Zjawisko korupcji i jego zwalczanie w prawie ukraińskim

The Phenomenon of Corruption
and Combating It under Ukrainian Law

Stamping out corruption was one of the demands of Euromaidan on Maidan Nezalezhnosti in 2014. Since then, far-reaching changes have been introduced in the legal and institutional sphere. Yet the question of what has actually changed – in practical terms – regarding the combating of corruption in Ukraine remains open. What is the current level of corruption in Ukraine? What pieces of legislation have been adopted in order to combat corruption? How are corruption offences regulated under the Ukrainian criminal code and, consequently, how is a criminal offence defined under Ukrainian law? How does society view corruption and the effects of stamping it out? And, above all, what political means and measures are necessary to effectively combat corruption? The authors of this article attempt to thoroughly answer all the aforementioned questions. In order to fully understand the issue of corruption in Ukraine it is necessary to consider not only criminal responsibility for corruption offences, the effectiveness of prosecuting authorities, and new legislation on combating corruption, but also the political and economic situation of the state, as well as Ukrainian society’s approach to this issue. The authors have made every effort to present this issue in a comprehensive manner.

Keywords: corruption, stamping out corruption, anti-corruption programs, reform

Słowa kluczowe: korupcja, walka z korupcją, programy antykorupcyjne, reforma

1. Wprowadzenie

Ukraina zaliczana jest do krajów, w których stopień korupcji należy do najwyższych w świecie. Wszechobecna korupcja we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego i politycznego była jednym z powodów wybuchu „Rewolucji Godności” w latach 2013–2014. Ukraińcy postulowali walkę z korupcją i podjęcie wszelkich środków mających na celu przeciwdziałanie zjawiskom do niej prowadzącym. Chociaż minęło już cztery lata od tego momentu, problem ten jest w dalszym ciągu aktualny i stanowi jedno z głównych realnych i potencjalnych zagrożeń dla bezpieczeństwa narodowego Ukrainy, a zwalczanie i eliminacja korupcji jest podstawowym i priorytetowym zadaniem rządu.

Wysoki poziom korupcji jest jednym z czynników, które wpływają na złą reputację Ukrainy jako rynku inwestycyjnego wśród zagranicznych inwestorów. Jakie jest rzeczywiste podejście zagranicznych inwestorów do rynku ukraińskiego świadczy odpowiedź, jaką otrzymał rząd Ukrainy w 2017 roku, w związku ze złożeniem wniosku o wdrożenie projektu „Efektywności energetycznej” do firmy Tesla. W odpowiedzi czytamy, że odrzucenie wniosku nastąpiło w związku z obecnie istniejącym poziomem korupcji i złym klimatem inwestycyjnym na Ukrainie, który nie pozwala firmie Tesla inwestować w projekty oszczędzania energii[1].

Korupcja na Ukrainie jest problemem, który istnieje w tym kraju od wielu lat, co potwierdzają wyniki badań, rozpoczęte w 1998, przez międzynarodową, pozarządową organizację Transparency International. Według danych tej organizacji poziom korupcji w okresie ostatnich dziesięciu lat, wynosił:

w 2007 r. – 118 miejsce wśród 180 badanych krajów;

w 2008 r. – 134 miejsce wśród 180 badanych krajów;

w 2009 r. – 158 miejsce wśród 190 krajów świata;

w 2010 r. – 134 miejsce wśród 178 krajów objętych indeksem;

w 2011 r. – 152 miejsce wśród 183 krajów objętych badaniem;

w 2012 r. – 144 miejsce wśród 176 krajów;

w 2013 r. – 144 miejsce wśród 177 krajów;

w 2014 r. – 142 miejsce wśród 175 krajów;

w 2015 r. – 130 miejsce wśród 168 krajów;

w 2016 r. – 131 miejsce wśród 176 krajów[2].

