Abstract
A Gloss on the Judgment of the Supreme Court of 15 September 2017 (Court File No. III CSK 241/16)
– Admission into a Jewish Religious Community
The judgment of the Supreme Court of 15 September 2017 (court file No. III CSK 241/16) directly concerns membership in a Jewish religious community. Indirectly, it broaches such important issues as autonomy and independence of religious organizations in relations with the state, as well as the relations between an individual and the collective freedom of conscience and religion. The judgment should be viewed predominantly in critical terms. The Supreme Court should have refrained from examining the merits of the case due to limitations on entering a judgment. Membership in religious organizations is an internal matter with which the judicial authorities should not interfere, abiding by the constitutional principle of respect for the autonomy and independence of religious organizations within their sphere (Article 25(3) of the Constitution). It is difficult to conceive of an individual holding a civil-law claim for admission to a religious organization. The relationship between religious communities and their members is not of a civil law nature. Instead, it is a sui generis relationship. The exclusive criteria for membership in Jewish religious communities have not been imposed on the communities by the lawmakers. They reflect even more strict criteria provided for in the Internal Law of the Jewish Religious Community in the Republic of Poland. Yet, the exclusion under Polish law of the right of foreign nationals to register new religious communities gives grounds for concern.
Keywords: religious organization, Jewish religious community, autonomy and independence, Supreme Court, foreign national
Słowa kluczowe: związek wyznaniowy, gmina wyznaniowa żydowska, autonomia i niezależność, Sąd Najwyższy, cudzoziemiec
Analizowany wyrok[2] odnosi się do zasadniczych kwestii z zakresu stosunków między państwem a związkami wyznaniowymi oraz wolności sumienia i wyznania. Przede wszystkim dotyka on zagadnienia stopnia dopuszczalności ingerencji organów państwowych, szczególnie organów ustawodawczych oraz sądowych, w sferę wewnętrznej autonomii i niezależności wspólnoty religijnej. Dotyczy on także kolizji między indywidualna wolnością sumienia i wyznania, ewentualnym prawem jednostki do przynależności do określonego związku wyznaniowego a wolnością wyznania danej wspólnoty religijnej w związku z jej wolnością do swobodnego zrzeszania się i w związku z tym, wolnością kształtowania swego składu osobowego. W tym kontekście uwypukleniu ulega kwestia równouprawnienia cudzoziemców z obywatelami polskimi w zakresie legalizacji związków wyznaniowych i przynależności doń. Wymaga także rozstrzygnięcia problem, czy jednostce przysługuje roszczenie cywilnoprawne o przyjęcie do związku wyznaniowego, będące konsekwencją uznania więzi łączącej jednostkę ze wspólnotą religijną za stosunek cywilnoprawny. Przy ocenie wyroku Sądu Najwyższego z 15 września 2017 r. występuje także problem bezpośredniego stosowania postanowień Konstytucji RP, a w związku z tym – derogacji norm ustawowych pozostających z nimi w kolizji.
Komentowany wyrok nie poddaje się jednoznacznym ocenom. W sumie przy jego klasyfikacji w musi jednak przeważyć opcja krytyczna. Zwłaszcza jego uzasadnienie należy postrzegać w kategoriach regresu w porównaniu z orzecznictwem sądów niższych, przede wszystkim Sądu Apelacyjnego. Niestety, sprawia ono wrażenie niepogłębionej i niewolnej od stereotypów analizy.
