Pojęcie „pracownik” w Ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych. Część II

The term ‘an employee’ in the Act on the social insurance system – Part Two

Employees are covered by social insurance by law. This principle strengthens the position of the insured in that it guarantees that they are covered by insurance automatically as soon as the mandatory title to social insurance arises. Yet the existence of a correctly formed title may be subject to verification. The legal effects result from the status of being in an employment relationship. The expression ‘person in an employment relationship’ gains a special normative meaning in the context of perceiving persons whose circumstances of performing work raise some doubts as employees within the meaning of the Act on social insurance system. The mere fact of entering into an employment relationship without fulfilling one’s employee duties does not yet create an insurance relationship. On the other hand, the actual performance of work not only is a condition for a person to be effectively covered by social insurance, but also may result in the person’s right to benefits in the event that the legal basis of employment raises doubts. Moreover, the Act on social insurance system creates a legal fiction with regard to the status of the employee in two events (Article 8(2) and Article 8(2a)). Therefore, the fact that the Act on social insurance system uses the concept of employee does not mean that the term’s meaning is transferred directly from the provisions of labour law. It is necessary to take into account the autonomous normative framework for the concept of employee in that Act as well as the concept of ‘actual employment relationship’ under social insurance law. 

Keywords: employee; person in an employment relationship; social insurance

Słowa kluczowe: pracownik, osoba pozostająca w stosunku pracy, ubezpieczenia społeczne

Zasada automatyzmu ubezpieczeń społecznych

Status pracownika zawsze rodził skutki dla ubezpieczeń społecznych. Jednak model objęcia pracowników ubezpieczeniami społecznymi ewoluował od przymusu podlegania ubezpieczeniom społecznym do obejmowania nimi podległych im osób w sposób automatyczny^[1]. Koncepcja automatycznego objęcia ubezpieczeniami społecznymi pracowników oznacza, że stosunki ubezpieczeń społecznych pracowników powstają automatycznie z chwilą nawiązania stosunku pracy. Zdarzeniami powodującymi nawiązanie stosunków ubezpieczeń społecznych pracowników są te same zdarzenia, które powodują nawiązanie stosunku pracy. Nawiązują się więc one równocześnie^[2]. Automatyzm ubezpieczeń społecznych zakłada całkowitą i wyłączną zależność stosunku ubezpieczeniowego od stosunku pracy. Zaliczany jest do zasad prawa ubezpieczeń społecznych^[3]. Zgodnie z koncepcją automatyzmu stosunki ubezpieczeń społecznych powstają ex lege z chwilą spełnienia przewidzianych przez prawo przesłanek niezależnie od woli osoby podlegającej ubezpieczeniu, tj. z chwilą wystąpienia tytułu do ubezpieczeń społecznych. Natomiast czynności prawne i zdarzenia powodujące ustanie stosunku pracy nie w każdym wypadku skutkują ustaniem stosunków ubezpieczeń społecznych^[4].

Zasada automatyzmu była adekwatna przede wszystkim dla systemu pełnego zatrudnienia, w którym akcentowano wkład pracy (nie zaś składki), a głównym pracodawcą było państwo, wobec czego problem nienależytego wykonywania obowiązków z tytułu ubezpieczenia praktycznie nie istniał^[5]. Jednak nawet wtedy (przy zaniechaniu ewidencji ubezpieczonych i uproszczeniu wymiaru składek) ubezpieczenia społeczne traktowane były jako ubezpieczenie indywidualnych pracowników, choćby kwestia, czy dana osoba w istocie była pracownikiem, miała być przedmiotem ustaleń w przyszłości^[6]. Pewne próby zaangażowania samych ubezpieczonych w proces podlegania ubezpieczeniom społecznym (w celu wzmocnienia kontroli podlegania ubezpieczeniom społecznym w związku z reformą z 1999 r. w nowej sytuacji społeczno-gospodarczej) nie zdały egzaminu i koniecznością okazało się pozostanie przy zasadzie automatyzmu^[7].

Obecnie zasada automatyzmu znajduje odzwierciedlenie w tych przepisach ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, z których wynika, że obowiązkowe podleganie ubezpieczeniom społecznym wiąże się z istnieniem tytułu do ubezpieczeń społecznych, nie zaś ze zgłoszeniem do ubezpieczenia^[8]. Sam przymus ubezpieczenia oznacza brak możliwości zwolnienia się z obowiązku ubezpieczenia na żądanie osoby podlegającej ubezpieczeniu i uzgadniania warunków ubezpieczenia. Na długo przed zniesieniem katalogu dobrowolnych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych wskazywano, że nie można również nabyć uprawnień emerytalno-rentowych, nawet w razie opłacania składki, kiedy z mocy ustawy nie podlega się obowiązkowym lub dobrowolnym ubezpieczeniom społecznym^[9]. Sąd Najwyższy uzasadniał to wówczas tak, że skoro istotą stosunku prawnego ubezpieczenia społecznego jest powstanie tego stosunku z mocy samego prawa niezależnie od woli stron, a systemy ubezpieczenia społecznego opierają się na zasadzie przymusu ubezpieczenia społecznego określonej grupy zawodowej czy warstwy społecznej, to dobrowolne opłacanie składek na ubezpieczenie społeczne, któremu wnioskodawca z mocy prawa nie podlegał, nie rodzi dla niego uprawnień wynikających z objęcia tym konkretnym systemem ubezpieczenia^[10]. Obecnie obowiązuje katalog uprawnionych do podlegania dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu oraz nie jest możliwe podjęcie dobrowolnie ubezpieczenia wypadkowego.

Niewątpliwie relacje ubezpieczeń społecznych i stosunków prawnych, których przedmiotem jest wykonywanie pracy, są obustronne i konieczne dla ukształtowania sytuacji osób niemogących wykonywać pracy zarobkowej. A konstrukcja związku czasowego stosunku pracy i stosunku podlegania ubezpieczeniom społecznym w wymiarze normatywnym wydaje się prosta. Skomplikowane są natomiast proceduralne i praktyczne problemy związane z ustalaniem i kwalifikowaniem konkretnych stosunków prawnych^[11].

