Rozwód według procedury talaq w prawie islamu

Divorce According to the Procedure of Talaq in Islamic Law

Abstract:

The article aims to present the specific nature of divorce in sharia law (the law of Islam, Islamic law – used interchangeably). While reflecting on the subject, the author points out that under this legal system marriage takes the form of a civil contract of sorts, which – as any other contract – may be terminated. Divorce procedures according to Islamic law can take a variety of forms. The dissolution of a marriage can be initiated by one of the parties, a mutual agreement, or a judicial decree. Unlike the legal tradition of the West, the majority of divorces do not involve court proceedings. The article offers an analysis of the Islamic divorce procedure of talaq, i.e. the one-sided termination of a marriage by a husband declaring that he “repudiates” his wife. In the end, the author concludes that sharia divorce sanctions legal inequality between parties, conferring a markedly higher legal status to the man – as does the entire body of Islamic law.

Keywords:

divorce in Islamic law, sharia, talaq

Słowa kluczowe: rozwód w prawie islamu, szariat, talaq

1. Uwagi wprowadzające

Zarówno silne ruchy migracyjne, jak i niespotykany wcześniej rozwój turystyki doprowadziły do zetknięcia się różnych systemów prawnych, w konsekwencji dochodzi do częstej kolizji norm w nich występujących. Szczególnie widoczne jest to na gruncie prawa rodzinnego i spadkowego. Swoistą próbą rozwiązania tych problemów, obok zasad wypracowanych w obszarze prawa prywatnego międzynarodowego, były przyjęte na gruncie prawa europejskiego dwa rozporządzenia nazywane potocznie Rzym III i Rzym IV. Pierwsze z nich[1], które co prawda nie zostało przyjęte przez Rzeczpospolitą Polską, ale przyjęło je 15 krajów Unii Europejskiej: Belgia, Bułgaria, Niemcy, Grecja, Hiszpania, Francja, Włochy, Łotwa, Luksemburg, Węgry, Malta, Austria, Portugalia, Rumunia i Słowenia,  przewiduje możliwość wyboru prawa przez małżonków żądających rozwodu lub separacji niezależnie od siedziby sądu orzekającego.[2]

Z kolei Rzym IV[3], Polska stosuje to Rozporządzenie, dotyczy jurysdykcji i prawa właściwego w zakresie dziedziczenia w państwach członkowskich Unii Europejskiej, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych w tych sprawach. Nowy akt prawny, który obowiązuje od 15 sierpnia 2015 r., wprowadził szereg istotnych zmian w europejskim prawie spadkowym, m.in. przyjmując zasadę, zgodnie z którą do ogółu spraw dotyczących spadku stosować należy prawo państwa, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci. Rozporządzenie umożliwia spadkodawcy wybór prawa tego państwa, którego obywatelstwo posiada on w chwili dokonywania wyboru lub będzie posiadał w chwili śmierci oraz wprowadza tzw. europejskie poświadczenie spadkowe. Szczególne problemy z ewentualnym stosowaniem wymienionych  rozporządzeń na gruncie prawa polskiego mają miejsce w sytuacji kolizji prawa polskiego z normami prawa islamu. Zarówno polskie sądy[4], jak i kierownicy Urzędów Stanu Cywilnego niejednokrotnie muszą rozstrzygać odwołując się, przynajmniej w rudymentarnym zakresie do znajomości prawa muzułmańskiego. W mojej ocenie wypracowany na gruncie prawa prywatnego międzynarodowego i polskiej procedury cywilnej model rozstrzygania w sytuacji kolizji norm nie jest zawsze wystarczający.[5] Najczęstsze problemy mają miejsce w przypadku uznania na gruncie prawa polskiego rozwodu przeprowadzonego zgodnie z prawem muzułmańskim. Niezbędna jest wtedy przynajmniej podstawowa znajomość tego prawa. Mam nadzieję, że mój artykuł chociaż w części pozwoli zaradzić tym problemom.

Procedura rozwodowa według talaq dotyczy sposobu rozwiązania małżeństwa w prawie islamu (prawie muzułmańskim, szariacie – pojęcia tożsame).  Ponieważ prawo to jest ciągle słabo znane w Polsce za celowe uważam kilka słów wprowadzenia do problematyki.

Chociaż XX wiek przyniósł próby reform systemów prawnych w krajach muzułmańskich, zwłaszcza po odzyskaniu przez nie niepodległości  to jednak co do zasady we wszystkich państwach w których dominuje islam jedynym obowiązującym prawem rodzinnym jest szariat.[6] Obowiązujące w krajach muzułmańskich prawo stanowione w sferze prawa rodzinnego nie tylko jest zgodne, ale także wprost bazuje na szariacie. Tym samym opiera się na rozwiązaniach wypracowanych ponad tysiąc lat temu, ponieważ normy prawne regulujące kwestie zawarcia i ustania małżeństwa zostały zawarte w Koranie i sunnie (tradycji) proroka Mahometa, zatem tekstach, które powstawały pomiędzy VII a IX wiekiem. Te często anachroniczne rozwiązania są wciąż aktualne i mają wpływ na życie ponad miliarda siedmiuset milionów ludzi.

Muzułmanie negują sens istnienia celibatu, a małżeństwo uważają za religijno-prawny nakaz, którego wykonanie jest często wymuszane  przez bardzo silną presję społeczną. W społecznościach muzułmańskich w zasadzie nie spotyka się osób nie pozostających (lub takich, które nie pozostawały w  nim wcześniej – rozwiedzionych, owdowiałych) w związku małżeńskim. Swoistą zachętą dla mężczyzn były słowa Mahometa, który dobitnie stwierdził: „W raju nie będzie kawalerów”. Zgodnie z szariatem małżeństwo jest jedynym legalnym (inaczej halal – dozwolonym przez prawo), sposobem zaspokajania popędu seksualnego pomiędzy mężczyzną i kobietą. Wszystkie pozamałżeńskie kontakty seksualne są zakazane, a cudzołóstwo jest nie tylko grzechem, ale także jednym z najcięższych przestępstw i podlega bardzo surowym sankcjom.[7]

Islamskie prawo małżeńskie wyraźnie faworyzuje mężczyznę, ponieważ zezwala na  poligynię, to jest związek jednego mężczyzny z kilkoma kobietami (maksymalnie czterema)[8],  ale całkowicie zakazuje poliandrii, zatem związku jednej kobiety z co najmniej dwoma mężczyznami. Gwoli ścisłości należy zauważyć, że niektóre kraje, np. Turcja i Tunezja zakazały poligamii.[9]