Wyrok Sądu Najwyższego dotyczy członkostwa cudzoziemca w gminie wyznaniowej żydowskiej należącej do Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP. Regulacje z zakresu prawa stanowionego w tej dziedzinie maja charakter wyjątkowy. Ustawa z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP[3] jako jedyna ze szczegółowych ustaw wyznaniowych wprowadza w art. 2 ust. 1 zdecydowanie ekskluzywne kryteria członkostwa we wspomnianym związku wyznaniowym. Stanowi, że gminy żydowskie zrzeszają pełnoletnie osoby wyznania mojżeszowego, posiadające obywatelstwo polskie, zamieszkałe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Ustawodawca wprowadził zatem w dziedzinie członkostwa w gminach wyznaniowych żydowskich aż cztery cenzusy łącznie: wyznania, wieku, polityczny, tzn. obywatelstwa oraz domicylu. Dla określenia zagadnienia członkostwa w gminach wyznaniowych żydowskich znaczenie ma także art. 3 ust. 2 wspomnianej ustawy, stanowiący, iż gminy żydowskie rządzą się w swoich sprawach własnym prawem wewnętrznym, określającym w szczególności organizację gmin żydowskich, uchwalanym przez Walne Zebranie Związku Gmin w porozumieniu z Radą Religijną Związku Gmin. Prawo wewnętrzne może zatem również regulować kwestie członkostwa w gminach żydowskich. Prawo Wewnętrzne Wyznaniowej Wspólnoty Żydowskiej w RP[4], uchwalone 15 stycznia 2006 r. stanowi w art. 7 ust. 1, że członkiem Wspólnoty może być osoba pełnoletnia będąca Żydem lub pochodzenia żydowskiego, nie będąca wyznania innego niż mojżeszowe oraz nie będąca członkiem innego kościoła lub związku wyznaniowego, mająca obywatelstwo polskie i miejsce stałego zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. W prawie wewnętrznym wprowadzono jeszcze dodatkowe, nie przewidziane w ustawie kryteria – etniczne (pochodzenie żydowskie) oraz brak przynależności do innego związku wyznaniowego. Członkostwo nabywa się z zachowaniem trybu przewidzianego w art. 10 Prawa Wewnętrznego, przez złożenie pisemnej deklaracji według ustalonego wzoru oraz ze świadectwami dwóch członków Wspólnoty z danej gminy. Wspomniany art. 10 w ust. 1 stanowi, że nabycie członkostwa stwierdza uchwała zarządu właściwej gminy. Ta uchwała podejmowana jest na zasadach określonych przez samą gminę wyznaniową. W świetle prawa wewnętrznego nabycie członkostwa nie ma charakteru ex lege. Jest zależne nie tylko od spełnienia kryteriów prawnych, ale także od decyzji organu kierowniczego danej gminy wyznaniowej. W przypadku gminy wyznaniowej żydowskiej w Krakowie uchwała w sprawie przyjęcia nowej osoby wymaga jednomyślnej zgody wszystkich członków zarządu.
Sąd Najwyższy wyroku z 15 września 2017 r. uchylił zaskarżony w drodze skargi kasacyjnej wyrok Sądu Apelacyjnego z 26 stycznia 2016 r. oraz poprzedzający go wyrok Sądu Okręgowego z 19 czerwca 2015 r., korzystne dla Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie, i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania temuż sądowi. Sąd Najwyższy działał z inicjatywy obywatela brytyjskiego wyznania mojżeszowego, zamieszkałego na stałe w Polsce od 2011 r. Od 2012 r. czynił on już formalne starania o przyjęcie go w poczet członków Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie. Ponieważ jego prośba nie została faktycznie zaaprobowana, wystąpił przeciwko tej gminie z powództwem do Sądu Okręgowego o nakazanie na podstawie art. 64 K.c. złożenia oświadczenia woli o przyjęciu go w poczet członków. Powód wniósł także m.in., aby Sąd w razie powzięcia wątpliwości co do zgodności art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP z art. 32 w związku z art. 53 ust. 1 i 2 Konstytucji RP zwrócił się z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego (TK) w trybie art. 193 Konstytucji.
