcyjną z wyłączeniem spółki publicznej.
[2] Wyróżniamy również w ramach formy prawnej spółki kapitałowej (tu: spółki z o.o. oraz spółki akcyjnej) inne jej formy ustrojowe: pierwsza to forma ustrojowa spółki kapitałowej (tu: spółki z o.o. oraz spółki akcyjnej), występuje od chwili zawiązania spółki kapitałowej (tu: spółki z o.o. oraz spółki akcyjnej) do chwili jej wpisu do rejestru przedsiębiorców; nazywana jest ona przez ustawodawcę spółką kapitałową w organizacji (por. art. 11, art. 161, art. 313, art. 310, art. 323 k.s.h.); natomiast trzecia forma ustrojowa spółki kapitałowej (tu: spółki z o.o. oraz spółki akcyjnej) przypada na okres od chwili wystąpienia zdarzenia prawnego kwalifikowanego przez ustawę albo umowę (statut) jako przyczyna rozwiązania spółki kapitałowej (por. art. 21, art. 270, art. 271, art. 459 k.s.h.) do chwili wykreślenia jej z rejestru przedsiębiorców (por. art. 272, art. 478 k.s.h.); przepisy k.s.h. tę fazę istnienia spółki kapitałowej (tu: spółki z o.o. oraz spółki akcyjnej) mającej na celu zakończenie jej działalności nazywają fazą likwidacji, szerzej na ten temat w literaturze por. A. Szajkowski, Formy ustrojowe spółek handlowych, „PiP” 2001, z. 8, s. 13 i nast.; M. Michalski, Formy ustrojowe spółki akcyjnej, „ZN UKSW” 2007, nr 7.2, s. 45 i nast.; M. Marucha, Przedspółka w niemieckim obrocie gospodarczym w odniesieniu do prawa polskiego, „MoP” 2001, nr 7, s. 386 i nast.; Ch. Knödler, Spółki osobowe i kapitałowe w Niemczech, „MoP” 1993, nr 3, s. 68 i nast.; A. Kidyba, Wybrane problemy związane z likwidacją spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, „MoP” 2000, nr 3, s. 145 i nast.; P. Tomala, Likwidacja spółek kapitałowych – wybrane zagadnienia, cz. I, „MoP” 2005, nr 8, s. 409 i nast.; eadem, Likwidacja spółek kapitałowych – wybrane zagadnienia, cz. II, „MoP” 2005, nr 9, s. 467 i nast.; Likwidacja sp. z o.o. – uch. SN z 24 stycznia 2007 r., III CZP 143/06, „MoP” 2008, nr 11, s. 589–590.
[3] Innymi elementami składającymi się na strukturę prawną spółki kapitałowej (tu: spółki z o.o. oraz spółki akcyjnej) są jej cel, odrębny prawnie od (majątków) wspólników i akcjonariuszy majątek służący realizacji celu, jak również jej uczestnicy (wspólnicy lub akcjonariusze) oraz określony w umowie lub statucie (oraz przepisach k.s.h.) jej ustrój – czyli zasady jej funkcjonowania w obrocie prawnym. Elementy te, ściślej składniki, tworzą trwałą strukturę organizacyjną spółki kapitałowej, która może występować w relacjach prawnych z podmiotami trzecimi jako całość (ściślej organizacyjna jedność).
[4] Por. J. Górski, Stanowisko prawne organów i pełnomocników przedsiębiorstw państwowych, „NP” 1955, nr 6, s. 42 i nast.
[5] Należy zaznaczyć, że zwrot „osoba prawna” jest skrótem myślowym, przez który ustawodawca rozumie jednostkę organizacyjną wyposażoną w cechę – atrybut osobowości prawnej (por. art. 33 i art. 37 § 1 k.c.).
[6] Ma ona swoje uzasadnienie w realistycznych teoriach osób prawnych, szeroko na ten temat por. inne przedstawione teorie, w tym teoria organiczna (O. Gierke), teoria majątku celowego (A. Brinz), teoria własności zbiorowej (M. Planiol), teoria fikcji (F. Savigny); szerzej por. R. Longchamps de Bérier, Studya nad istotą osoby prawniczej, Lwów 1911; także por. J. Wróblewski, Teorie osób prawnych – zarys podejścia semiotycznego, [w:] Studia z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa dla uczczenia 50-lecia pracy naukowej prof. dr. hab. A. Szpunara, Warszawa–Łódź 1983, s. 69 i nast.; A. Klein, Ewolucja instytucji osobowości prawnej, [w:] Tendencje rozwoju prawa cywilnego. Zbiór studiów pod red. E. Łętowskiej, Ossolineum 1983, s. 65 i nast.