Prawo rodzinne w krajach islamskich regulowane jest na podstawie szariatu i za pomocą szeregu instytucji tak zwanego „prawa statusu osobowego”.[10] Jest to dziedzina prawa, która oprócz prawa rodzinnego obejmuje także normy dotyczące: zdolności prawnej, opieki, kurateli, spadkobrania i testowania.[11]

Szariat traktuje małżeństwo jako zwykły kontrakt z zastrzeżeniem pewnych warunków. Pierwszy, akceptowany przez wszystkie cztery szkoły prawa, stanowi, że przy podpisywaniu kontraktu małżeńskiego musi być obecna określona ilość świadków. Drugi warunek to jednoznaczne potwierdzenie przez mężczyznę i kobietę, że zamierzają zawrzeć związek małżeński i stać się mężem i żoną.[12]

Pomimo tego, że małżeństwo w prawie islamu jest umową cywilnoprawną, to instytucja ta jest głęboko osadzona w religii i trudno uznać ją za czysto świecki akt w sensie ślubów cywilnych w rozumieniu cywilizacji Zachodu.[13] Zgodny z szariatem kontrakt małżeński wprost zawiera szereg odniesień do religii[14], a wszystkie jego postanowienia muszą być zgodne z prawem islamu. Tym samym typowa dla umów swoboda ich zawierania jest mocno ograniczona, ponieważ prawnicy muzułmańscy dowodzą, że wszelkie postanowienia kontraktu małżeńskiego sprzeczne z szariatem, podobnie zresztą jak każdego kontraktu zawartego na gruncie prawa muzułmańskiego, uważa się z mocy prawa za nieistniejące.

2. Rozwiązanie małżeństwa według szariatu

Jak wiadomo dla muzułmanów małżeństwo jest kontraktem, który zawierany jest pomiędzy mężczyzną a kobietą i tak jak każdy kontrakt, po spełnieniu określonych warunków, może być rozwiązane.[15] Prawo muzułmańskie zna kilka form rozwiązania małżeństwa:

• z inicjatywy męża,
• z inicjatywy żony,
• za obopólnym porozumieniem,
• w drodze postępowania sądowego.[16]

Warto jednak wiedzieć, że zgodne z szariatem rozwiązanie małżeństwa różni się od rozwodu w tradycji Okcydentu. Ludziom Zachodu trudno sobie wyobrazić, że w prawie muzułmańskim kobieta i mężczyzna nie mają równych praw w przypadku chęci rozwiązania związku małżeńskiego. W prawie islamu możliwość przeprowadzenia  rozwodu w przeważającej mierze zależna jest od płci osoby, która z takim żądaniem występuje. Mężczyzna posiada przy tym niemal niczym nieograniczoną możliwość rozwiązania małżeństwa poprzez rozwód.[17] Gdy dokonuje tej czynności w formie talaq, nie wymaga się od niego podania jakiejkolwiek przyczyny. Z kolei kobieta pragnąca uzyskać rozwód może go otrzymać po spełnieniu wielu, często upokarzających warunków.[18]  Druga istotna różnica polega na tym, że szariat obok, drogi sądowej dopuszcza również pozasądowe – „prywatne”  procedury  rozwodowe, w których droga sądowa nie występuje.

Jak intersująco wywiódł jeden z badaczy, w kwestii rozwiązania małżeństwa Koran daje szczegółowe, ale mało precyzyjne reguły  i dlatego jest to jedna z tych sfer szariatu w którą muzułmańscy prawnicy włożyli wyjątkowo wiele wysiłku[19]. Należy wiedzieć, że chociaż rozwód w prawie islamu jest legalny, to muzułmańscy juryści przekonują, że należy on do kategorii czynów niepożądanych. Zgodnie z islamską tradycją Mahomet miał powiedzieć, że Ze wszystkich dozwolonych przez Allaha rzeczy, najobrzydliwszy jest rozwód.[20]

Pomimo tych obostrzeń instytucja ta funkcjonuje w ramach prawa islamu[21] i to w wielu różnych formach. Warto wiedzieć, że implementacja norm szariatu do ustawodawstwa wszystkich państw arabskich za fundamentalną formę rozwiązania małżeństwa uznaje rozwód, a w tej materii prawie nieograniczone uprawnienie ma mąż. Dla przykładu można wskazać, że ustawodawstwo wielu krajów muzułmańskich stwierdza wprost: pełnoletni i mający pełną zdolność do czynności prawnych  mąż może w każdym czasie, stosownie do swej woli rozwieść się z żoną, bez podania jakiejkolwiek przyczyny.

Aby pokazać specyfikę ustania małżeństwa w szariacie według procedury talaq wskażę jeszcze inne procedury prowadzące do rozwiązania małżeństwa w tym modelu prawnym. Zaliczamy do nich:

1. talaq – rozwód z inicjatywy męża (w ramach którego wyróżnia się: talaq-al-Sunnah (asan lub hasan) i talaq al-Bid’ah; ze względu na odwołalność: talaq raj’i, talaq ba’in sughra i talaq ba’in kubra; oraz talaq delegowany przez męża – talaq-i-tafwid;
2. khula – rozwód z inicjatywy kobiety (uzgodniony pomiędzy małżonkami bez udziału sądu bądź orzekany przez sąd);
3. mubaraat – rozwód za porozumieniem stron, (obopólne wyzwolenie);
4. ila – rozwód na mocy przysięgi dokonanej przez męża w której oświadcza on, że nie będzie współżył z żoną przez cztery miesiące (przysięga celibatu);
5. zihar­- rozwód polegający na odrzuceniu żony przez męża poprzez wygłoszenie przez niego następujących słów: jesteś dla mnie jak plecy mojej matki;[22]
6. lian– rozwód polegający na wzajemnym oskarżeniu małżonków – mąż czterokrotnie oskarża żonę o cudzołóstwo, żona natomiast czterokrotnie przysięga, iż to nieprawda (wspólne przekleństwo)[23];
7. tafrik – separacja orzekana sądowo;
8. fasakh – rozwód orzekany sądowo;
9. rozwiązanie małżeństwa z mocy prawa.[24]

Z kolei Furqan Ahmad proponuje następującą klasyfikację:

1. Rozwód inicjowany przez męża:
2. talaq
3. ila
4. zihar
5. Rozwód inicjowany przez żonę:
6. talaq-i-tawfid
7. khula
8. Rozwód za obopólną zgodą stron:
9. khula
10. mubaraa
11. rozwód w drodze postępowania sądowego
12. lian
13. faskh[25]

3. Rozwód na podstawie talaq

Najczęściej spotykaną procedurą rozwodową przewidzianą przez prawo szariatu  jest talaq. Termin ten oznacza dosłownie „odrzucić”, a zgodnie z prawem muzułmańskim należy go rozumieć jako  „odrzucenie żony – repudiacja- (to jest rozwiązanie małżeństwa) przez męża” poprzez wypowiedzenie przez niego określonego słowa lub słów.[26]  Zdecydowana większość systemów prawnych krajów islamskich interpretuje tę formę rozwodu jako rozwiązanie prawnie skutecznego[27] kontraktu małżeńskiego niezwłocznie po jego zawarciu lub w terminie późniejszym, przez męża, jego agenta lub jego żonę skutecznie przez niego upoważnioną, poprzez wypowiedzenie słowa talaq, jego derywatu lub synonimu.[28] Talaq jest jednostronnym aktem woli (posiadającego zdolność do czynności prawnych i zdrowego na umyśle) mężczyzny, który według szariatu może rozwieść się z kobietą, jeśli taka jest jego wola, bez podania jakiejkolwiek przyczyny.[29] Niektórzy prawnicy przekonywali, że prawo to nie powinno być wykorzystywane przez męża – dowodzili, iż można je zastosować tylko, gdy żona swym zachowaniem  lub słowami wyrządza mężowi krzywdę lub jest bezbożna. Współcześnie przesłanki te zupełnie nie obowiązują. W konsekwencji talaq rozumiany jest, co do zasady, jako nieograniczone prawo męża do rozwiązania małżeństwa. Legitymację dla tego rozwiązania stanowią treści zawarte w Koranie, wskazujące na lepszą pozycję prawną mężczyzny względem kobiety: „Mężczyźni stoją nad kobietami ze względu na to, że Bóg dał wyższość jednym nad drugimi, i ze względu na to, że oni rozdają ze swojego majątku. Przeto cnotliwe kobiety są pokorne i zachowują w skrytości to, co zachował Bóg. I napominajcie te, których nieposłuszeństwa się boicie, pozostawiajcie je w łożach i bijcie je! A jeśli są wam posłuszne, to starajcie się nie stosować do nich przymusu. Zaprawdę, Bóg jest wzniosły, wielki!’[30] Co znamienne w Koranie znaleźć można kilkanaście dobitnych stwierdzeń dotyczących rozwodu, nawet LXV sura Koranu nosi tytuł Rozwód (At-talak). Dla przykładu wskażę: Kiedy dajecie rozwód kobietom, to po upływie oznaczonego dla nich czasu albo je zatrzymajcie w sposób uznany zwyczajem, albo też zwolnijcie,[31] A kiedy daliście rozwód kobietom, to po upływie oznaczonego dla nich czasu nie przeszkadzajcie im, aby wzięły sobie innych mężów, jeśli spodobają się sobie nawzajem, zgodnie z przyjętym zwyczajem,[32] i jeszcze jedno: Nie popełniajcie grzechu, dając kobietom rozwód, jeśli nie dotknęliście ich i nie macie w stosunku do nich żadnego zobowiązania.[33]

Aby rozwód według procedury talaq  mógł wywrzeć skutki prawne mąż, który go przeprowadza nie może pozostawać w stanie mimowolnej nieświadomości (upojenia, bądź odurzenia) czy też znajdować się  pod przymusem. Zgodnie z szariatem nawet talaq wypowiedziany w afekcie będzie uznany za ważny. W niektórych krajach muzułmańskich np. w Tunezji i Syrii rozwód  z inicjatywy mężczyzny musi być zatwierdzony  przez sąd, w przeciwnym razie nie wywiera skutków prawnych. Z kolei w Iraku i Algierii każdy rozwód, również ten z inicjatywy męża, wywiera skutki prawne dopiero z chwilą rejestracji w sądzie. Natomiast w Egipcie talaq powinien być zgłoszony u religijnego notariusza mad`huna (mazuna), ale brak takiego zgłoszenia nie skutkuje nieważnością rozwodu. Mężczyzna naraża się jedynie na niewielką karę grzywny (200 funtów egipskich) i/lub więzienia (do sześciu miesięcy).[34] Była żona nie musi być obecna podczas odrzucenia, ale powinna być o nim powiadomiona w ciągu 30 dni.

Należy podkreślić, że standardową formą dla talaq  jest forma ustna, jednakże procedura ta może przybrać także formę pisemną – tzw. talaqnama. Talaq dokonany w formie pisemnej może wystąpić w dwóch wersjach. Pierwsza z nich to tzw. forma zwyczajowa, ma ona miejsce w sytuacji, gdy pisemny talaq jest sporządzony prawidłowo i wprost wynika z niego przez kogo i do kogo jest skierowany. Przy zastosowaniu tej formy dochodzi do natychmiastowego i nieodwołalnego rozwiązania małżeństwa, nawet jeśli mąż nie miał w rzeczywistości takiego zamiaru. Jego druga forma występuje wtedy, gdy talaqnama nie został sporządzony w formie zwyczajowej i nie jest skierowany do konkretnej osoby. Taki rozwód dla wywarcia skutków prawnych musi zostać udowodniony.[35]

 Talaq dokonywany ustnie musi być wypowiedziany do konkretnej osoby,[36] choć jednocześnie nie wymaga się ściśle określonej formuły – ważne jest, by z wypowiedzi męża wynikało, iż jego intencją było dokonanie rozwodu (różnica w tym zakresie występuje u szyitów, którzy wymagają dwóch świadków dla ważności talaq  oraz ściśle określonej formuły – najczęściej: „jesteś rozwiedziona”, ”odrzucam cię”[37]). Warto także wskazać, iż talaq może być bezwarunkowy – jest wtedy skuteczny natychmiast lub warunkowy – staje się ważny dopiero po zaistnieniu określonych warunków.[38]

W ramach talaq  wyróżnić można także pewne jego odmiany, a mianowicie:

– talaq-al-Sunnah (asan lub hasan)

– talaq al-Bid’ah

Pierwsza z nich, talaq-al-sunnah jest formą odwołalną, uznaną przez tradycję Mahometa (sunnę), który akceptował tę procedurę ze względu na to, że rozwód nie stawał się skuteczny natychmiastowo, dzięki czemu mąż mógł ponownie przemyśleć swoją decyzję, pogodzić się z żoną i odwołać rozwód. Na marginesie dodam, że sam Mahomet rozwiódł się z dwoma ze swoich dwunastu żon.