Sąd Okręgowy postanowieniem z 17 października 2013 r. zwrócił się z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego, czy przepis art. 2 ust. 1 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP jest zgodny z art. 32 w związku z art. 53 ust. 1 i 2 Konstytucji RP w zakresie, jakim uniemożliwia pełnoletnim osobom wyznania mojżeszowego, zamieszkującym na terenie Polski, lecz nie posiadającym obywatelstwa polskiego przyjęcie w poczet członków gminy wyznaniowej żydowskiej. Trybunał postanowieniem z 18 lutego 2015 r. (P 48/13)[5] umorzył postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. W uzasadnieniu TK stwierdził w szczególności, że art. 2 ust. 1 ustawy z 20 lutego 1997 r. nie daje podstaw do nałożenia na gminę żydowską zrzeszoną w Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich każdego, kto spełnia kryteria określone w tym przepisie. Tym samym nie można uznać, że pragnącym przystąpić do tej wspólnoty przysługuje roszczenie cywilnoprawne na mocy wspomnianego przepisu. Trybunał stwierdził ponadto trafnie, że gminy żydowskie rządzą się w swoich sprawach własnym prawem wewnętrznym, a jedynymi organami powołanymi do rozstrzygania spraw regulowanych prawem wewnętrznym ZGWŻ są przewidziane w nim organy wspólnoty. Przy tym jak zauważył TK warunki członkostwa – zgodnie z art. 7 ust. 1 Prawa Wewnętrznego Wyznaniowej Wspólnoty Żydowskiej w RP są bardziej rygorystyczne niż te wynikające z zaskarżonego przepisu. Dla sytuacji powoda nie ma to znaczenia, czy Trybunał orzeknie niezgodność art. 2 ust. 1 ustawy z 20 lutego 1997 r., gdyż nawet po takim rozstrzygnięciu Wyznaniowa Wspólnota Żydowska może pozostawić treść dotychczasową art. 7 Prawa Wewnętrznego. To oznacza brak wpływu wyroku Trybunału w niniejszej sprawie na rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego. Konkludując TK stwierdził, że pytanie prawne wspomnianego sądu nie spełnia przesłanki funkcjonalnej, gdyż udzielenie odpowiedzi przez Trybunał na to pytanie nie jest warunkiem podjęcia przez Sąd rozstrzygnięcia z zastosowaniem kwestionowanego przepisu ustawy o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich. Stwierdzenie niekonstytucyjności art. 2 ust. 1 tej ustawy w zakwestionowanym zakresie nie przesądziłby również o uwzględnieniu powództwa. Zarazem TK postanowieniem z 18 lutego 2015 r. (S 2/15)[6] przedstawił Sejmowi RP uwagi o stwierdzonym uchybieniu w art. 2 ust. 1 ustawy z 20 lutego 1997 r. co do polskiego obywatelstwa jako ustawowego kryterium dopuszczalności członkostwa w gminach wyznaniowych żydowskich, uznając, że usunięcie tego kryterium jest niezbędne do zapewnienia spójności systemu prawnego RP.
Sąd Okręgowy podjął zawieszone postępowanie i postanowieniem z dnia 19 czerwca 2015 r. oddalił wniosek Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie o odrzucenie pozwu. Zarazem wyrokiem z 19 czerwca 2015 r. Sąd oddalił powództwo. W uzasadnieniu stwierdził zwłaszcza, podzielając stanowisko Trybunału Konstytucyjnego, że art. 64 K.c. nie jest źródłem roszczenia, a przymusowa realizacja obowiązku złożenia oświadczenia woli jest możliwa tylko wtedy, gdy wynika z przepisów prawa lub innych źródeł. Sąd powołał się także na pogląd Trybunału, iż w niniejszej sprawie brak jest podstaw prawnych do uznania istnienia cywilnoprawnego obowiązku Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie w przyjęciu powoda w poczet swoich członków. Treść art. 2 ust. 1 ustawy z 20 lutego 1997 r. nie daje podstawy do nałożenia na Gminę obowiązku przyjęcia w poczet członków każdego, kto spełnia kryteria wymienione w tym przepisie. Powód wniósł apelację od wyroku Sądu Okręgowego. Sąd Apelacyjny wyrokiem z 26 stycznia 2016 r. oddalił apelację. Zaakceptował ustalenia faktyczne tego Sądu oraz podzielił jego ocenę prawną. Uwzględniając orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego podkreślił Sąd Apelacyjny, że powództwo uległoby oddaleniu także ze względu na art. 3 ustawy z 20 lutego 1997 r. odwołujący się do własnego prawa wewnętrznego gmin żydowskich oraz art. 4 akcentujący niezależność organizacyjną od jakiejkolwiek zagranicznej władzy religijnej i świeckiej gmin żydowskich i Związku Gmin. Odwołał się w związku z tym do art. 7 ust. 1 Prawa Wewnętrznego Wyznaniowej Wspólnoty Żydowskiej w RP. Trzeba odnotować, że Sąd Apelacyjny zasadnie podkreślił ograniczoną możliwość ingerencji organów państwowych w organizację wewnętrzną wspólnot religijnych w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. W wyroku z 3 lutego 2011 r., co odnotował Sąd Apelacyjny, Trybunał stwierdził m.in., że:
tradycyjnie i powszechnie wspólnoty religijne funkcjonują w formach zorganizowanych struktur i, jeżeli chodzi o organizację takich struktur, art. 9 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności musi być interpretowany w świetle art. 11 Konwencji, który chroni wolność stowarzyszania przed nieuzasadnioną ingerencją Państwa. W rzeczy samej, autonomia tychże wspólnot, niezbędna dla pluralizmu w demokratycznym społeczeństwie, stanowi samą istotę ochrony przyznanej przez art. 9 Konwencji.