[7] Szerzej na ten temat por. rozważania przedstawione przez M. Pazdana, Niektóre konsekwencje teorii organów osoby prawnej, „Prace naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach”, nr 5, „Prace prawnicze”, t. I, Katowice 1969, s. 201 i nast.; A. Klein, Charakter prawny organów osób prawnych, [w:] Rozprawy z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora W. Czachórskiego, J. Błeszyński, J. Rajski (red.), Warszawa 1985, s. 121 i nast.; także Z. Radwański, Prawo cywilne. Część ogólna, wyd. 10, Warszawa 2009, s. 182 i nast.
[8] Por. szerzej na ten temat M. Pazdan, Z problematyki dobrej lub złej wiary osoby prawnej, „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego”, nr 21, „Prace prawnicze”, t. II, Katowice 1971, s. 201 i nast.
[9] Por. szerzej W. Warkałło, Wina osoby prawnej na tle problematyki odszkodowawczej, deliktowej i ubezpieczeniowej, „NP” 1961, nr 2, s. 179 i nast.
[10] Por. także Z. Kubot, Organy osób prawnych, ułomnych osób prawnych oraz innych jednostek organizacyjnych, [w:] W kręgu teoretycznych i praktycznych aspektów prawoznawstwa. Księga jubileuszowa Profesora B. Ziemianina, M. Zieliński (red.), Szczecin 2005, s. 105 i nast.
[11] Przedstawiciel ustawowy i pełnomocnik występuje jako odrębny (samodzielny) podmiot prawny, który składa sam własne oświadczenie woli, jednakże czyni to w imieniu i z bezpośrednimi skutkami prawnymi w cudzej sferze prawnej, a mianowicie reprezentowanego (por. art. 96 k.c.). Jest to zgodne z przyjętą w nauce prawa cywilnego teorią reprezentacji, por. Z. Radwański, op. cit., s. 315 i nast.
[12] Tak por. Słownik języka polskiego, M. Szymczak (red.), Warszawa 1979, s. 50 i nast.
[13] Por. D. Wajda, Obowiązek lojalności w spółkach handlowych, Warszawa 2009, s. 4–5; A. Szajkowski, M. Tarska, A. Szumański, [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, t. III, wyd. 2, Warszawa 2008, s. 644.
[14] Por. także P. Bogdalski, Tajemnica przedsiębiorstwa – zagadnienia konstrukcyjne, „MoP” 1997, nr 6, s. 228 i nast.
[15] Por. także M. Bielecki, Podstawowe przejawy obowiązywania zasady lojalności, „Pr. Sp.” 2005, nr 4, s. 20 i nast.
[16] Jest to przykład obowiązku lojalności jawnego wspólnika wobec spółki jawnej wyrażony w postanowieniach umowy spółki. Warto przypomnieć, że w spółce jawnej w przyjętym przez ustawodawcę modelu ustawowym jej ustroju każdy wspólnik ma prawo i obowiązek prowadzenia spraw spółki – art. 39 § 1 k.s.h., jak również przysługuje mu z mocy ustawy prawo reprezentacji spółki jawnej, por. art. 29 § 1 k.s.h.; w związku z tym, że to wspólnik jawny zarządza spółką, wiąże go obowiązek lojalności, a w następstwie zakaz konkurencji, por. art. 56 k.s.h. Jednakże, jak się wydaje, można ten stan faktyczny przytoczyć także w odniesieniu do „budowania” treści pojęciowej obowiązku lojalności w relacji do członków zarządu spółek kapitałowych jako argument empiryczny wynikający wprost z praktyki gospodarczej, tak por. M. Wróbel, Problematyka spółki jawnej w ujęciu metody empirycznej – sprawozdanie z badań empirycznych dotyczących spółek jawnych wpisanych do rejestru przedsiębiorców w mieście stołecznym Warszawie w latach 2001–2003 (cz. I) oraz 2004–2007 (cz. II), „MoP” 2010, nr 12 (samodzielny dodatek), INP PAN, Warszawa 2010, s. 35 i nast.; por. załącznik nr 116 – B.3.10. Obowiązek lojalności casus nr 218 – (por. nr KRS – 187357 – umowa spółki jawnej z 23 grudnia 2003 r.; § 4 – (s. 7 akt, druga s. kartki).