W obszarze najbardziej aprobowanej formy talaq-  talaq-al-Sunnah występują jego dwa rodzaje: ahsan i hasan.[39] Pierwszy z nich, ahsan[40] (w dosłownym znaczeniu właściwy, prawidłowy) jest najbardziej uznaną formą rozwodu w tradycji muzułmańskiej, spośród wszystkich dozwolonych. Polega on na jednorazowym wypowiedzeniu formuły rozwodowej przez męża, w okresie czystości żony (po arabsku –tuhr, czyli pomiędzy jej menstruacjami, lub po upływie określonego czasu od połogu), a skuteczny staje się nie natychmiastowo lecz dopiero z chwilą, gdy upłynie okres iddat.[41] Zanim upłynie okres oczekiwania  mąż może go odwołać – ustnie bądź poprzez podjęcie fizycznego współżycia z żoną. Jeśli bowiem przed upływem iddat dojdzie do współżycia, rozwód uznany zostanie za odwołany i nie dojdzie do skutku. Skuteczny rozwód według tej procedury musi mieć formę ustną.[42]

Z kolei rozwód  hasan (z arabskiego: „dobry”), jest również zgodny z sunną Mahometa, ale cieszy się mniejszym uznaniem niż ahsan[43]. Polega na trzykrotnym wypowiedzeniu formuły rozwodowej przez męża, w trzech, następujących po sobie okresach czystości żony (w przypadku kobiet, które ze względu na wiek nie doświadczają już menstruacji, między oświadczeniami upłynąć musi 30 dni). Pierwsze dwa oświadczenia są odwoływalne (analogicznie jak w przypadku ahsan – ustnie bądź poprzez podjęcie współżycia seksualnego), natomiast w momencie wypowiedzenia trzeciej, rozwód staje się nieodwołalny.[44]

Drugą formą talaq, jest talaq al-bid’ah,[45] tj. rozwód nieodwołalny, przyjęty tylko w islamie sunnickim, którego skutek następuje natychmiast. Pomimo  tego, że jest uznany przez sunnickie szkoły  prawa, to uchodzi za najmniej dopuszczalną, jedynie tolerowaną formę talaq[46]. Stanowi on bowiem swoistą innowację[47] i polega na trzykrotnym wypowiedzeniu formuły rozwodowej przez męża, ale nie w trzech następujących po sobie okresach, lecz zachodzących bezpośrednio po sobie, zatem: talaq, talaq, talaq „na jednym posiedzeniu”.[48] Co więcej wskazuje się, iż talaq al-bid’ah polegać może także na jednokrotnym wypowiedzeniu formuły – wystarczy, że mąż doda w niej, iż rozwodzi się z żoną poprzez talaq al-bid’ah. Ten rodzaj talaq (pojedynczy lub potrójny) rozwiązuje małżeństwo ze skutkiem natychmiastowym (nawet, gdy został wypowiedziany podczas okresu rytualnej nieczystości kobiety) i jest nieodwołalny.[49] Niektórzy współcześni prawnicy dopuszczają sytuację, w której mąż wystawia trzy palce i mówi do żony talaq jeden raz.

Kolejnymi formami rozwodu jakie wyróżnia się w ramach talaq, ze względu na możliwość jego rewokacji są: talaq raj’i – odwołalny i nieodwołalny – talaq ba’in (sughra i kubra). Do talaq raji’i zaliczymy więc rozwód, który trwa do momentu upłynięcia okresu iddat, chyba, że rozwód ten został wypowiedziany zanim małżeństwo zostało skonsumowane – wtedy każdy z rozwodów następuje natychmiastowo, bez konieczności zachowania okresu oczekiwania[50].

Mianem talaq ba’in określa się natomiast rozwody nieodwołalne, z tym że wyróżnia się tutaj talaq ba’in sughra – jest to rozwód, który mimo, iż prawidłowy i ważny, to umożliwia ponowne poślubienie żony w tradycyjny sposób – na mocy nowego kontraktu
i nowego mahru (daru ślubnego męża dla żony).[51] Mąż może ponownie poślubić żonę jeśli rozwiódł się z nią w tej formie najwyżej dwukrotnie. W przypadku rozwodu nieodwołalnego, a zwłaszcza talaq bid’ah, aby były mąż ponownie poślubił swoją rozwiedzioną żonę musi ona wyjść za mąż za innego mężczyznę, podjąć z nim współżycie i skutecznie się rozwieść.[52]

W ramach talaq wyróżnia się jeszcze jeden jego typ, a mianowicie talaq-i-tafwid,[53]  czyli możliwość delegowania prawa do talaq  przez męża  (mającego pełną zdolność do czynności prawnych) na żonę bądź inną osobę przez niego wskazaną. Należy jednak mieć na uwadze że  mąż również zachowuje swoje uprawnienie do talaq. Talaq-i-tafwid może być delegowany jako uprawnienie stałe bądź czasowe, warunkowe lub bezwarunkowe, ustanowiony może być w kontrakcie małżeńskim lub po jego zawarciu. W przypadku, gdy zastrzeżenie o nim nie zostanie uregulowane w kontrakcie małżeńskim lecz zostaje on ustanowiony przez męża później, żona może z niego skorzystać już na tym samym posiedzeniu podczas którego mąż delegował na nią prawo do talaq.  Talaq-i-tafwid w ocenie muzułmańskich prawników jest kontrowersyjną formą talaq.[54]

Odnosząc się do rozwodu według procedury talaq należy zaakcentować, że w ostatnich latach można zauważyć nowe tendencje. Otóż w prawie stanowionym niektórych krajów islamskich (np. Egipt czy Pakistan) przyjmuje się rozwiązania zobowiązujące męża do rejestracji rozwodu w sądzie bądź wymagające drogi sądowej (Algieria, Maroko, Iran) dla jego ważności. Równocześnie jednak zaobserwować można także niezwykle twórczy rozwój współczesnych form talaq prowadzący do jeszcze większej liberalizacji tej procedury rozwiązania małżeństwa. Przykładowo wskazać można rozwód dokonany przez męża przy pomocy poczty elektronicznej[55], za pośrednictwem sms – telefonicznej wiadomości tekstowej,[56]  lub za pomocą portalu społecznościowego Facebook[57]. Dopuszczenie tego typu form rozwodu zachodzi w przypadku gdy z treści wynika jednoznaczny zamiar dokonania rozwodu  i zostały wysłane przez uprawnionego męża. Natomiast w zgodnej opinii współczesnych muzułmańskich prawników rozwód przeprowadzony przez hakera, który włamał się do naszej poczty nie wywołuje skutków prawnych.