Pojęcie „osoba pozostająca w stosunku pracy”

Stosunek pracy jest stosunkiem zobowiązaniowym i konsensualnym. Jego skuteczność zależy od złożenia oświadczeń woli i nie wymaga dla powstania zobowiązania dokonania obok złożonych oświadczeń woli określonych czynności, które skutkowałyby dojściem zobowiązania do skutku. Innymi słowy dla powstania stosunku pracy (i nabycia statusu pracownika – przyp. K.R.) nie są w zasadzie wymagane inne elementy, a w szczególności przystąpienie do wykonywania pracy według niektórych zwolenników teorii włączenia^[12].

Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych nie odwołuje się jednak do art. 2 k.p. W art. 8 wskazuje, że za pracownika (nie licząc wymienionych tym przepisem zastrzeżeń) uważa się „osobę pozostającą w stosunku pracy”. W przypadku pracowników o objęciu obowiązkowymi ubezpieczeniami decyduje zatem ich status pracowniczy, ale uwarunkowany autonomicznie w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych pozostawaniem w stosunku pracy^[13].

Zakład Ubezpieczeń Społecznych (dalej ZUS) dokonuje wpisu do rejestru osoby podlegającej ubezpieczeniu bez konieczności wydania decyzji. Jest jednak uprawniony do badania istnienia tytułu do ubezpieczeń społecznych pracownika. W tym celu ustawa daje mu prawo kontroli płatników składek, a kontrola ta obejmuje między innymi zgłaszanie do ubezpieczeń społecznych^[14]. Ustalenia organu rentowego nie koncentrują się tylko na uzgodnieniu przez strony określonych cech stosunku prawnego, lecz na wymogu wykonywania określonej pracy. Przez co mówi się o zasadzie realności tytułu ubezpieczenia kładącej nacisk na rzeczywiste prawne, ale i faktyczne ukształtowanie pozycji danej osoby^[15].

Sam fakt nawiązania stosunku pracy bez wypełniania lub okazjonalnego wypełniania obowiązków pracowniczych może być poczytywany jako fikcyjne zawarcie umowy. Zakres znaczeniowy pracownika wyznacza w istocie nie tylko podstawa nawiązania więzi prawnej między pracownikiem a pracodawcą, lecz także fakt świadczenia pracy. O powstaniu stosunku ubezpieczeniowego pracownika nie może więc przesądzać samo zawarcie umowy i wnoszenie składek do ubezpieczenia społecznego^[16]. Umowa o pracę jest uważana za zawartą dla pozoru (art. 83 k.c. w związku z art. 300 k.p.), a przez to nie stanowi tytułu do objęcia ubezpieczeniami społecznymi, jeżeli przy składaniu oświadczeń woli obie strony mają świadomość, że osoba określona w umowie jako pracownik nie będzie świadczyć pracy, a podmiot wskazany jako pracodawca nie będzie korzystać z jej pracy, czyli strony z góry zakładają, iż nie będą realizowały swoich praw i obowiązków wypełniających treść stosunku pracy^[17]. Innymi słowy w sytuacji, gdy po zawarciu umowy o pracę nie nastąpiło zatrudnienie pracownika, a celem umowy nie było wcale świadczenie pracy, lecz jedynie włączenie osoby do ubezpieczenia społecznego i uzyskanie świadczeń, to zgłoszenie do ubezpieczenia ma charakter fikcyjny^[18].

W konsekwencji przystąpienie do ubezpieczenia i opłacanie składki przez podmiot nienoszący cech „zatrudnionego pracownika” nie stanowi przesłanki objęcia z mocy ustawy ubezpieczeniami społecznymi i stania się ich podmiotem^[19]. Obowiązek ubezpieczeń społecznych dotyczy osób rzeczywiście zatrudnionych na podstawie umowy o pracę, a nie tych, które tylko zawarły umowę o pracę^[20]. Nie wystarczy też założenie dokumentacji pracowniczej, wypłacenie pracownikowi wynagrodzenia i złożenie deklaracji zgłoszeniowej do ubezpieczeń społecznych i deklaracji podatkowej, ale niezbędne jest wykazanie, że stosunek taki, o cechach określonych w art. 22 § 1 k.p., faktycznie został nawiązany i był realizowany przez strony^[21]. Obowiązki (obliczania, potrącania i przekazywania składek) mają charakter wtórny w tym sensie, że decyduje o nich ważność tytułu ubezpieczenia. Bez ważnego tytułu ubezpieczenia nie powstaje obowiązek składkowy^[22].

Pozorne może być również zgłoszenie do ubezpieczenia jako pracownika osoby, która w rzeczywistości wykonywała zatrudnienie na innej podstawie niż stosunek pracy^[23] Dla przykładu, mimo że nie istnieje wynikający z przepisów prawa pracy zakaz zatrudniania osób bliskich w ramach stosunku pracy, z uwagi na zachodzące między stronami relacje rodzinne SN sugeruje z dużą dozą wnikliwości analizować charakter prawny tych stosunków^[24]. A dla określonego kręgu bliskich ustawodawca utrzymuje przecież nawet konstrukcję osoby współpracującej.

Dopuszczano również możliwość przyjęcia, że w konkretnym przypadku, gdy zatrudniony podjął pracę i ją faktycznie wykonywał, lecz jedynym celem umowy było umożliwienie mu skorzystania ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych, zawarcie umowy zmierzało do obejścia prawa^[25]. Pogląd ten z czasem uległ zmianie w takim kierunku, iż o czynności prawnej sprzecznej z ustawą lub mającej na celu obejście ustawy można mówić tylko wtedy, gdy czynność taka pozwala na uniknięcie zakazów, nakazów lub obciążeń wynikających z przepisu ustawy i tylko z takim zamiarem została dokonana. Nie ma na celu obejścia prawa dokonanie czynności prawnej dla osiągnięcia skutków, jakie ustawa wiąże z tą czynnością^[26]. Korzystanie z ochrony gwarantowanej pracowniczym ubezpieczeniem społecznym jest legalnym celem zawierania umów o pracę, nawet gdy jest to wyłączny cel zawarcia umowy o pracę^[27]. Chęć uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego jako motywacja do podjęcia zatrudnienia nie może być oceniana negatywnie. Jest podobna do innych celów stawianych sobie przez osoby zawierające umowy o pracę, takich jak na przykład chęć uzyskania środków utrzymania^[28]. Zachowanie takie jest racjonalne, usprawiedliwione, a nawet pożądane w takim samym stopniu jak podejmowanie aktywności zawodowej w celu uzyskiwania przychodu^[29].