Sąd Apelacyjny uzasadniając swoje stanowisko przywołał także wyrok ETPCz w składzie Wielkiej Izby z 26 października 2000 r., 30985/96. Stwierdzono w nim, że:
tam gdzie pojawia się kwestia organizacji wspólnoty wyznaniowej, art. 9 Konwencji musi być interpretowany w świetle art. 11, który chroni wolność stowarzyszania się przed nieuzasadnioną ingerencją Państwa. Z tej perspektywy prawo wierzących do wolności wyznania zawiera oczekiwanie, że wspólnota będzie mogła funkcjonować bez przeszkód, wolna od arbitralnej ingerencji ze strony Państwa. Istotnie, autonomicznego funkcjonowania wspólnot religijnych nie da się oderwać od zagadnienia pluralizmu w demokratycznym społeczeństwie, tak więc kwestia ta leży w samym sercu gwarancji udzielonych przez art. 9. Dotyczy bezpośrednio nie tylko organizacji wspólnoty jako takiej, lecz także skutecznego korzystania z prawa do wolności wyznania przez jej aktywnych członków. Gdyby zorganizowane życie wspólnoty nie było chronione przez art. 9, inne aspekty indywidualnej wolności wyznania narażone były na uszczerbek.
Sąd Apelacyjny nie zdecydował się jednak na sformułowanie stwierdzenia o niedopuszczalności orzekania w omawianej sprawie.
Sądy powszechne oraz Sąd Najwyższy winny powstrzymać się od rozpatrzenia powyższej sprawy z uwagi na niedopuszczalność orzekania. W całej analizowanej sprawie najbardziej prawidłowo zachował się Trybunał Konstytucyjny. Organ ten uchylił się od rozstrzygnięcia w istocie rzeczy kwestii wymogu przyjęcia do gminy żydowskiej nowego członka nie będącego obywatelem polskim, stwierdziwszy konieczność umorzenia postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. Sprawa członkostwa w związku wyznaniowym jest bowiem sprawą ściśle wewnętrzną danej wspólnoty wyznaniowej. Jako taka zgodnie z zasadą poszanowania wewnętrznej autonomii i niezależności wspólnot wyznaniowych w ich relacjach z państwem[7], co gwarantuje art. 25 ust. 3 Konstytucji RP, znajduje się ona poza sferą kompetencji organów władzy publicznej. Związki wyznaniowe mają szczególny status konstytucyjny. Są jedynym rodzajem korporacji, którym ustrojodawca zagwarantował tak daleko posuniętą niezależność od państwa. Nie można w związku z tym porównywać ich, jak to czyni Sąd Najwyższy, z innymi korporacjami: stowarzyszeniami, spółkami, czy spółdzielniami i na tej podstawie przypisywać sobie kompetencje do rozstrzygania kwestii członkostwa w związku wyznaniowym. To nie jest sfera kompetencji organów państwowych, zarówno ustawodawczych jak i sądowych. Sformułowanie przez ustawodawcę treści art. 2 ust. 1 ustawy z 20 lutego 1997 r. należałoby uznać za naruszenie zasady wewnętrznej autonomii związków wyznaniowych, gdyby nie okoliczność, że przepisy wspomnianej ustawy nie były arbitralnie formułowane przez ustawodawcę. Powstawały w toku kilkuletniego procesu uzgodnień, wręcz negocjacji między przedstawicielami władz Rzeczypospolitej Polskiej a stroną żydowską, przede wszystkim ZGWŻ[8]. Kryterium obywatelstwa polskiego jako przesłanka członkostwa było już zawarte w statucie Związku Gmin w 1993 r.[9], nie zostało ono zatem narzucone przez ustawodawcę. On jedynie dodatkowo je wzmocnił, potwierdzając w akcie prawa powszechnie obowiązujące. Wydaje się, że Wyznaniowa Wspólnota Żydowska w RP akceptuje dotychczasową treść art. 2 ust. 1 ustawy o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich. Nie korzysta ona bowiem z prawa do skierowania wniosku do Trybunału Konstytucyjnego na podstawie art. 191 ust. 1 pkt. 5 w związku z art. 188 pkt. 1 Konstytucji o stwierdzenie niezgodności tego przepisu np. z art. 32, art. 53 ust. 1 i 2 czy art. 25 ust. 3 Konstytucji. W związku ze stanowiskiem Sądu Najwyższego należy zauważyć, że w swoim wystąpieniu do Sejmu Trybunał Konstytucyjny nie stwierdził niekonstytucyjności art. 2 ust. 1 ustawy z 20 lutego 1997 r., a jedynie powziął wątpliwość co do zgodności tego przepisu z art. 25 ust. 3 Konstytucji.