Liczby te potwierdzają, że korupcja była w przeszłości i w dalszym ciągu pozostaje jednym z najbardziej negatywnych zjawisk społecznych, które istnieją w społeczeństwie ukraińskim. W szczególności przy dokładnej analizie tych danych, nie jest możliwe stwierdzenie, że na przełomie lat, sytuacja ulega stałej poprawie. Wręcz przeciwnie, biorąc pod uwagę ankietę, która przeprowadzona została przez Fundację „Inicjatywy Demokratyczne” wśród społeczeństwa ukraińskiego w celu zbadania, jak skuteczne jest zwalczanie korupcji na Ukrainie, ponad 80% respondentów uważa, że zwalczanie jej się nie powiodło, a tylko 1% badanych respondentów dostrzega pozytywne zmiany[3].

2. Powołanie organów antykorupcyjnych

Mimo tak negatywnej opinii społeczeństwa ukraińskiego, nie można jednoznacznie stwierdzić, że walka z korupcją na Ukrainie odniosła klęskę. Jest to bowiem bardzo długi proces, wymagający nie tylko zmian w sferze prawnej ale przede wszystkim zmian w nastawieniu samego społeczeństwa do zachowań korupcyjnych.

Na Ukrainie przez ostatnie lata przyjęto bardzo wiele aktów prawnych, mających na celu walkę z korupcją. Już w 2014 roku Rada Najwyższa Ukrainy (Verhovna Rada) przyjęła pakiet ustaw antykorupcyjnych, które przewidywały utworzenie instytucji powołanych i wyspecjalizowanych w zwalczaniu korupcji:

Narodowego Biura Antykorupcyjnego (NBA), które odpowiada za zapobieganie, ujawnianie, zwalczanie i wykrywanie przestępstw korupcyjnych w organach władzy i

Narodowej Agencji ds. Przeciwdziałania Korupcji (NAPK), której zadaniem ma być badanie wiarygodności deklaracji o dochodach urzędników państwowych[4].

Narodową Agencję ds. Zapobiegania Korupcji, Narodową Agencję ds. Poszukiwania i Rozporządzania Aktywami Pochodzącymi z Przestępstw Korupcyjnych

Działalność organów antykorupcyjnych ma nadzorować wyspecjalizowany organ wydzielony w strukturze Prokuratury Generalnej – Prokuratura Antykorupcyjna. Organ ten powołany został ustawą o prokuraturze z 22 września 2015 r.[5] Utworzenie tej instytucji było jednym z warunków UE przyznania Ukrainie ruchu bezwizowego.

Ważnym krokiem na drodze walki z korupcją było uruchomienie 1 września 2016 r. systemu elektronicznych deklaracji majątkowych. Wszyscy politycy i urzędnicy państwowi, w tym prezydent i premier zostali zobowiązani do upublicznienia stanu swojego majątku.

3. Reforma wymiaru sprawiedliwości, a walka z korupcją

Walce z korupcją ma służyć również zapoczątkowana w 2016 roku reforma sądownictwa. Sądy i prokuratury należą w Ukrainie do najbardziej skorumpowanych i cieszą się bardzo niskim zaufaniem społeczeństwa. Gruntowna reforma sądownictwa była również jednym z postulatów Rewolucji Godności w 2014 roku. 2 czerwca 2016 r. Rada Najwyższa Ukrainy uchwaliła nowelizację konstytucji dotyczącą wymiaru sprawiedliwości oraz „ustawę o ustroju sądów i statusie sędziów”[6]. Reforma zakłada daleko idące zmiany w organizacji sądownictwa, takie jak np. likwidacja mocno skorumpowanych sądów kasacyjnych, zmieniono zasady powoływania sędziów, założono szybką podwyżkę wynagrodzeń sędziów[7].

Planowane jest powołanie specjalnego Sądy Antykorupcyjnego. Drugą instancją ma być specjalna Izba Antykorupcyjna w Sądzie Najwyższym. Niestety mimo nacisków ze strony organizacji międzynarodowych i Międzynarodowego Funduszu Walutowego w dalszym ciągu opóźnia się utworzenie tych organów, mimo że ich finansowanie zostało już założone w budżecie na 2018 rok. W październiku 2017 roku Rada Najwyższa Ukrainy przyjęła ustawę № 2147-VIII „wniesieniu zmian do Kodeksu postępowania handlowego, Kodeksu postępowania cywilnego, Kodeksu ustroju sądów administracyjnych i innych aktów”[8]. Ustawa ta jest kontynuacją reformy sądownictwa i ma umożliwić lepsze funkcjonowanie organów sprawiedliwości.