Co do zasady również motywacja pracodawcy przy zatrudnianiu pracowników jest obojętna z punktu widzenia obowiązku podlegania ubezpieczeniom społecznym. Okoliczności zatrudnienia nie będą jednak bez znaczenia dla organu rentowego, gdy ciężar utrzymania ubezpieczonego przerzucany zostaje na fundusze publiczne^[30]. Swoboda stron co do podstawy nawiązania stosunku prawnego, w ramach którego świadczona ma być praca, oraz swoboda doboru pracownika przez pracodawcę nie są nieograniczone. Mogą podlegać ocenie m.in. z punktu widzenia społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa^[31].

Świadczenie pracy pomimo wadliwości umowy o pracę, 
jej braku lub na innej podstawie prawnej

W tym miejscu odróżnić należy warunek pozostawania w stosunku pracy dla powstania stosunków prawnych ubezpieczeń społecznych (o którym mowa w art. 8 ust. 1 ustawy) od koncepcji „faktycznego stosunku pracy”, która również znajduje zastosowanie w prawie ubezpieczeń społecznych, lecz w sprawach, w których świadczenie pracy nie budzi wątpliwości, a pojawiają się zastrzeżenia do czynności prawnej lub zdolności do zawarcia umowy o pracę. Wówczas koncepcja „faktycznego stosunku pracy” chroni osobę świadczącą pracę przed skutkami płynącymi z faktu, że umowy o pracę w ogóle nie zawarto, względnie była nieważna, a pracownik rzeczywiście świadczył pracę^[32].

Sąd Najwyższy wielokrotnie zwracał uwagę, iż wady oświadczeń woli dotykające umowę o pracę – nawet powodujące jej nieważność – nie skutkują w sferze prawa do świadczeń z ubezpieczeń społecznych. Doniosłość prawną ma przywoływana wcześniej „pozorność” zawarcia umowy o pracę, która nie wiąże się z jej wykonaniem, a zgłoszenie do ubezpieczenia następuje tylko pod pozorem istnienia tytułu ubezpieczenia w postaci zatrudnienia^[33]. Rzeczywiste wykonywanie pracy nie tylko stanowi warunek objęcia ubezpieczeniami społecznymi, lecz może skutkować prawem do świadczeń osoby w sytuacji, gdy podstawa nawiązania stosunku pracy budzi wątpliwości. W sprawach, w których praca była wykonywana, a kwestionowana była ważność stosunku pracy, SN wskazywał, iż w stosunkach prawa pracy i ubezpieczeń społecznych nie można lekceważyć „zaszłości faktycznych” i sytuacji osoby świadczącej pracę na podstawie nieważnej umowy o pracę, gdy powstaje określony stan „trwałego związania” stron stosunku pracy. Dopuszcza się pogląd, że osoba, która bez ważnej umowy o pracę znalazła się w sytuacji faktycznej, takiej, w jakiej znajduje się podmiot zatrudniający wobec pracownika, obowiązana jest dokonać na rzecz pracownika tych świadczeń, jakie by mu się należały, gdyby istniał stosunek pracy^[34]. Kwestia ta pojawiła się w pierwszej części publikacji przy okazji zdolności pracowniczej i jej wpływu na ubezpieczenia społeczne.

Kolejnym zagadnieniem są przypadki zawierania umowy o pracę przez podmiot nieuprawniony po stronie pracodawcy. Nawet jeśli nieważna umowa nie stworzyła w momencie jej zawarcia zobowiązań po stronie podmiotu mającego być pracodawcą, to zobowiązania takie powstały wraz z dopuszczeniem osoby przez ten podmiot do pracy na warunkach tej umowy (per facta concludentia) i respektowania jej postanowień przez umocowane organy tego podmiotu^[35]. Innym razem do zawarcia umowy o pracę przez czynności konkludentne i podlegania ubezpieczeniom społecznym z tytułu zatrudnienia u pracodawcy użytkownika (a nie z tytułu zatrudnienia w kolejnej agencji pracy tymczasowej) może dojść w wyniku dalszego wykonywania pracy przez pracownika tymczasowego u pracodawcy użytkownika po upływie ustawowego limitu wskazanego w art. 20 ust. 1 ustawy z 9 lipca 2003 r. o zatrudnianiu pracowników tymczasowych^[36].

Status pracownika można również uzyskać w wyniku zmiany kwalifikacji umowy^[37]. Kwalifikowanie umowy cywilnoprawnej jako umowy o pracę następuje na ogół w dwóch sytuacjach. Po pierwsze, gdy w stosunku prawnym łączącym strony określonym jako cywilnoprawny występują (lub przeważają) istotne elementy umowy o pracę. Po drugie, gdy strony umowy o pracę zawierają dodatkowo umowę cywilnoprawną mającą na celu obejście przepisów o czasie pracy i wynagrodzeniu za pracę w godzinach nadliczbowych^[38], jak i przepisów prawa ubezpieczeń społecznych oraz prawa podatkowego^[39]. Przy czym nie ma bezwzględnego zakazu zawierania umowy cywilnoprawnej ze swoim pracownikiem, ale istotne jest, czy umowa ta nie zmierza do realizacji obowiązków lub czynności objętych już treścią stosunku pracy^[40]. W praktyce pojawiają się też inne przypadki kwalifikowania sytuacji, w których świadczona jest praca, jako zatrudnienia pracowniczego (np. bliżej nieokreślona prawnie forma świadczenia pracy dyrektora szkoły lub praca wolontariusza^[41]).

Wreszcie czynności formalnie wykonywane na rzecz innego niż pracodawca podmiotu mogą być uznane za wykonywanie pracy na rzecz tego pracodawcy, jeżeli praca odpowiadająca cechom stosunku pracy (objęta umową wiążącą jej wykonawcę z innym podmiotem) była faktycznie wykonywana na rzecz pracodawcy^[42]. W konsekwencji umowa-zlecenie zawarta nie tylko z własnym pracodawcą, lecz także z podmiotem trzecim, obejmująca te same czynności jak umowa o pracę i realizowana na rzecz pracodawcy może być potraktowana jako zatrudnienie pracownicze w godzinach nadliczbowych^[43]. Szczególna w praktyce sytuacja dotyczyła umów cywilnoprawnych zawieranych przez rady rodziców z nauczycielami szkoły w celu prowadzenia dodatkowych zajęć finansowanych z funduszu rady rodziców. Rady rodziców nie mają zdolności prawnej i w tym kontekście zawierane przez nie umowy z nauczycielami są nieważne. Jednak nauczyciele rzeczywiście wykonują pracę, przez co przyjmuje się, że zajęcia dodatkowe prowadzone są de facto na rzecz szkoły i to szkoła jest stroną tych zobowiązań^[44].