Konkluzje

Przytoczone powyżej poglądy i stanowiska znawców islamskiego prawa małżeńskiego upoważniają do postawienia     kilku wniosków końcowych. W mojej ocenie zarówno zawarcie małżeństwa, jak i jego rozwiązanie w oparciu o szariat w istotny sposób odbiegają od rozwiązań przyjętych w okcydentalnej tradycji prawnej. Muzułmańscy prawnicy przekonują, że małżeństwo w prawie islamu jest swego rodzaju kontraktem cywilnym, który – jak każdy inny kontrakt – może zostać rozwiązany. Na gruncie prawa islamu istnieje wiele procedur rozwodowych, a większość z nich zależna jest od działań podejmowanych przez strony. Droga sądowa występuje znacznie rzadziej. Najczęstszą procedurą rozwodową na gruncie szariatu jest talaq– czyli jednostronne oświadczenie męża, że porzuca żonę. Jej zastosowanie nie wymaga zaistnienia żadnych okoliczności czy warunków. Ta niezwykle szeroka legitymacja dla męża dowodzi, że szariat sankcjonuje nierówność prawną stron przyznając, podobnie jak całe prawo muzułmańskie, zdecydowanie lepszą pozycję prawną mężczyźnie.   Wobec powyższego uważam, że postulaty niektórych autorów[58] dopuszczające możliwość stosowania szariatu w zakresie spraw rozwodowych i spadkowych w prawodawstwie Unii Europejskiej są nie do przyjęcia na gruncie europejskiego porządku prawnego.

Bibliografia

Ahmad F., Understanding Islamic Law, w: Journal of the Indian Law Institute, Vol. 45: 3&4, s. 488.

al-Azri K. M., Social and Gender Inequality in Oman: The Power of Religious and Political Tradition, London 2013.

Anderson J. N. D., Modern Trends in Islam Legal Reform and Modernisation in the Middle East, 20 Int’l & Comp. L.Q. 1, 1-21 (1971).

Anser L.,   Divorce in the Arab Gulf Countries. A Major Challenge to Family and Societyt, w: https://www.academia.edu/6629935/Divorce_in_the_Arab_Gulf_Countries_AMajor_Challenge_to_Family_andSociety?auto=download,  s. 65, dostęp: 31 lipca 2017 r.

Berger M., Sonneveld N., Sharia and National Law in Egypt, w: Sharia  and National Law in the Muslim World: first Global Overview from Saudi Arabia to Indonesia, ed. by J. M. Otto, Leiden-Manchester  2010.

Blank J., Mullahs on the Mainframe: Islam and Modernity Among the Daudi Bohras, Chicago 2001.

Gaudefroy-Demombynes M., Narodziny islamu, Warszawa 1986.

Geeenfield D., Islamic Law Allows Husbands to Divorce their Wives on Facebook, https://www.frontpagemag.com/point/181940/islamic-law-allows-husbands-divorce-their-wives-daniel-greenfield, dostęp: 11 lipca 2017 r.

Handwörterbuch des Islam, Im Auftrag Koninklijke Akademie Wetenschappen, Amsterdam, Hrsg. von A. J. Wensinck und J. H. Kramers, Leiden 1941.

Hussain S., Triple Talaq: A Socio-Legal Analysis, w: ILI Law Review, Vol. 1, No. 1, 2010.

Ibn Ahmad Ibn Rassoul  M., .Die Scheidung nach islamischem Recht, https://www.way-to-allah.com/dokument /Die_Scheidung_nach_islamischem_Recht.pdf, dostęp: 2 sierpnia 2017 r.

Iqbal Sham S., Some aspects on marriage and divorce in muslim  family law, https://results.pu.edu.pk/images/journal/szic/currentissue_pdf/E-1%20Shehza%20sham%20(Islamic%20Law%20of%20Marriage%20and%20Divorce).pdf, dostęp: 7 kwietnia 2017 r.

Jawad H. A., The rights of women in Islam: an authentic approach ,New York 1998.

Khir B. M.,  The Right of Women to No-Fault Divorce in Islam and Its Application by British Muslims [w:] Islam and Christian – Muslim Relation, vol. 17, No. 3, 2006.

Koran, z arabskiego przełożył i komentarzem opatrzył J. Bielawski. Warszawa 1986.

Krzysztofek K., Dopuszczalność stosowania prawa szariatu w zakresie spraw rozwodowych i spadkowych w prawodawstwie Unii Europejskiej.

  Mathee S., The Moral and Legal Dimensions of Talaq (Divorce) by SMS: A Critical Reading,  https:// www.cci.uct.ac.za/usr/cci/publications/aria/download_issues/2001/2001_O_Talaq.pdf,   dostęp: 11 lipca 2017 r.

Mehrajuddin M., Divorce under Islamic Law, Cochin University Law Review Vol. IX, 1985.

Mohammad M.,  The  Evolution of Sharia Divorce Law: Its Interpretation and Effect on a Woman`s Right to Divorce, w:  ALBANY GOVERNMENT LAW REVIEW, Vol. 7, 2014.

Muslim Women: Problems and Prospects, ed. Z. A Siddiqi, A. Jahan Zuberi, New Dehli 1993.

Nakamura H., Conditional Divorce in Indonesia, Islamic Legal Sudies Program, Harvard Law School, Occasional Publications 7, July 2006.

Nasir J. J. A., The Status of Women under Islamic Law and Modern Islamic Legislation, Leiden Boston 2009.

Nasir J.J. A., The Islamic Law of Personal Status,  London,  1990.

Peiffer E., The Death Penalty in Traditional Islamic Law and as Interpreted in Saudi Arabia and Nigeria, w: William & Mary Journal of Women and the Law, 507 (2005), Volume 11/Issue 3.

Perl D., Menski W., Muslim Family Law. Third Edition, London 1998.