Reforma sądownictwa jest uważana z jedną z najbardziej kompleksowych reform i ma być realizowana do 2020 roku. W styczniu 2018 ma zostać w pełni zaktualizowany skład Sądu Najwyższego, z kolei są zmiany w sądach apelacyjnych i sądów rejonowych. Oczekuje się również, że utworzony zostanie Sąd Antykorupcyjny, choć obiektywnie oceniając znacznie osłabło obecnie zaangażowanie administracji rządowej w procesie przeprowadzania reformy antykorupcyjnej.

W 2017 roku Rada Najwyższa przyjęła blisko 50 projektów ustaw, które pozwalają na kontynuację i realizację kluczowych reform dotyczących kwestii: rent i emerytur, edukacji, służby zdrowia i sądownictwa. Wszystkie reformy mają wpływ na poziom korupcji i dlatego bardzo ważna jest ich realizacja. Od poziomu korupcji zależy bowiem łatwość prowadzenia działalności gospodarczej na Ukrainie i jej atrakcyjność inwestycyjna.

4. Opinia społeczna

Obecnie Ukraina stoi w obliczu szeregu specyficznych problemów, w tym koncentracji władzy politycznej i gospodarczej w rękach niewielkiej grupy osób, co utrudnia podejmowanie skutecznych środków zwalczania korupcji. Potwierdza to badanie opinii publicznej przeprowadzone na Ukrainie w 2017 przez Krajową Agencję ds. Zapobiegania Korupcji (KAZK). Zgodnie z tym badaniem większość Ukraińców uważa, że „nieczyste ręce” mają władze państwowe, sądy, Parlament, prokuratura i izba celna. Interesującym jest jednak, że na pytanie „co to jest korupcja” umiało odpowiedzieć zaledwie 59,4% ludności i 61,7% przedsiębiorców.

Ciekawe są również poglądy samych Ukraińców odnośnie łapówkarstwa. Na przykład, jeśli pacjent zapłacił za operację na żądanie lekarza 5000. USD. to 93,1% respondentów nazwało to łapówką. Jeżeli pacjent zrobił to samo, ale z własnej woli, bez żądania lekarza, to czyn ten potępiło tylko 60,1% respondentów. Sytuację, w której emeryt daje listonoszowi 20 hrywien, kiedy ten przynosi mu emeryturę, potępia tylko 33,5% Ukraińców. Jednakże, jeśli nauczyciel w szkole nalega na opłacenie dodatkowych korepetycji dla dziecka, które sam będzie prowadził, to 58% respondentów uważa to za akt przysporzenia sobie przez nauczyciela nieuczciwych korzyści. Wśród przedstawicieli biznesu 84,2% respondentów uważa, że jeśli dyrektor firmy zatrudnia księgowego lub innego pracownika „po znajomości” – to jest to również korupcja.

Badania wykazały również, że przeciętni obywatele są bardziej tolerancyjni wobec korupcji niż przedstawiciele biznesu. Tylko 14,7% badanych wyraziło gotowość ukarania łapówkarza (wśród przedsiębiorców gotowość wyraziło 24,7% badanych). Kolejne 26% zwykłych obywateli są skłonne zapłacić niezbędną łapówkę (wśród przedsiębiorców takich 20,9%). Przedstawiciele biznesu mają bardziej neutralny stosunek do korupcji (53,8%). 22,4% z nich jest gotowa wykorzystywać znajomości do rozwiązywania swoich problemów. Tylko 19% respondentów zadeklarowało gotowość zgłoszenia realnych przypadków wymuszenia korzyści materialnych. Z tego tylko 7% to zgłosiło i nie żałuje, 3% zgłosiło i żałuje a 84% milczy. Przy pytaniu o przyczynę milczenia 45% respondentów odpowiedziało, że kwestionują oni skuteczność kary, 32% nie ufa organom ścigania, 19% akceptuje korupcję. Ciekawa jest również opinia społeczna w Ukrainie odnośnie „donosicieli”, czyli osób zgłaszających przypadki korupcji do odpowiednich organów ścigania. 52% respondentów uważa, że donosiciele to prawi obywatele, 11,9% uważa, że to karierowicze, 3,3% – że to dziwacy, 9,6% – że to zazdrośnicy, 7,7% – że chciwi, a 7,4% – że to zdrajcy[9].