Traktowanie innych osób 
jako pracownika w rozumieniu ustawy

Zgodnie z art. 8 ust. 2a za pracownika, w rozumieniu ustawy, uważa się także osobę wykonującą pracę na podstawie jednej z umów prawa cywilnego, o których mowa w tym przepisie, jeżeli umowę taką zawarła z pracodawcą, z którym pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy. Powszechnie przyjmuje się, że u źródeł tej regulacji legło dążenie do ograniczenia korzystania przez pracodawców z umów cywilnoprawnych w celu zatrudnienia własnych pracowników dla realizacji tych samych zadań, które wykonują oni w ramach łączącego strony stosunku pracy, by w ten sposób ominąć ograniczenia wynikające z ochronnych przepisów prawa pracy oraz obciążenia z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne od tychże umów. Nadto chodziło również o ochronę pracowników przed skutkami fluktuacji podmiotowej po stronie zatrudniających w trakcie procesu świadczenia pracy, polegającej na przekazywaniu pracowników przez macierzystego pracodawcę innym podmiotom (podwykonawcom), którzy zatrudniają tychże pracowników w ramach umów cywilnoprawnych w ogóle nieobjętych obowiązkiem ubezpieczeń społecznych (umowa o dzieło) lub zwolnionych z tego obowiązku w zbiegu ze stosunkiem pracy (umowa agencyjna, umowa-zlecenie lub inna umowa o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy o zleceniu)^[45].

Pomimo niekwestionowanego celu samo sformułowanie przepisu sprawiało trudności interpretacyjne. Dopiero za przyczyną judykatury wyłonił się w miarę jednolity sposób rozumienia tego przepisu. Sąd Najwyższy w uchwale z 2 września 2009 r.^[46]nie odpowiedział wprost na pytanie postawione w zagadnieniu prawnym przedstawionym przez SA w Gdańsku^[47] o to, czyim pracownikiem jest osoba świadcząca pracę na rzecz swojego pracodawcy w ramach umowy cywilnoprawnej zawartej z innym podmiotem, sprowadzając je do pytania o płatnika składek, którym w jego ocenie jest pracodawca, na rzecz którego pracownik wykonuje pracę w ramach umowy cywilnoprawnej zawartej z osobą trzecią. W uzasadnieniu uchwały SN wskazał jednak, że art. 8 ust. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych rozszerza pojęcie pracownika dla celów ubezpieczeń społecznych poza sferę stosunku pracy. A podstawowym skutkiem uznania osoby wskazanej w art. 8 ust. 2a ustawy za pracownika jest objęcie jej obowiązkowymi ubezpieczeniami społecznymi tak jak pracownika. Pogląd ten SN potwierdził również w wyroku z 22 lutego 2010 r.^[48] W kolejnych wyrokach SN interpretował dalej, że dla celów ubezpieczeń społecznych wykonywanie pracy na warunkach wskazanych w art. 8 ust. 2a ustawy traktowane jest tak jak świadczenie pracy w ramach klasycznego stosunku pracy łączącego pracownika z pracodawcą^[49]. Zaś SA w Katowicach w wyroku z 22 listopada 2017 r. dodał nawet, że przepis ten wykreował nie tylko szerokie pojęcie samego „pracownika”, lecz także szeroką definicję pracowniczego tytułu obowiązkowych ubezpieczeń społecznych^[50]. Rozważano również potencjalną możliwość zastosowania art. 8 ust. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w ramach holdingowej struktury organizacyjnej spółek handlowych^[51].

Ugruntowane stanowisko SN spotkało się z niejednolitym przyjęciem przez doktrynę. Część autorów uważa, że regulacja ta poszerza pojęcie pracownika, przewiduje jego szerszą definicję dla celów ubezpieczeniowych^[52]. Stanowi realną odpowiedź na powszechne zawieranie umów cywilnoprawnych w stanach faktycznych odpowiadających zobowiązaniu pracowniczemu. Ustalenie stosunku pracy nie opiera się bowiem na domniemaniu prawnym, lecz wymaga przeprowadzenia każdorazowo dowodu na tę okoliczność i daje ograniczone możliwości weryfikacji podstaw zatrudnienia^[53]. Pojęcie pracownika w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych ogranicza atrakcyjność korzystania przez pracodawców z umów cywilnoprawnych. A jednocześnie wspomaga przestrzeganie bezwzględnie obowiązujących i ochronnych norm prawa pracy, szczególnie w zakresie regulacji czasu pracy^[54].

Autorzy krytycznie oceniający uchwałę SN z 2 września 2009 r. kładą nacisk na sformułowanie: „za pracownika uważa się”, wywodząc z niego konstrukcję uznania za pracownika jako odrębną konstrukcję od definicji legalnej w ustawie. Argumentują, że ustawodawca ubezpieczeń społecznych nie redefiniuje pojęcia pracownika na użytek ubezpieczeń społecznych, lecz nakazuje określone osoby traktować jak pracowników. Tym samym nie zachodzi potrzeba ustalenia, czyim pracownikiem jest osoba, o której mowa w art. 8 ust. 2a^[55]. Skutek objęcia obowiązkowo ubezpieczeniami społecznymi jest w ich ocenie konsekwencją przyjęcia konstrukcji uznania za pracownika, nie zaś rozszerzonej definicji pracownika^[56]. Rodzi ona po stronie płatnika składek zdefiniowanego w art. 4 pkt 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych obowiązek uznania za pracowników w zakresie ubezpieczeń społecznych wykonawców umów cywilnoprawnych wymienionych w art. 8 ust. 2a tej ustawy^[57].

Na tle art. 8 ust. 2a ustawy zwraca się również uwagę na niejasne sformułowanie „wykonuje pracę na rzecz”. W uzasadnieniu powołanej uchwały SN z 2 września 2009 r. przesłanką decydującą o uznaniu za pracownika osoby świadczącej pracę w ramach umowy cywilnoprawnej na rzecz swojego pracodawcy jest to, że w ramach takiej umowy pracodawca uzyskuje rezultaty jej pracy. Zwrot działać „na rzecz” użyty jest w tym przepisie w innym znaczeniu niż w języku prawa, w którym działanie „na czyjąś rzecz” może się odbywać w wyniku istnienia określonej więzi prawnej (stosunku prawnego). Zastosowany w treści przepisu zwrot „wykonuje pracę na rzecz pracodawcy” oznacza, iż praca ta świadczona jest w przebiegu realizacji stosunku prawnego łączącego owego pracodawcę ze zleceniodawcą tych pracowników^[58].