Philips A. A. B., Jones J., Polygamy in Islam, Riyadh 2005.

Piwko A., Rozwód w islamie, w: Nurt SVD, wydanie specjalne 2013.

Raahim A., The Principles of Muhammadan Jurisprudence. According the Hanafi, Maliki, Shafi`i and      Hanbali Schools, London Madras  1911.

Rapoport Y., Marriage, Money and Divorce in Medieval Islamic Society, Cambridge 2005.

Sadowski M., Małżeństwo w prawie islamu. Wprowadzenie,  Poznań 2015.

Saed Abdul-Rahman M., Jurisprudence and Islamic rulings, London 2007.

Shaham R., Family and the courts in modern Egypt : a study based on decisions by the Sharīʻa courts, 1900-1955,  Leiden ; New York 1997.

Sjukijajnen L. R., Prawo muzułmańskie i ustawodawstwo rodzinne krajów Arabskiego Wschodu, w: Prawo muzułmańskie. (Struktura i podstawowe instytucje), Warszawa 1990.

Sjukijajnen L. R., Prawo muzułmankie i ustawodawstwo rodzinne krajów Arabskiego Wschodu, w: Prawo muzułmańskie. (Struktura i podstawowe instytucje), Warszawa 1990.

Sonneveld N., The Implementation of the „Khul’ Law” in Egyptian Courts Some Preliminary Results, w: Recht van de Islam 21 (2004), s. 21-35.

Spencer K., Mahr as Contract: internal pluralism and external perspectives, w:  Oñati Socio-Legal Series, v. 1, n. 2 (2011).

Sultan S., The Qurʼan and Sayings of Prophet Muhammad: Selections Annotated & Explained, Woodstock 2012.

Talaq-i-Tafwid: The Muslim Woman’s Contractual Access to Divorce: An Information Kit, Edited by Lucy Carroll and Harsh Kapoor, https://www.wluml. org/sites/wluml.org/ files/import/english pubs/pdf/misc/talaq-i-tawfid-eng.pdf, dostęp: 12 lipca 2017 r.

The changes in the law of divorce – under muslim law, https://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream /10603/8109/13/13_chapter%206.pdf, dostęp: 23 lipca 2017 r.

The Tunisian Code of  Personal  Status, 1956, w:  Dr. R. K. Sinha- Muslim Law, 5th ed. Central Law Agency, Allahabad 2003.

Witkowski S. W., Wprowadzenie do prawa muzułmańskiego, Warszawa 2009.

Wohidul Islam M., Dissolution of contract in Islamic law, w: Arab Law Quarterly, 336/1998 , s. 353.

Women Living Under Muslim Laws: Knowing our rights. Women, family, laws and customs in the Muslim world, Nottingham, 2006.

 [1] Rozporządzenie Rady (UE) NR 1259/2010 z dnia 20 grudnia 2010 roku, w sprawie wprowadzenia w życie wzmocnionej współpracy w dziedzinie prawa właściwego dla rozwodu i separacji prawnej.

[2] Artykuł 5 wspomnianego wyżej rozporządzenia stanowi: 1. Małżonkowie mogą umówić się co do wyboru prawa właściwego w przypadku rozwodu i separacji prawnej, pod warunkiem że jest to prawo: a) państwa, w którym małżonkowie mają miejsce zwykłego pobytu w chwili zawierania umowy; lub b) państwa, w którym małżonkowie mieli ostatnio miejsce zwykłego pobytu, o ile w chwili zawierania umowy jedno z nich nadal tam zamieszkuje; lub c) państwa, którego obywatelem w chwili zawierania umowy jest jedno z małżonków; lub d) państwa sądu orzekającego. 2. Bez uszczerbku dla ust. 3 umowa w sprawie wyboru prawa właściwego może zostać zawarta i zmieniona w każdej chwili, ale najpóźniej w chwili wytoczenia powództwa. 3. Jeśli prawo państwa sądu orzekającego przewiduje taką możliwość, małżonkowie mogą także dokonać wyboru prawa właściwego przed sądem w trakcie postępowania. W takim przypadku taki wybór zostaje odnotowany przez sąd zgodnie z prawem państwa sądu orzekającego.

[3] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 roku w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (Dz. Urz. L Nr 201 z dn. 27 lipca 2012 r.), s. 107-134.

[4] Por. dla przykładu Postanowienie Sądu Okręgowego w Katowicach, Wydział XVIII Cywilny Rodzinny z dnia 30 marca 2009 r. (sygn. akt XVIII RCo 69/08), oraz będące rozstrzygnięciem na Apelację od tego orzeczenia, Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach I Wydział Cywilny z dnia 20 sierpnia 2009 r. (sygn. akt I ACa 410/09). Oba rozstrzygnięcia, co do zasady, jak najbardziej trafne. Sprawa dotyczyła uznania za skuteczne na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej świadectwa rozwodu wystawionego przez notariusza Biura Notarialnego Spraw Osobowych w Kairze, w Egipcie.

[5] Mam tutaj na myśli zwłaszcza artykuł 7 Prawa prywatnego międzynarodowego (tzw. klauzula porządku publicznego), oraz artykuły 1145 i 1146 kodeksu postępowania cywilnego.

[6] J. N. D. Anderson, Modern Trends in Islam Legal Reform and Modernisation in the Middle East, 20 Int’l & Comp. L.Q. 1, 1-21 (1971), supra note 1, at 1.

[7] Jeszcze dziś w niektórych krajach muzułmańskich (np. Afganistan, Pakistan, Nigeria, Arabia Saudyjska czy Iran) kobieta, która popełniła  cudzołóstwo może być skazana na śmierć przez ukamienowanie. Por. E. Peiffer, The Death Penalty in Traditional Islamic Law and as Interpreted in Saudi Arabia and Nigeria, w: William & Mary Journal of Women and the Law, 507 (2005), Volume 11/Issue 3, s. 507-539.

[8] Szerzej na temat współczesnego postrzegania poligamii przez muzułmanów por. A. A. B. Philips, J. Jones, Polygamy in Islam, Riyadh 2005, passim.