Badanie wykazało, że biznesmeni i przeciętni obywatele uważają, że najlepsze wyniki w walce z korupcją można osiągnąć poprzez środki masowego przekazu, organizacje publiczne, organy zwalczające korupcję, a mianowicie: Krajowe Antykorupcyjne Biuro Ukrainy (Nabu), specjalistyczne anty-korupcyjne prokuratury (SAP), KAZK, policję krajową, itp.

5. Pomoc organizacji międzynarodowych w walce z korupcją i opracowane strategie antykorupcyjne

Efektywna walka z korupcją pozostaje również głównym warunkiem pomocy finansowej dla Ukrainy. Międzynarodowy Fundusz Walutowy opracował w 2015 roku czteroletni program pomocy, który zakłada udzielenie Ukrainie kredytu w łącznej wysokości 17,5 mld. USD. Pieniądze mają być wypłacane w transzach, a dokonywanie wypłat uzależnione jest od przeprowadzania kolejnych reform i zmian w różnych sferach gospodarczych a także efektywnej walki z korupcją. Do tej pory wypłacone zostały tylko 4 transze kredytu. Wypłata następnej została w drugiej połowie 2017 roku przesunięta, ponieważ efekty walki z korupcją są niezadowalające.

W walce z korupcją Ukraina wspierana jest finansowo przez organizacje międzynarodowe. 16 września 2016 r. komisarz UE do rozszerzenia i europejskiej polityki sąsiedztwa Johannes Hahn stwierdził, że Unia Europejska przeznacza ponad 16 000 000 euro na wsparcie ukraińskiego rządu w zakresie zwalczania korupcji[10]. Jesienią 2017 roku szef banku światowego, Jim Yong Kim zwrócił uwagę, że nowo powstałe ukraińskie organy antykorupcyjne muszą mieć wsparcie finansowe, aby mogły efektywnie walczyć z korupcją i wdrażać reformę. W szczególności w czasie konferencji prasowej NABU przypomniano, że wsparcie finansowe będzie miało na celu powstanie Sądu Antykorupcyjnego, jak również doradztwo, szkolenia itp. Pomoc finansowa będzie udzielana również w postaci sprzętu i oprogramowania informatycznego. Całkowity budżet programu to 16 340 000 Euro, a udział państw UE w tej kwocie wynosi 15 000 000 Euro, a reszta to udział Danii, która należy do krajów o najniższym poziomie korupcji i posiada bardzo dobre doświadczenia w jej zwalczaniu[11].

Jednym z poważnych kroków w realizacji zobowiązań międzynarodowych w dziedzinie walki z korupcją było przyjęcie przez Radę Najwyższą (Verhovną Radę), w dniu 2014 r. szeregu normatywnych aktów prawnych, dotyczących przeciwdziałania korupcji. Do tych aktów prawnych należy również „Strategia antykorupcyjna na lata 2014–2017” która została uchwalona w drodze ustawy[12]. Akt ten zastąpił krajową strategię zwalczania korupcji na lata 2011–2015, która była zatwierdzona dekretem prezydenta Ukrainy z dnia 21 października 2011 roku[13].