W kontekście pojęcia pracownika zdecydowanie więcej uwagi ostatnio poświęca się traktowaniu za pracownika wykonawców umów cywilnoprawnych na podstawie art. 8 ust. 2a ustawy. Jednak pojęcie pracownika doznaje również zawężenia dla celów ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z art. 8 ust. 2, jeżeli pracownik spełnia kryteria określone dla osób współpracujących, nie jest traktowany jak pracownik, lecz jako „osoba współpracująca”. W art. 8 ust. 11 ustawodawca zawarł katalog osób współpracujących i przesłanki ich traktowania jako osoby współpracujące. Statusu takiego nie mają inne osoby bliskie, choćby pozostawały w faktycznym związku z prowadzącym pozarolniczą działalność lub zleceniobiorcą^[59]. Sama instytucja wyłączenia z pracowniczego ubezpieczenia społecznego osób bliskich została również poddana krytyce^[60].

Niewątpliwie w przypadkach, o których mowa w art. 8 ust. 2 i ust. 2a, dochodzi do dualizmu postrzegania stosunków prawnych, w ramach których osoby objęte tymi przepisami świadczą pracę. Osoby te, nie tracąc swojego charakteru na gruncie prawa prywatnego, są traktowane odpowiednio jak osoby współpracujące lub jak pracownicy.

Podsumowanie

Nawiązanie stosunku ubezpieczenia jest pochodne do stosunku podstawowego stanowiącego tytuł ubezpieczenia^[61]. A zasada automatyzmu wzmacnia pozycję ubezpieczonych, gwarantując im objęcie ochroną automatycznie z momentem powstania obowiązkowego tytułu do ubezpieczeń społecznych. Jednak istnienie prawidłowo ukształtowanego tytułu może podlegać weryfikacji. W przypadku stosunku pracy uwzględniać należy autonomiczne ujęcia pracownika w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych jako osoby pozostającej w stosunku pracy^[62], do której zastosowanie znajdują również określone zastrzeżenia.

Tym samym sformułowanie „osoba pozostająca w stosunku pracy” nabiera szczególnego znaczenia normatywnego w kontekście postrzegania jako pracownika w rozumieniu ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych osób, co do których okoliczności wykonywania pracy budzą wątpliwości. Do objęcia pracowniczymi ubezpieczeniami społecznymi nie może dojść wówczas, gdy zgłoszenie do ubezpieczeń dotyczy osoby, która nie jest pracownikiem, przez co rozumieć należy sytuacje, w których praca w ogóle nie jest świadczona, gdy czynności pracownika są jedynie pozorowane albo praca jest wykonywana w ramach innego stosunku prawnego niż stosunek pracy^[63].

Poza ustaleniami, czy stosunek prawny jest w rzeczywistości realizowany oraz czy jest realizowany na warunkach stosunku pracy, dopuszcza się objęcie ochroną osób „faktycznie” świadczących pracę noszącą znamiona zatrudnienia pracowniczego, nawet jeżeli ważność umowy budzi wątpliwości.

Wreszcie należy odróżniać zawieranie dodatkowej umowy cywilnoprawnej pomiędzy stronami stosunku pracy, gdy w rzeczywistości praca świadczona jest na warunkach prawa pracy. Nie należy jej wówczas utożsamiać z prawidłowo zawartą umową cywilnoprawną między pracodawcą i pracownikiem, do której ma zastosowanie art. 8 ust. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. W tym drugim przypadku nie dochodzi do zmiany kwalifikacji umowy, lecz do potraktowania osoby realizującej umowę cywilnoprawną dla celów ubezpieczeń społecznych tak jak pracownika. Umowy cywilnoprawne w warunkach wskazanych w art. 8 ust. 2a stają się analogicznym tytułem, jakim jest zatrudnienie pracownicze, i zmierzają na gruncie ubezpieczeń społecznych do ochrony wykonawców umów cywilnoprawnych, jaką objęci są pracownicy. I przeciwnie – wskazane w ustawie osoby pozostające w stosunku pracy z osobą bliską są traktowane jako osoby współpracujące (art. 8 ust. 2).

Posługiwanie się pojęciem pracownika w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych nie oznacza więc prostej transmisji jego znaczenia z przepisów prawa pracy. Wymaga uwzględnienia jego autonomicznych ram normatywnych w tej ustawie oraz koncepcji „faktycznego stosunku pracy” na gruncie prawa ubezpieczeń społecznych.

Bibliografia

Antonów K., Prawo do emerytury, Zakamycze 2003.

Antonów K., [w:] K. W. Baran (red.), Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2019.

Antonów K., Zakres podmiotowy obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego, [w:] T. Bińczycka-Majewska (red.), Konstrukcje prawa emerytalnego, Zakamycze 2004.

Dzienisiuk D., Prawo pracy a prawo ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2016.

Hajn Z., Goździewicz G., Rozdział 5 Podmioty stosunku pracy. Pkt. 5.1.3. Pracownicza zdolność do czynności prawnych, [w:] K. W. Baran, G. Goździewicz (red.), System Prawa Pracy. Tom II. Indywidualne prawo pracy. Część ogólna, WKP 2017.

Jackowiak C.,[w:] W. Jaśkiewicz, C. Jackowiak, W. Piotrowski, Prawo pracy w zarysie, Warszawa 1985.

Jędrasik-Jankowska I., Konstrukcja uznania za pracownika w prawie ubezpieczenia społecznego, „PiZS” 2011, nr 8.

Koczur S., Beneficjent pracy jako kryterium objęcia systemem ubezpieczeń społecznych, „Monitor Prawa Pracy” 2013, nr 7.

Kosonoga J., Ślebzak K., Odpowiedzialność płatnika składek za obliczanie, potrącanie i przekazywanie składek na ubezpieczenie społeczne, „Ius Novum” 2016/3/275.