[17] Por. M. Salamonowicz, Instytucja zakazu konkurencji w kodeksie spółek handlowych, [w:] Kodeks spółek handlowych po pięciu latach, J. Frąckowiak (red.), Wrocław 2006, s. 177 i nast.; S. Koroluk, Ustawowe zakazy konkurencji w regulacji prawnej przedsiębiorców, „Glosa” 2004, nr 6, s. 17 i nast.; M. Sieradzka, Zakaz konkurencji w kodeksie spółek handlowych, „PPH” 2006, nr 9, s. 27 i nast.
[18] Por. szerzej na ten temat P. Bryłowski, A. Kidyba, Kategoria interesu w kodeksie spółek handlowych, „PPH” 2005, nr 10, s. 4 i nast.; A. Opalski, O pojęciu interesu spółki handlowej, „PPH” 2008, nr 11, s. 16 i nast.; M.W. Regulska, Działalność sprzeczna z interesami spółki i zakaz konkurencji, „Pr. Sp.” 2008, nr 6, s. 31 i nast.; P. Błaszczyk, Pojęcie interesu spółki handlowej a „lekcja” kryzysu gospodarczego. Wnioski na tle prawa polskiego, „KPP” 2011, z. 4, s. 909 i nast.
[19] Por. P. Nachmann, Instytucja zakazu konkurencji w prawie polskim, „MoP” 1996, nr 10, s. 363–368.
[20] Por. szerzej M. Szpunar, Pojęcie czynu nieuczciwej konkurencji – zagadnienia wybrane, [w:] Odpowiedzialność cywilna. Księga pamiątkowa ku czci prof. A. Szpunara, Kraków 2004, s. 697 i nast.; K. Szczepanowska-Kozłowska, Czyn nieuczciwej konkurencji w stosunkach korporacyjnych, [w:] Prawo handlowe XXI wieku. Czas stabilizacji, ewolucji czy rewolucji. Księga jubileuszowa Profesora J. Okolskiego, M. Modrzejewska (red.), Warszawa 2010, s. 1031 i nast.; M. Kępiński, Kilka uwag o projekcie ustawy o zwalczaniu nieuczciwych praktyk handlowych, [w:] Współczesne problemy prawa handlowego. Księga jubileuszowa dedykowana Prof. dr hab. Marii Poźniak-Niedzielskiej, Kraków 2007, s. 133 i nast. Zgodnie z art. 3 ZNKU czynem nieuczciwej konkurencji jest jakiekolwiek działanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, jeżeli zagraża lub narusza interes innego przedsiębiorcy lub klienta. Przykładem czynu nieuczciwej konkurencji jest przekazanie, ujawnienie lub wykorzystanie cudzych informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa albo ich nabycie od osoby nieuprawnionej, jeżeli zagraża to istotnym interesom przedsiębiorcy lub je narusza (por. art. 11 ust. 1 ZNKU).
[21] Por. szerzej W.J. Katner, Odpowiedzialność cywilna za szkodę wyrządzoną naruszeniem tajemnicy przedsiębiorcy, zwłaszcza w razie uznania jej za informację publiczną, [w:] Odpowiedzialność cywilna. Księga pamiątkowa…, s. 657 i nast.; B. Gadek, Szkoda wyrządzona czynem nieuczciwej konkurencji – zagadnienia wybrane, [w:] Odpowiedzialność cywilna. Księga pamiątkowa…, s. 637 i nast.; M. Poźniak-Niedzielska, Przesłanka wprowadzenia w błąd jako podstawa odpowiedzialności z tytułu nieuczciwej konkurencji, [w:] Studia z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesor Biruty Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, Łódź 1997, s. 203 i nast.; Klauzula konkurencyjna – minimalne odszkodowanie, „MoP” 2004, nr 16, s. 759–760.