Strategia antykorupcyjna 2014–2017 przewiduje różne kierunki walki z korupcją, a przede wszystkim przewiduje przeznaczenie w tym celu znacznych zasobów finansowych i personalnych. W ostatnich latach rząd Ukrainy przeznaczył znaczne środki finansowe z budżetu państwa, które zapewniły stworzenie nowego systemu państwowych organów, wyspecjalizowanych w zwalczaniu korupcji (patrz: wyżej „orany ds. zwalczania korupcji”). Organy te podjęły już konkretne kroki w celu zwalczania korupcji i są wspierane przez międzynarodowych partnerów Ukrainy. Jednocześnie istnieje w dalszym ciągu potrzeba wzmacniania zaufania społeczeństwa do tych organów w tym również ich zdolności do przeciwdziałania korupcji.

8 września 2017, szef NAZK Nataliya Korczak opracowała koncepcję nowej strategii zwalczania korupcji na lata 2018–2020. Do priorytetowych zadań należą: ocena poziomu korupcji i analiza wyników działań poprzedniej strategii zwalczania korupcji 2014–2017, dalszy rozwój organów państwowych ds. zwalczania korupcji, usprawnienie inicjatywy ustawodawczej w celu zapobiegania korupcji na wszystkich szczeblach życia publicznego i prywatnego, itd. W szczególności, projekt strategii podkreśla, że poziom korupcji w Ukrainie w ogóle i zwalczanie jej przejawów w poszczególnych sektorach gospodarki i administracji publicznej zależy od wdrożenia zasad uczciwości, przestrzegania zasad uczciwych i przejrzystych wyborów przez społeczeństwo oraz od podniesienia poziomu demokracji w systemie politycznym.

Opublikowane wyniki elektronicznej deklaracji dochodów, zadeklarowane przez deputowanych do ukraińskiego parlamentu, wykazały w kilku przypadkach posiadanie nieufności i środków finansowych, które nie odpowiadają ich dochodom i naruszają tym samym standardy uczciwości. Niestety mechanizm immunitetu parlamentarnego utrudnia doprowadzenie takich osób do odpowiedzialności karnej[14]. Do tej pory na Ukrainie nie dokonano koniecznych zmian w ustawodawstwie w celu zapewnienia przejrzystych i skutecznych procedur pozbawienia immunitetu deputowanych, w sytuacjach jeżeli istnieją ku temu konkretne podstawy prawne. Nie uregulowana jest również kwestia ewentualnego ograniczenia immunitetu parlamentarnego, w szczególności poprzez wprowadzenie immunitetu funkcjonalnego, który pozwoliłby funkcjonariuszom na zatrzymanie deputowanego bez zgody Rady Najwyższej Ukrainy (Verkhovna Rady) z powodów i w sposób przewidziany przez przepisy Kodeksu postępowania karnego. Nie rozwiązany jest również problem zapobieżenia wyjazdowi za granicę deputowanych, w stosunku do których, Rada Najwyższa (Verkhovna Rada) rozważa kwestię wyrażenia zgody na uchylenie immunitetu i wyrażenie zgody na pociągnięcie deputowanego do odpowiedzialności karnej.

6. Ściganie przestępstw korupcyjnych i walka z korupcją

W 2015 i 2016 roku w zasadzie nie wzrósł, bardzo niski poziom orzeczeń sądowych w sprawach przestępstw korupcyjnych. W pierwszej połowie 2017 r. do sądów ukraińskich zgłoszono 4444 przypadki przestępstw korupcyjnych z tego rozpatrzono 2063 przypadki. Za popełnienie przestępstw korupcyjnych do odpowiedzialności karnej pociągnięto 469 osoby, a do odpowiedzialności administracyjnej – 903 osoby. Sądy ukraińskie skazały 121 osób na karę pozbawienia wolności za przestępstwa korupcyjne, a 77 zostało uniewinnionych[15]. 102 osoby postanowiono zwolnić z odbywania kary. W stosunku do 25 skorumpowanych urzędników zastosowano konfiskatę mienia. Dane te są dowodem na to, że porównując rozmiar korupcji na Ukrainie we wszystkich dziedzinach życia politycznego i gospodarczego z liczbą orzeczeń sądowych i zastosowanych kar, dochodzi się do wniosku, że walka z korupcją na Ukrainie w dalszym ciągu jest bardzo nieefektywna. Co prawda w 2017 r. postawiono zarzuty popełnienia przestępstw korupcyjnych w stosunku do kilku znanych urzędników państwowych (min. do szefa Państwowej Służby Fiskalnej Romana Nasirowa)[16] i byłego deputowanego Mykoli Martynenki[17]. Są to jednak pojedyncze przykłady, które niestety nie wskazują na rzeczywiste pragnienie władz w celu prowadzenia bezkompromisowej walki z korupcją. Negatywnym zjawiskiem jest również konflikt między ukraińskimi agencjami antykorupcyjnymi a Prokuraturą Generalną, o podział kompetencji i zakres uprawnień[18].