Kubot Z., Dopuszczalność równoległego zatrudnienia cywilnoprawnego oraz samozatrudnienia w świetle art. 8 ust. 2a u.s.u.s., [w:] S. Kowalski, Z. Kubot, Przeciwdziałanie niedopuszczalnym formom zatrudnienia, Warszawa 2018, WKP LEX/elektr.

Kubot Z., Spór o definicję legalną płatnika składek, „PiZS” 2017, nr 3.

Kubot Z., Zależność kwalifikacji umów według prawa prywatnego, prawa ubezpieczeń społecznych oraz prawa podatkowego, [w:] S. Kowalski, Z. Kubot, Przeciwdziałanie niedopuszczalnym formom zatrudnienia, Warszawa 2018, WKP LEX/elektr.

Liszcz T., Prawo pracy, Warszawa 2019.

Majka P., Skutki prawnopodatkowe przekwalifikowania umów cywilnoprawnych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, [w:] M. Szabłowska-Juckiewicz, M. Wałachowska, J. Wantoch-Rekowski, Umowy cywilnoprawne w ubezpieczeniach społecznych, Warszawa 2015.

Modliński E., Podstawowe zagadnienia prawne ubezpieczeń społecznych, Warszawa 1968.

Prusinowski P., Obowiązek zapłaty składek a definicja pracownika w prawie ubezpieczeń społecznych, „Monitor Prawa Pracy” 2011, nr 6.

Prusinowski P., Umowne podstawy zatrudnienia, Warszawa 2012.

Rylski M., Pracodawca jako płatnik składek za zleceniobiorców swego kontrahenta (art. 8 ust. 2a u.s.u.s.). Uwagi polemiczne – cz. 2, „PiZS” 2018, nr 4.

Skąpski M., Zasadność wyodrębnienia klasy osób współpracujących z osobą prowadzącą działalność gospodarczą, [w:] Zagadnienia stosunku pracy między członkami rodziny, Warszawa 2000, LEX/el.

Ślebzak K., Kontrola przez ZUS ważności umów o pracę stanowiących tytuł do ubezpieczenia społecznego – wybrane zagadnienia,„PiZS” 2017, nr 2.

Święcicki M., Prawo stosunku pracy, Częstochowa 1949.

Wantoch-Rekowski J. (red.), Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, LEX 2015.

Wypych-Żywicka A., Glosa do wyroku SN z 19 września 2003 r., II UK 41/03, OSP 2005/2/30.

Zieliński T., Ubezpieczenia społeczne pracowników, Warszawa–Kraków 1994.

---

[1]  D. Dzienisiuk, Prawo pracy a prawo ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2016, s. 130–131.

[2]  T. Zieliński, Ubezpieczenia społeczne pracowników, Warszawa–Kraków 1994, s. 176–177. Zob. również wyrok SA w Szczecinie z 15 stycznia 2013 r., III AUa 641/12, LEX nr 1283300.

[3]  T. Zieliński, op. cit., s. 177; K. Antonów, [w:] K. W. Baran (red.), Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2019, s. 746.

[4]  Stosunki ubezpieczeniowe nie muszą być ograniczone w czasie trwaniem stosunku pracy, T. Zieliński, op. cit., s. 177; C. Jackowiak, [w:] W. Jaśkiewicz, C. Jackowiak, W. Piotrowski, Prawo pracy w zarysie, Warszawa 1985, s. 465. 

[5]  D. Dzienisiuk, op. cit., s. 131.

[6]  E. Modliński, Podstawowe zagadnienia prawne ubezpieczeń społecznych, Warszawa 1968, s. 178. 

[7]  D. Dzienisiuk, op. cit., s. 132.

[8]  T. Zieliński, op. cit., s. 176–177; D. Dzienisiuk, op. cit., s. 132–133.

[9]   Na ten temat zob. K. Antonów, Prawo do emerytury, Zakamycze 2003, s. 89 i przywołane przez niego literaturę oraz orzecznictwo.

[10] Wyrok SN z 6 grudnia 1990 r., II UR 9/90, LEX nr 13604.

[11] D. Dzienisiuk, op. cit., s. 23–24, 129.

[12] T. Liszcz, Prawo pracy, Warszawa 2019, s. 147.

[13] K. Ślebzak, Kontrola przez ZUS ważności umów o pracę stanowiących tytuł do ubezpieczenia społecznego – wybrane zagadnienia, „PiZS” 2017, nr 2, s. 34.

[14] Wyrok SN z 23 lutego 2005 r., III UK 200/04, OSNP 2005/18/292. 

[15] D. Dzienisiuk, op. cit., s. 104. 

[16] A. Wypych-Żywicka, Glosa do wyroku SN z 19 września 2003 r., II UK 41/03, OSP 2005/2/30.

[17] Wyroki SN: z 4 sierpnia 2004 r., II UK 321/04, OSNP 2006/11–12/190; z 12 maja 2011 r., II UK 20/11, OSNP 2012/11–12/145; z 12 lipca 2012 r., II UK 14/12, LEX nr 1216864. Pozorność umów o pracę dostrzegano też wcześniej, w okresie obowiązywania ustawy z 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 1989 r. nr 25, poz. 137 ze zm.). 

[18] Wyroki SN: z 10 maja 2000 r., II UKN 536/99, „PPiPS” 2001/9/45; z 3 sierpnia 2000 r., II UKN 651/99, LEX nr 1224664; z 22 listopada 2000 r., II UKN 69/00, LEX nr 957409; z 22 czerwca 2015 r., I UK 367/14, LEX nr 1771586. Na marginesie dodać należy, że nie chodzi tylko o ważność samego tytułu, lecz także jego treść ukształtowaną przez strony, w szczególności w zakresie umówionego przychodu. W orzecznictwie utrwalił się pogląd, że przyznanie rażąco wysokiego wynagrodzenia za pracę może być, w konkretnych okolicznościach, uznane za nieważne i kwestionowane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Por. uchwała SN z 27 kwietnia 2005 r., II UZP 2/05, OSNP 2005 nr 21, poz. 338 oraz wyrok TK z 29 listopada 2017 r., P 9/05, OTK-A 2017, poz. 78. Możliwe jest również kwestionowanie przez organy rentowe umów cywilnoprawnych (wyrok SN z 23 września 1998 r., II UKN 229/98, OSNP 1999/19/627; z 19 stycznia 2010 r., I UK 261/09, LEX nr 577825).

[19] Wyrok SN z 15 maja 2001 r., II UKN 388/00, LEX nr 1169091.