Ów szczególny status konstytucyjny związków wyznaniowych koreluje ze szczególną ich funkcją społeczną, jaką jest zaspokajanie potrzeb religijnych członków lub sympatyków. Kwestie religijne dotyczą najbardziej intymnej sfery ludzkiej osobowości. Religia warunkuje całokształt ludzkiej egzystencji. Wpływa na relacje jednostki z innymi ludźmi, a także na stosunek do samej siebie, do przyrody, czy do państwa. Należy także zwrócić uwagę, że szereg związków wyznaniowych, czy szerzej rzecz ujmując – szereg wyznań, legitymuje się tradycją dłuższą niż dzieje nowożytnych państw. Taką religią jest w szczególności judaizm, z jego tradycyjną organizacją w formie gmin wyznaniowych obejmujących zakresem swego działania[10] całokształt życia religijnych Żydów[11].
Wyznaniowa Wspólnota Żydowska ma wynikające z konstytucyjnie gwarantowanej wolności wyznawania religii (art. 53 ust. 2) w związku z wolnością zrzeszania się (art. 12 i art. 58 ust. 1) prawo do swobodnego kształtowania swego składu osobowego. Sąd Najwyższy zdaje się tego nie dostrzegać, skupiając się przede wszystkim na ewentualnych uprawnieniach jednostki starającej się o członkostwo. Budzi zdumienie stanowisko Sądu, iż przyznanie gminie prawa do decydowania o przyjęciu nowych członków miałoby być niezgodne z wolnością sumienia i wyznawania religii oraz z celami Wyznaniowej Wspólnoty Żydowskiej. Wspólnota jest opartą na dobrowolności członkostwa korporacją religijną. W ramach zapewnionej w art. 25 ust. 3 Konstytucji autonomii i niezależności może ona określać w swoim prawie wewnętrznym kryteria przyjmowania (i usuwania) członków. Mogą być to kryteria wyśrubowane, wskazujące na mniej lub bardziej rozwinięty ekskluzywizm, a nawet na pewnego rodzaju hermetyczność. W imieniu członków wspólnoty religijnej działają organy przewidziane przez normy wewnętrzne. Rzeczone organy na podstawie prawa wewnętrznego zostały upoważnione przez członków Wspólnoty, odpowiednio gminy, do podejmowania decyzji w sprawach wewnętrznych i do reprezentacji w stosunkach zewnętrznych. Państwo, w szczególności ustawodawca, nie powinno w zasadzie ingerować w te zagadnienia. Ograniczenie to dotyczy także organów stosujących prawo (sądów). O ile pragnie się respektować kolektywną wolność wyznania, nie można zmuszać członków danej wspólnoty, aby realizowali normy swojej religii wspólnie z osobami, których nie akceptują jako grupa. Granicą uprawnień jednostki są w opisywanym przypadku uprawnienia kolektywu – gminy wyznaniowej żydowskiej. Są one równie godne ochrony, co aspiracje skarżącego. Co więcej, interes grupy, chroniącej swoją tożsamość, związaną z Polską powinien, wobec wątpliwości interpretacyjnych, uzyskać pierwszeństwo przed roszczeniami obcokrajowca. Trudno zatem przyjąć, by skarżącemu przysługiwało roszczenie o przyjęcie do gminy wyznaniowej żydowskiej. Artykuł 2 ust. 1 ustawy o stosunku państwa do gmin wyznaniowych żydowskich należy postrzegać w kategoriach opisowych, a nie nakazowych. Należy zauważyć zarazem, iż zgodnie z uchwałą zarządu gminy osoby wyznania mojżeszowego nie będące obywatelami polskimi mają prawo w pełni uczestniczyć w życiu gminy. Może także skarżący podjąć starania o członkostwo w innym judaistycznym związku wyznaniowym działającym w Polsce. W przeciwieństwie do istniejącego w okresie międzywojennym Żydowskiego Związku Religijnego nie ma Wyznaniowa Wspólnota Żydowska charakteru korporacji przymusowej, mającej skupiać z mocy prawa wszystkich żydów (wyznawców judaizmu) zamieszkałych w Polsce.