Aby mówić o skutecznej walce z korupcją i jej zapobieganiu konieczne jest spełnienie następujących warunków: 1) istnienie woli politycznej przywództwa Państwa; 2) odpowiednia świadomość społeczeństwa, a przede wszystkim negatywny stosunek opinii publicznej do korupcji; 3) eliminacja/redukcja sytuacji, warunków i zachęt do korupcji; 4) skuteczne wykrywanie przestępstw korupcji, wysokości i rodzaju kar za popełnienie tych przestępstw. Wszystkie powyższe elementy powinny znaleźć odzwierciedlenie w polityce Ukrainy w celu walki i zapobiegania korupcji. Dlatego problem poprawy kierunku polityki państwa Ukrainy w zakresie zapobiegania korupcji w dalszym ciągu pozostaje aktualny. Konieczne są dalsze, głębokie zmiany w kierunku zwalczania korupcji na Ukrainie, a obecny rząd tylko deklaruje wolę walki z korupcją, bez konkretnych działań.

Obecnie określenie rzeczywistego rozmiaru korupcji i skuteczności środków mających na celu jej zwalczanie jest dość trudne i oceniane jest na podstawie:

statystyk (które mają znaczenie dla władz publicznych, w tym organów odpowiedzialnych za egzekwowanie prawa);

oceny poziomu korupcji dokonywanej przez niektóre organizacje międzynarodowe (np. Transparency International);

stosunku społeczeństwa do tego procesu (najbardziej optymalne kryterium jeżeli chodzi o ocenę skuteczności rządu w tym kie­runku).

Oceny dokonane na podstawie powyższych przesłanek wskazują, że poziom korupcji na Ukrainie jest jednym z największych w świecie. Jej rozmiar jest tak duży, że śmiało można twierdzić, że korupcja na Ukrainie, stwarza zagrożenie dla stabilności finansowej kraju. Obejmuje ona bowiem wszystkie dziedziny życia społecznego i politycznego (korupcja bytowa, urzędnicza, polityczna). Szacuje się, że rocznie korupcja kosztuje ten kraj 1–2% potencjalnego wzrostu gospodarczego[19]. W 2017 r. nastąpił wzrost gospodarczy na Ukrainie o około 2%. Widać zatem, że jest to bardzo negatywne zjawisko dla rozwoju gospodarki kraju. Tak więc pomimo ogólnego spadku liczby zarejestrowanych przestępstw korupcyjnych i wzrostu wskaźników pociągania do odpowiedzialności osób dokonujących tych czynów straty materialne pozostają dość duże.

7. Definicja „przestępstwa korupcji” w prawie ukraińskim

Na Ukrainie w kręgach teoretyków i praktyków, istnieje wiele kwestii spornych odnoszących się, przede wszystkim do definicji pojęcia „przestępstwa korupcji” i odpowiedzialności za nie. Cechą charakterystyczną ukraińskiego ustawodawstwa karnego jest brak systematycznego podejścia co do definicji przestępstw korupcji i odpowiedzialności za nie. W szczególności w art. 1 „Definicje terminów” ustawy o zapobieganiu korupcji z 14 października 2014 r. stwierdza się, że korupcja to „wykorzystanie przez osobę, określoną w części 1 art. 3 tej ustawy, przyznanych jej uprawnień lub związanych z nimi pełnomocnictw, w celu uzyskania bezprawnego zysku lub przyjęcia świadczenia lub obietnicy uzyskania takiego świadczenia dla siebie lub innych osób”. Zgodnie z tym przepisem „korupcja to również propozycja przekazania bezprawnego świadczenia, w celu skłonienia osoby, wymienionej w części 1 art. 3 ustawy, do niezgodnego z prawem wykorzystania swojej władzy lub związanych z nią uprawnień”. Ustawa ta rozróżnia dwa rodzaje przestępstw korupcyjnych: przestępstwa o charakterze korupcyjnym i przestępstwa powiązane z korupcją.