[9] Por.  Article 112(1) of the Turkish Civil Code, 1926; and Article 18 of the Tunisian Code of  Personal  Status, 1956, w:  Dr. R. K. Sinha- Muslim Law, 5th ed. Central Law Agency, Allahabad 2003, p. 39. Należy też pamiętać, że poligynia jest dopuszczalna, ale nie jest obowiązkowa. Por. też L. R. Sjukijajnen, który stwierdził, że ustawodawstwo prawie wszystkich krajów arabskich zezwala muzułmańskiemu mężczyźnie na posiadanie czterech żon, idem, Prawo muzułmańskie i ustawodawstwo rodzinne krajów Arabskiego Wschodu, w: Prawo muzułmańskie. (Struktura i podstawowe instytucje), Warszawa 1990,  s. 226.

[10] Szerzej w tej materii por. M. Sadowski, Małżeństwo w prawie islamu, Poznań 2015, s. 29-30.

[11] Tak też L. R. Sjukijajnen,  Prawo muzułmańskie i ustawodawstwo rodzinne, op. cit.,  s. 210

[12] M. Wohidul Islam, Dissolution of contract in Islamic law, w: Arab Law Quarterly, 336/1998 , s. 353.

[13] Por. też w tej materii K. Spencer, Mahr as Contract: internal pluralism and external perspectives, w:  Oñati Socio-Legal Series, v. 1, n. 2 (2011), s. 3.

[14] W każdym kontrakcie, już na początku jego treści zaznaczono, że zawarty jest w „imię Allaha”.

[15] Por. B. M. Khir,  The Right of Women to No-Fault Divorce in Islam and Its Application by British Muslims [w:] Islam and Christian – Muslim Relation, vol. 17, No. 3, 2006, s. 296.

[16] D. Perl, W. Menski, Muslim Family Law. Third Edition, London 1998, s. 279.

[17] Kompletnie nie do przyjęcia są konstatacje Aldony Piwko, która błędnie twierdzi, że rozwód w islamie wymaga skomplikowanych procedur formalnych, por. eadem, Rozwód w islamie, w: Nurt SVD, wydanie specjalne 2013, s. 48. W artykule znaleźć można znacznie więcej błędów i przeinaczeń, por. np. fragmenty dotyczące przyczyn rozwiązania małżeństwa, czy ten dotyczący rodzajów rozwodu, s. 40-41, 44-45.

[18].Szerzej w tej materii por. N. Sonneveld, The Implementation of the „Khul’ Law” in Egyptian Courts Some Preliminary Results, w: Recht van de Islam 21 (2004), s. 21-35.

[19] M. Gaudefroy-Demombynes, Narodziny islamu, Warszawa 1986, s. 442.

[20] Por. S. Sultan, The Qurʼan and Sayings of Prophet Muhammad: Selections Annotated & Explained, Woodstock 2012, s. 200.

[21] Na przykład odsetek rozwodów w stosunku do zawartych małżeństw w krajach Zatoki Perskiej waha się od 20% w Arabii Saudyjskiej do do przedziału 34-46 w takich krajach jak: Bahrajn, Kuwejt, Katar czy Zjednoczone Emiraty Arabskie, przytaczam za: L. Anser,   Divorce in the Arab Gulf Countries. A Major Challenge to Family and Society, w: https://www.academia.edu/6629935/Divorce_in_the_Arab_Gulf_Countries_A Major_Challenge_to_Family_andSociety?auto=download,  s. 65, dostęp: 31 lipca 2017 r.

[22] Legitymacja dla tego typu rozwodu pochodzi wprost z Koranu: On nie uczynił dwóch serc we wnętrzu człowieka. On nie uczynił waszych żon, z którymi się rozwodzicie, mówiąc: „Ty jesteś dla mnie jak grzbiet mojej matki!” – waszymi matkami, Koran XXXIII-4. Wszystkie cytaty z Koranu za: Koran, z arabskiego przełożył i komentarzem opatrzył J. Bielawski. Warszawa 1986. Cyfra rzymska oznacza surę (rozdział Koranu), a arabska ajat (werset).

[23] Z taką możliwością mamy do czynienia w sytuacji w której nie ma dowodów na cudzołóstwo, zatem np. świadków.

[24] Szeroko w tej kwestii: M. Mehrajuddin, Divorce under Islamic Law, Cochin University Law Review Vol. IX, 1985 s. 317-349. Por. też J. J. A. Nasir, The Status of Women under Islamic Law and Modern Islamic Legislation, Leiden Boston 2009, s. 117-158.

[25] F. Ahmad, Understanding Islamic Law, w: Journal of the Indian Law Institute, Vol. 45: 3&4, s. 488.

[26] Tak  A. Raahim, The Principles of Muhammadan Jurisprudence. According the Hanafi, Maliki, Shafi`i and      Hanbali Schools, London Madras  1911, s. 336-337.

[27] Warto wiedzieć, że rozwód w prawie muzułmańskim możliwy jest jedynie w przypadku, gdy zawarty został wcześniej zgodny z szariatem kontrakt małżeński. Jeśli kontrakt obarczony był wadami skutkującymi jego nieważnością, małżeństwo nie wywołuje skutków prawnych i nie można go rozwiązać poprzez rozwód. Niezależnie od tego, czy „małżonkowie” próbują przeprowadzić go własnymi działaniami, czy w drodze sądowej i niezależnie od tego, czy związek został skonsumowany, czy też nie. Tak J. J. Nasir, The Islamic Law of Personal Status,  London,  1990, s. 114.

[28]Por. J. J. Nasir, The Islamic Law of Personal Status, op. cit., s. 113-114.

[29] Tak Y.  Rapoport, Marriage, Money and Divorce in Medieval Islamic Society, Cambridge 2005,s. 69, por. też L. R. Sjukijajnen, Prawo muzułmańskie i ustawodawstwo rodzinne krajów Arabskiego Wschodu, w: Prawo muzułmańskie. (Struktura i podstawowe instytucje), Warszawa 1990,  s.238-239.

[30] Koran, IV -34.

[31] Koran, II-231.

[32] Koran, II-232.

[33] Koran, II-236.

[34] Por. Por. M. Berger, N. Sonneveld, Sharia and National Law in Egypt, w: Sharia  and National Law in the Muslim World: first Global Overview from Saudi Arabia to Indonesia, ed. by J. M. Otto, Leiden-Manchester  2010, s. 75, oraz R. Shaham, Family and the courts in modern Egypt : a study based on decisions by the Sharīʻa courts, 1900-1955,  Leiden ; New York 1997 s. 29, a także J. J. A.Nasir, The Status of Women, op. cit., s. 117.