Relacji między związkiem wyznaniowym a jego członkami nie można klasyfikować jako stosunku cywilnoprawnego. Jest to stosunek sui generis. Do jego nawiązania dochodzi niejednokrotnie z pominięciem czynnej zgodny zainteresowanego, jak w przypadku chrztu, czy obrzezania niemowląt. Ów stosunek z reguły nie opiera się na równorzędności. W związku wyznaniowym niejednokrotnie przeważa grupa funkcjonariuszy kultu (kler), w stosunku do której laikat winien jest posłuszeństwo w sprawach religijnych. Nakazy i zakazy związane z członkostwem w związku wyznaniowym rozciągają się na całokształt egzystencji jego członków. Zgodnie z zasadą poszanowania wewnętrznej autonomii i niezależności związków wyznaniowych wobec państwa, wspólnoty religijne w o wiele większym stopniu niż innego rodzaju korporacje mogą kształtować sferę praw i obowiązków swych członków. Sankcje za naruszenie obowiązków członkowskich, z reguły mają charakter niematerialny – moralny, czy religijny. Gwarancją wolności jednostki jest możliwość wystąpienia ze związku wyznaniowego. Jednak to same związki wyznaniowe decydują o tym, czy dana osoba jest, czy już przestała być ich członkiem.
Przy okazji analizowania powyższej sprawy trzeba natomiast przyznać, że praktyka administracyjna po roku 1989 poszła w kierunku ograniczenia prawa cudzoziemców, nawet zamieszkujących na stałe w Polsce, do rejestrowania nowych związków wyznaniowych. Przyjmuje się bowiem zgodnie z literalnym brzmieniem art. 31 ust. 1 ustawy z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania[12], że wniosek o wpis wspólnoty religijnej do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych może złożyć co najmniej stu obywateli polskich mających pełną zdolność do czynności prawnych. Warto odnotować, że ustawodawca nie sformułował w stosunku do wnioskodawców wymogu stałego zamieszkania na terytorium RP, czy wymogu niekaralności, pomimo że związki wyznaniowe o uregulowanej sytuacji prawnej cieszą się istotnymi preferencjami fiskalnymi. Tymczasem zgodnie z art. 7 ust. 1 wspomnianej ustawy cudzoziemcy przybywający na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej korzystają z wolności sumienia i wyznania na równi z obywatelami polskimi. Ustawodawca, a przede wszystkim praktyka administracyjna, grzeszą brakiem konsekwencji. Cudzoziemcy są bowiem pozbawieni prawa do wystąpienia z wnioskiem o rejestrację związku wyznaniowego, a zarazem mogą piastować stanowiska kierownicze w zarejestrowanych związkach wyznaniowych. W celu jednoznacznego rozstrzygnięcia wątpliwości interpretacyjnych wskazane byłaby nowelizacja art. 31 ust. 1 ustawy z 17 maja 1989 r. i wyraźnie dopuszczenie, aby wnioskodawcami w postępowaniu o wpis związku wyznaniowego do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych mogli być obok obywateli polskich mających pełną zdolność do czynności prawnych także analogiczna kategoria cudzoziemców, przynajmniej ci mający miejsce stałego zamieszkania na terytorium Polski. Obecny stan prawny, a zwłaszcza praktyka administracyjna w dziedzinie rejestracji związków wyznaniowych realnie grożą skazaniem Polski przez Europejski Trybunał Praw Człowieka na podstawie zarzutu naruszenia art. 9 w związku z art. 14 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności[13]. W Polsce w zakresie legalizacji związków wyznaniowych, czyli w sferze wolności praktykowania religii, uprawnienia jednostki są bowiem zróżnicowane na podstawie kryterium politycznego, tzn. przesłanki obywatelstwa. Taki stan należy uznać za relikt okresu państwa totalitarnego, względnie autorytarnego, w latach 1944–1989.