Kodeks karny Ukrainy (zwany dalej „KK Ukrainy”) w części szczególnej nie zawiera odrębnego działu, w którym usystematyzowane byłyby i odpowiednio pogrupowane wszystkie możliwe rodzaje przestępstw korupcyjnych. Jest to uzasadnione tradycją kształtowania się struktury Kodeksu karnego Ukrainy i późniejszego rozprzestrzeniania się zjawisk korupcyjnych w prawie wszystkich sferach życia społecznego.

Warto wspomnieć, że przestępstwa korupcyjne, za których odpowiedzialność uregulowana jest w KK Ukrainy, znalazły swoje odzwierciedlenie w ustawie „O Narodowym Biurze Korupcyjnym Ukrainy” z dnia 14 października 2014 r.[20], która uzupełniła art. 45 KK Ukrainy. Zmiana wyżej wymienionego aktu została dokonana w ustawie „O wniesieniu poprawek do niektórych ustaw w sprawie zapewnienia działalności Krajowego Biura antykorupcyjnego Ukrainy i Narodowej Agencji ds. Zapobiegania Korupcji” z dnia 12 lutego 2015 r”[21].

W konsekwencji tych zmian, art. 45 ukraińskiego KK został uzupełniony poprzez dodanie „Uwagi” do tego artykułu. Definicja prawna przestępstw korupcyjnych nie jest podana w kontekście ich obszernego opisu wraz z ujawnieniem specyficznych cech, ale poprzez wyszczególnienie konkretnych artykułów Kodeksu karnego Ukrainy, który ustanawia odpowiedzialność za takie społecznie niebezpieczne czyny. Zupełnie niezrozumiałym jest jednak, dlaczego ukraiński ustawodawca w art. 45 KK, w przepisie pt. „Zwolnienie od odpowiedzialności karnej ze względu na czynny żal”, dodał uwagę, w której wyszczególnił artykuły KK Ukrainy z części szczególnej Kodeksu, uważane za przestępstwa korupcyjne. Spotkało się to również z dużym oburzeniem teoretyków i praktyków prawa, ponieważ nie ma żadnego logicznego uzasadnienia takiego postępowania ustawodawcy i umieszczenia tej regulacji akurat w tej części Kodeksu. Zgodnie zatem z tym przepisem za przestępstwa korupcyjne i przestępstwa związane z korupcją uważa się przestępstwa wyszczególnione w art. 191, 262, 308, 312, 313, 320, 357, 410, jak również przestępstwa wyszczególnione w artykułach 210, 354, 364, 364¹, 365², 368–369² KK Ukrainy.

Przestępstwa korupcji ustawodawca dzieli zatem na 2 grupy. Pierwsza grupa obejmuje: przywłaszczenie lub sprzeniewierzenie mienia lub posiadanie go poprzez nadużycie oficjalnego stanowiska, (art. 191 KK Ukrainy); kradzież, przywłaszczenie broni palnej, materiałów bojowych, materiałów wybuchowych lub radioaktywnych lub ich posiadanie poprzez oszustwo lub nadużywanie oficjalnego stanowiska (art. 262 KK Ukrainy); kradzież, przywłaszczenie, wymuszenie środków odurzających, substancji psychotropowych lub pochodnych, bądź ich posiadanie w drodze oszustwa lub nadużycia (art. 308 KK Ukrainy); kradzież, przywłaszczenie, wymuszenie środków odurzających (psychotropowych) lub posiadanie ich w drodze oszustwa lub nadużycia (art. 312 KK Ukrainy); kradzież, przywłaszczenie sprzętu przeznaczonego do produkcji narkotyków, substancji psychotropowych lub ich pochodnych, lub też posiadanie ich poprzez oszustwo lub nadużycia i inne nielegalne działania (art. 313 KK Ukrainy); naruszenie ustalonych zasad obrotu środkami odurzającymi, substancjami psychotropowymi, lub ich pochodnymi (art. 320 KK Ukrainy); kradzież, przywłaszczenie, dokumentów, pieczęci, lub ich posiadanie w drodze oszustwa lub nadużycia oficjalnego stanowiska (art. 357 KK Ukrainy); kradzież, przywłaszczenie, lub wymuszenie prowadzące do posiadania broni, uzbrojenia, materiałów wybuchowych lub sprzętu wojskowego jak również ich przejęcie w posiadanie przez oszustwo lub nadużycie oficjalnego stanowiska (art. 410 KK Ukrainy).