[35] Szeroko w tej kwestii por. Chapter VI – The changes in the law of divorce – under muslim law, https://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream /10603/8109/13/13_chapter%206.pdf, dostęp: 23 lipca 2017 r. Por. też Muslim Women: Problems and Prospects, ed. Z. A Siddiqi, A. Jahan Zuberi, Bew Dehli 1993, s. 38.

[36] M. Ibn Ahmad Ibn Rassoul  Die Scheidung nach islamischem Recht, https://www.way-to-allah.com/dokument /Die_Scheidung_nach_islamischem_Recht.pdf, dostęp: 2 sierpnia 2017 r.

[37] J. Blank, Mullahs on the Mainframe: Islam and Modernity Among the Daudi Bohras, Chicago 2001, s. 75.

[38]  S. Hussain, Triple Talaq: A Socio-Legal Analysis, w: ILI Law Review, Vol. 1, No. 1, 2010,  s. 132, a także H. Nakamura, Conditional Divorce in Indonesia, Islamic Legal Studies Program, Harvard Law School, Occasional Publications 7, July 2006, s. 9-11.

[39] Szerzej w tej kwestii por. H. A. Jawad The rights of women in Islam : an authentic approach ,New York 1998, s. 79-81, oraz  J. J. A. Nasir, The Status of Women under Islamic Law and Modern Islamic Legislation, Boston 2009, s. 118-119.

[40] S. Iqbal Sham, Some aspects on marriage and divorce in Muslim  family law, https://results.pu.edu.pk/images/journal/szic/currentissue_pdf/E-1%20Shehza%20sham%20(Islamic%20Law%20of%20Marriage%20and%20Divorce).pdf, dostęp: 7 kwietnia 2017 r.

[41] Termin iddat to okres, w którym kobieta, której małżeństwo zostało rozwiązane przez rozwód, śmierć męża, lub uznanie go za zmarłego ma obowiązek pozostać w odosobnieniu i powstrzymać się od poślubienia innego mężczyzny. W przypadku śmierci męża uznaje się, iż wynosi on 4 miesiące i 10 dni, natomiast w pozostałych przypadkach wynosi 3 cykle menstruacyjne.

[42] Szerzej zob. D. Perl, W. Menski, Muslim Family Law, op. cit., s. 280-282.

[43] S. Iqbal Sham, Some aspects on marriage, op. cit.

[44] S. W. Witkowski, Wprowadzenie do prawa muzułmańskiego, Warszawa 2009, s. 141-142, a także S. Hussain, Triple Talaq: A Socio-Legal Analysis, op. cit., s. 134-135.

[45]  M. Mohammad,  The  Evolution of Sharia Divorce Law: Its Interpretation and Effect on a Woman`s Right to Divorce, w:  ALBANY GOVERNMENT LAW REVIEW, Vol. 7, 2014, s. 426-427. Aby lepiej zrozumieć pojęcie należy kilka słów powiedzieć na temat samego terminu bida. Bida to inaczej: innowacja, nowinka, zmiana, herezja, schizma w  islamie, odstępstwo od powszechnie przyjętego poglądu. W odróżnieniu od języków europejskich arabski termin bida w rozumieniu –  innowacja posiada, inaczej niż w cywilizacji Okcydentu,  negatywne konotacje. Z tych względów uważam, że dla właściwszego rozumienia termin innowacja lepiej zastąpić jest terminem odstępstwo od ogólnie przyjętego rozstrzygnięcia. W tym przypadku talaq al-bid’ah byłby dopuszczalną, tolerowaną innowacją, por. Handwörterbuch des Islam, Im Auftrag Koninklijke Akademie Wetenschappen, Amsterdam, Hrsg. von A. J. Wensinck und J. H. Kramers, Leiden 1941, s. 80.

[46]D. Perl, W. Menski, Muslim Family Law, op. cit. s. 281.

[47] Nie występuje w Koranie, ani w sunnie Proroka.

[48] Por. szerzej F. Ahmad, Understanding Islamic Law, w: Journal of the Indian Law Institute, Vol. 45: 3&4, s. 491-493.

[49] D. Perl, W. Menski, Muslim Family Law, op. cit. s. 281.

[50] Por. K. M al-Azri, Social and Gender Inequality in Oman: The Power of Religious and Political Tradition, London 2013, s. 64.

[51] Odnośnie mahru por. M. Sadowski, Małżeństwo w prawie islamu. op. cit., s. 52-55.

[52] Szerzej zob. S. Iqbal Sham, Some aspects on marriage and divorce in muslim  family law, op. cit.

[53] Obszernie w tej kwestii por. Talaq-i-Tafwid: The Muslim Woman’s Contractual Access to Divorce: An Information Kit, Edited by Lucy Carroll and Harsh Kapoor, https://www.wluml. org/sites/wluml.org/ files/import/english pubs/pdf/misc/talaq-i-tawfid-eng.pdf, dostęp: 12 lipca 2017 r.

[54] M. Mohammad,  The  Evolution of Sharia Divorce Law, op. cit., s. 429.

[55] M. Saed Abdul-Rahman, Jurisprudence and Islamic rulings, London 2007, s. 15.

[56] Por. https://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/3100143.stm, dostęp: 9 lipca 2017 r.. Szerzej w tej kwestii S. Mathee, The Moral and Legal Dimensions of Talaq (Divorce) by SMS: A Critical Reading,  https:// www.cci.uct.ac.za/usr/cci/publications/aria/download_issues/2001/2001_O_Talaq.pdf,   dostęp: 11 lipca 2017 r. Szerzej zob. Women Living Under Muslim Laws: Knowing our rights. Women, family, laws and customs in the Muslim world, Nottingham, 2006, s. 259-264.

[57] D. Geeenfield, Islamic Law Allows Husbands to Divorce their Wives on Facebook, https://www.frontpagemag.com/point/181940/islamic-law-allows-husbands-divorce-their-wives-daniel-greenfield, dostęp: 11 lipca 2017 r.

[58] Por. np. K. Krzysztofek, Dopuszczalność stosowania prawa szariatu w zakresie spraw rozwodowych i spadkowych w prawodawstwie Unii Europejskiej, w: Studia z prawa wyznaniowego, tom 19-2016, s. 23-41. Konkluzja Autorki wyrażona w ostatnim zdaniu, że należy stosować zasady działania możliwie najkorzystniejszego dla zainteresowanych stron zdaje się nie uwzględniać specyfiki szariatu, który jak wiadomo najczęściej korzystniejszą pozycję prawną przyznaje mężczyźnie.