[20] Wyrok SN z 18 maja 2006 r., III UK 32/06, LEX nr 957422. 

[21] Wyroki SN: z 19 października 2007 r., II UK 56/07, LEX nr 376433; z 28 kwietnia 2016 r., I UK 156/15, OSNP 2017/12/166.

[22]         J. Kosonoga, K. Ślebzak, Odpowiedzialność płatnika składek za obliczanie, potrącanie i przekazywanie składek na ubezpieczenie społeczne, „Ius Novum” 2016/3/275.

[23] Wyroki SN: z 4 sierpnia 2005 r., II UK 320/04, OSNP 2006/7–8/122; z 5 października 2006 r., I UK 120/06, OSNP Nr 19–20/2007, poz. 294; z 8 lipca 2009 r., I UK 43/09, z 12 maja 2011 r., II UK 20/11. 

[24] Wyrok SN 25 kwietnia 2019 r., I UK 44/18, LEX nr 2652514.

[25] Wyroki SN: z 14 marca 2001 r., II UKN 258/00, OSNP 2002 nr 21, poz. 527; z 18 października 2005 r., II UK 43/05, OSNP 2006 nr 15–16, poz. 251.

[26] Wyroki SN z 13 maja 2004 r., II UK 365/03, „Monitor Prawniczy” 2006, nr 5, s. 260; z 25 stycznia 2005 r., II UK 141/04, OSNP 2005 nr 15, poz. 235; z 6 marca 2007 r., I UK 302/06, OSNP 2008 nr 7–8, poz. 110; z 2 lipca 2008 r., II UK 334/07, OSNP 2009 nr 23–24, poz. 321.

[27] Wyroki SN: z 4 sierpnia 2005 r., II UK 320/04, OSNP 2006/7–8/122; z 10 lutego 2006 r., I UK 186/05, LEX nr 272575; z 9 lutego 2012 r., I UK 265/11, LEX nr 1169836. Z tej przyczyny przyjmuje się, że krytyczna ocena zawierania umów o pracę przez kobiety w zaawansowanej ciąży i ich krótkotrwałe zatrudnienie, rodzące prawo do pełni świadczeń przysługujących z ubezpieczenia społecznego z tytułu macierzyństwa, może uzasadniać poczucie nadużywania prawa, jednak nie jego obejścia. Por. wyroki SN z 25 stycznia 2005 r., II UK 141/04, OSNP 2005 nr 15, poz. 235; z 22 czerwca 2015 r., I UK 267/14, LEX nr 1771586.

[28] Wyroki SN: z 25 stycznia 2005 r., II UK 141/01, OSNP 2005 nr 15, poz. 235; z 5 października 2005 r., I UK 32/05, OSNP 2006 nr 15–16, poz. 249; z 28 kwietnia 2005 r., I UK 236/04, OSNP 2006 nr 1–2, poz. 28; z 11 stycznia 2006 r., II UK 51/05, OSNP 2006 nr 23–24, poz. 366. 

[29] K. Ślebzak, Kontrola przez ZUS ważności umów o pracę stanowiących tytuł do ubezpieczenia społecznego – wybrane zagadnienia, „PiZS” 2017, nr 2, s. 30.

[30] Wyrok SO w Kaliszu z 25 września 2012 r., V U 1293/12, LEX nr 1889386. 

[31] A. Wypych-Żywicka, Glosa do wyroku SN z 19 września 2003 r., II UK 41/03, OSP 2005/2/30.

[32]         Wskazuje się, że koncepcja ta wywodzi się z prawa niemieckiego. Zob. Z. Hajn, G. Goździewicz, Rozdział 5 Podmioty stosunku pracy. Pkt. 5.1.3. Pracownicza zdolność do czynności prawnych, [w:] K. W. Baran, G. Goździewicz (red.), System Prawa Pracy. Tom II. Indywidualne prawo pracy. Część ogólna, WKP 2017, dostęp 20 kwietnia 2020 r., i podana tam literatura. W Polsce na ten temat zob. również M. Święcicki, Prawo stosunku pracy, Częstochowa, 1949, s. 22–24 i 40–41.

[33] Wyrok SN z 4 sierpnia 2005 r., II UK 320/04, OSNP 2006/7–8/122 i przywołane tam orzecznictwo.

[34] Wyrok SN z 4 sierpnia 2005 r., II UK 320/04, OSNP 2006/7–8/122.

[35] Wyroki SN z 5 listopada 2003 r., I PK 633/02, OSNP 2004, nr 20, poz. 346; z 5 listopada 2003 r., I PK 23/03, LEX nr 602205.

[36] Dz.U. t.j. z 2019 r., poz. 1563. Zob. wyroki SN: z 19 marca 2019 r., III UK 84/18, OSNP 2019/11/138; z 9 kwietnia 2019 r., II UK 583/17, LEX nr 2642765. We wcześniejszym wyroku z 1 kwietnia 2015 r. (I PK 203/14, OSNP 2017 nr 2, poz. 15) SN uznał jednak, że przekroczenie maksymalnego okresu zatrudnienia pracownika tymczasowego u pracodawcy użytkownika nie prowadzi do nawiązania stosunku pracy między tym pracownikiem a agencją pracy tymczasowej.

[37] Wyroki SN: z 3 czerwca 1998 r., I PKN 170/98, OSNP 1999/11/369; z 14 września 1998 r., I PKN 334/98, OSNP 1999/20/646; z 6 lutego 2014 r., II UK 279/13, LEX nr 1436176; z 16 maja 2019 r., II PK 27/18, OSNP 2020/5/43; z 17 maja 2016 r., I PK 39/15, OSNP 2015/12/159. W literaturze zwraca się również uwagę na częstotliwość zmiany kwalifikacji umowy o dzieło na umowę-zlecenie lub inną umowę o świadczenie usług. P. Majka, Skutki prawnopodatkowe przekwalifikowania umów cywilnoprawnych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, [w:] M. Szabłowska-Juckiewicz, M. Wałachowska, J. Wantoch-Rekowski, Umowy cywilnoprawne w ubezpieczeniach społecznych, Warszawa 2015, s. 318. 

[38] Uchwała SN z 12 kwietnia 1994 r., I PZP 13/94, OSNP 1994/3/39, wyroki SN z 30 czerwca 2000 r., II UKN 523/99, OSNP 2002/1/22; z 8 lipca 2015 r., I PK 282/14, OSNP 2017/6/66.