Postulat Trybunału Konstytucyjnego wobec Sejmu nowelizacji art. 2 ust. 1 ustawy o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP polegający m.in. na wyeliminowaniu ustawowego wymogu obywatelstwa polskiego jako przesłanki członkostwa w gminie wyznaniowej żydowskiej jest zasadny z punkty widzenia zapewnienia spójności systemu prawnego RP. Wspomniany przepis stanowi bowiem regulację wyjątkową na tle analogicznych postanowień indywidualnych ustaw wyznaniowych. Jego nowelizacja jest także wskazana, z uwagi na wizerunek Polski na arenie międzynarodowej. Wprowadzenie przez ustawodawcę wymogu obywatelstwa polskiego oraz zamieszkania na terytorium RP jako warunku przynależności do gmin żydowskich może być oceniania jako wyraz ksenofobicznych a zarazem antysemickich resentymentów polskiego prawodawcy. Może być postrzegane jako wyraz obaw przed ewentualnym zdominowaniem polskich gmin wyznaniowych żydowskich przez żydowskich przybyszów z zagranicy, szczególnie w kontekście wciąż trwającego procesu restytucji nieruchomego mienia pożydowskiego na rzecz gmin wyznaniowych żydowskich i Związku Gmin[14]. Należy jednak zaznaczyć, że ewentualna nowelizacja ustawy z 20 lutego 1997 r. będzie wymagała, w myśl art. 25 ust. 5 Konstytucji, zgody Wyznaniowej Wspólnoty Żydowskiej wyrażonej w formie uprzedniej umowy zawartej z Rada Ministrów. Obecnie udzielenie takiej zgody bynajmniej nie jest oczywiste.
W sumie analizowany wyrok Sądu Najwyższego należy oceniać jako nieprzekonujący. W jego uzasadnieniu zabrakło rozważenia relacji między indywidualną a kolektywną wolnością wyznania. Pominięto stanowisko w tej dziedzinie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Wyrok analizowany jest jednak przede wszystkim w istocie rzeczy niezgodny z art. 25 ust. 3 Konstytucji.
Bibliografia
Borecki P., Prawo wyznaniowe w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku, Warszawa 2013.
Borecki P., Status prawny wyznawców judaizmu w Polsce, „Państwo i Prawo” 2010, z. 9.
Czohara A., Zieliński T.J., Ustawa o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Polsce. Komentarz, Warszawa 2012.
Polski Słownik Judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie, tom 1, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003.
Sobczyk, Autonomia związków wyznaniowych, [w:] Leksykon prawa wyznaniowego. 100 podstawowych pojęć, pod red. A. Mezglewskiego, Warszawa 2014.
[1] Doktor habilitowany nauk prawnych, adiunkt w Zakładzie Prawa Wyznaniowego Wydziału Prawa i Administracji UW, ekspert w sprawach wyznaniowych laickich ugrupowań politycznych i organizacji społecznych, założyciel i członek Polskiego Towarzystwa Prawa Wyznaniowego, członek Polskiego Towarzystwa Prawa Konstytucyjnego.
[2] Źródło: LEX nr 2407341.
[3] Tj. Dz.U. z 2014 r., poz. 1798.
[4] Prawo Wewnętrzne Wyznaniowej Wspólnoty Żydowskiej w Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Mniejszości wyznaniowe w Polsce. Prawo wewnętrzne (statutowe). Wprowadzenie, zbiór statutów, oprac. R. Brożyniak, M. Winiarczyk-Kossakowska, Warszawa 2014, s. 135–144.
[5] OTK–A 2015, nr 2, poz. 22.
[6] OTK-A, nr 2, poz. 23.
[7] Szerzej: P. Sobczyk, Autonomia związków wyznaniowych, [w:] Leksykon prawa wyznaniowego. 100 podstawowych pojęć, pod red. A. Mezglewskiego, Warszawa 2014, s. 1–7.
[8] Zob. A. Czohara, T.J. Zieliński, Ustawa o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Polsce. Komentarz, Warszawa 2012, s. 30–32.
[9] Art. 7 Statutu Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP wg stanu na 1993 r., Archiwum Departamentu Wyznań oraz Mniejszości Narodowościowych i Etnicznych MSWiA.
[10] Por. P. Borecki, Status prawny wyznawców judaizmu w Polsce, „Państwo i Prawo” 2010, z. 9, s. 51.
[11] Zob. szerzej np. Polski Słownik Judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie, tom 1, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003, s. 491–493.
[12] Tj. Dz.U. z 2017 r., poz. 1153.
[13] Por. P. Borecki, Prawo wyznaniowe w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku, Warszawa 2013, s. 66–68.
[14] Do Komisji Regulacyjnej do Spraw Gmin Wyznaniowych Żydowskich wpłynęło w sumie 5504 wnioski rewindykacyjne.