[39] Wyroki SN z 16 grudnia 1998 r., II UKN 392/98, OSNP 2000/4/157; z 15 września 2006 r., I PK 80/06, OSNP 2007/23–24/343. 

[40] Wyroki SN: z 2 grudnia 2009 r., I PK 123/09, LEX nr 558222; z 18 grudnia 2014 r., III UK 69/14, OSNP 2016/8/107. 

[41] Wyrok SN z 17 marca 2015 r., I UK 249/14, OSNP 2017/1/8.

[42] Wyrok z 3 czerwca 2008 r., I PK 311/07, OSNP 2009/19–20/258.

[43] Wyrok z 4 października 2017 r., III PK 147/16, LEX nr 2427122. 

[44]         Wyrok SA w Gdańsku z 7 czerwca 2016 r., III AUa 31/16, LEX nr 2112388; z 4 kwietnia 2017 r., III AUa 1789/16, LEX nr 2300266. Zob. również uzasadnienie postanowienia NSA z 14 czerwca 2012 r., NSA, I OZ 421/12, LEX nr 1333132. 

[45] P. Prusinowski, Obowiązek zapłaty składek a definicja pracownika w prawie ubezpieczeń społecznych, „Monitor Prawa Pracy”, 2011, nr 6, s. 291; I. Jędrasik-Jankowska, Konstrukcja uznania za pracownika w prawie ubezpieczenia społecznego, „PiZS” 2011, nr 8, s. 23 i 27, uchwała SN z 2 września 2009 r., II UZP 6/09, OSNP 2010 nr 3–4, poz. 46 oraz wyroki SN: z 14 stycznia 2010 r., I UK 252/09, LEX nr 577824; z 2 lutego 2010 r., I UK 259/09, LEX nr 585727; z 18 października 2011 r., III UK 22/11, OSNP 2012 nr 21–22, poz. 266; 11 maja 2012 r., I UK 5/12, OSNP 2013 nr 9–10, poz. 117; z 7 lutego 2017 r., II UK 693/15, LEX nr 2238708; wyroki SA: w Katowicach z 6 czerwca 2013 r., III AUa 1924/12; w Gdańsku z 4 kwietnia 2017 r., III AUa 1789/16, LEX nr 2300266.

[46] II UZP 6/09, OSNAPiUS 2010 nr 3–4, poz. 46, s. 145.

[47] III AUa 38/09. 

[48] I UK 259/09, LEX nr 585727.

[49] Wyroki SN: z 6 lutego 2014 r., II UK 279/13, LEX nr 1436176; z 3 kwietnia 2014 r., II UK 399/13, LEX nr 1458679; z 23 maja 2014 r., II UK 445/13, LEX nr 1475168.

[50] III AUa 645/17, LEX nr 2393424.

[51] Uchwała SN z 6 czerwca 2016 r., III UZP 6/16, OSNP 2017, nr 3, poz. 32 i glosa P. Czarneckiego do tej uchwały, OSP 2017 nr 7-8, poz. 66.

[52] P. Prusinowski, op. cit., s. 294; S. Koczur, Beneficjent pracy jako kryterium objęcia systemem ubezpieczeń społecznych, „Monitor Prawa Pracy” 2013, nr 7, s. 352; J. Wantoch-Rekowski (red.), Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, LEX 2015, art. 6; Z. Kubot, Spór o definicję legalną płatnika składek, „PiZS” 2017, nr 3, s. 19.

[53] P. Prusinowski, Umowne podstawy zatrudnienia, Warszawa 2012, s. 95 i 99–100.

[54] P. Prusinowski, ibidem, s. 33.

[55] I. Jędrasik-Jankowska, Konstrukcja uznania za pracownika w prawie ubezpieczenia społecznego, „PiZS” 2011, nr 8, s. 24 i 26; M. Rylski, Pracodawca jako płatnik składek za zleceniobiorców swego kontrahenta (art. 8 ust. 2a u.s.u.s.). Uwagi polemiczne – cz. 2, „PiZS” 2018, nr 4, s. 13. 

[56] I. Jędrasik-Jankowska, op. cit., s. 25. 

[57] Z. Kubot, Dopuszczalność równoległego zatrudnienia cywilnoprawnego oraz samozatrudnienia w świetle art. 8 ust. 2a u.s.u.s., [w:] S. Kowalski, Z. Kubot, Przeciwdziałanie niedopuszczalnym formom zatrudnienia, Warszawa 2018, WKP LEX/elektr. [dostęp: 24 maja 2020 r.]. 

[58] Wyrok SA w Katowicach z 22 września2017 r., III AUa 645/17, LEX nr 2393424.

[59] Jest to krytykowane w kontekście zasady równego traktowania. Tak K. Antonów, Zakres podmiotowy obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego, [w:] T. Bińczycka-Majewska (red.), Konstrukcje prawa emerytalnego, Zakamycze 2004, s. 117. 

[60] M. Skąpski, Zasadność wyodrębnienia klasy osób współpracujących z osobą prowadzącą działalność gospodarczą, [w:] Zagadnienia stosunku pracy między członkami rodziny, Warszawa 2000, LEX/el. [dostęp: 30 kwietnia 2020 r.]. 

[61] Z. Kubot, Zależność kwalifikacji umów według prawa prywatnego, prawa ubezpieczeń społecznych oraz prawa podatkowego, [w:] S. Kowalski, Z. Kubot, Przeciwdziałanie niedopuszczalnym formom zatrudnienia, Warszawa 2018, WKP LEX/elektr. [dostęp: 25 kwietnia 2020 r.]. 

[62] K. Ślebzak, Kontrola przez ZUS ważności umów o pracę stanowiących tytuł do ubezpieczenia społecznego – wybrane zagadnienia, „PiZS” 2017, nr 2, s. 34. Choć zauważa się, że aspekt faktycznego pozostawania w stosunku pracy nie jest obcy przepisom Kodeksu pracy. Por. A. Wypych-Żywicka, Glosa do wyroku SN z 19 września 2003 r., II UK 41/03, OSP 2005/2/30.

[63] Wyroki SN: z 18 maja 2006 r., III UK 32/06, LEX nr 957422, z 5 października 2006 r., I UK 120/06, OSNP 2007/19–20/294; z 8 lipca 2009 r., I UK 43/09, LEX nr 529772.