Do drugiej grupy zaliczane są następujące przestępstwa korupcji: niewłaściwe wykorzystanie środków budżetowych, nieprawidłowa realizacja wydatków budżetowych (art. 210 KK Ukrainy); przekupstwo pracownika przedsiębiorstwa, instytucji lub organizacji (art. 354 KK Ukrainy); nadużycie władzy lub oficjalnego stanowiska (art. 364 KK Ukrainy); nadużycie władzy przez urzędnika podmiotu prawa prywatnego, niezależnie od formy organizacyjnej i prawnej (art. 354 KK Ukrainy); nadużycie władzy przez osoby świadczące usługi publiczne (art. 365² KK Ukrainy); przyjęcie propozycji, obietnicy lub uzyskania bezprawnego świadczenia przez urzędnika (art. 368 KK Ukrainy); nielegalne wzbogacenie (art. 368² KK Ukrainy), przekupstwo funkcjonariusza osoby prawnej prawa prywatnego, niezależnie od formy organizacyjnej i prawnej (art. 368³ KK Ukrainy); przekupstwo osoby świadczącej usługi publiczne (art. 368⁴ Kodeksu karnego Ukrainy); Propozycja, obietnica lub zapewnienie niewłaściwej korzyści dla urzędnika (art. 369 KK Ukrainy); nadużycie wpływów (art. 369² KK Ukrainy)[22].

Jak widać katalog przestępstw korupcyjnych, jak także przestępstw związanych z korupcją jest bardzo szeroki. Jest to uzasadnione, ponieważ jednoznaczna definicja korupcji, mimo iż pozornie wydaje się być dość prosta i jednoznaczna, w praktyce nastręcza teoretykom wielu trudności. Jest to bowiem zjawisko, które obejmuje wiele działań i zachowań, których granice etyczności nie są łatwe do określenia.

Teoretycy zwracają uwagę, że niemożliwe jest opracowanie uogólnionej regulacji prawnej, która odzwierciedlałaby absolutnie wszystkie przejawy (oznaki) korupcji, a zatem zastosowanie wyżej wymienionego sposobu wyróżniania czynów korupcyjnych jest całkowicie uzasadnione[23]. Ponadto obecnie zauważalna jest tendencja do zmiany filologicznej (gramatycznej) interpretacji pojęcia korupcji, (od łac. corrumpere – „rozpad”) jako rozpad, rozwiązłość itd., a nie tylko jako przekupstwo, w zamian za otrzymanie jakiejś korzyści[24]. Podkreślić należy, że korupcja to „dziedzina stale się rozwijająca” tzn., że pojawiają się stale nowe zachowania, czyny, modele, mające na celu bezprawne przysporzenia majątkowe. Przestępcy są bardzo kreatywni w opracowywaniu nowych możliwości korupcji i zazwyczaj działają szybciej, niż strażnicy porządku prawnego. Ustawodawca powinien w związku z tym stale reagować, rewidując obowiązujące prawo i podciągać pod odpowiedzialność karną nowe zachowania i czyny. W przeciwnym razie może dojść do dekryminalizacji wielu czynów lub do konieczności dostosowywania lub podciągania kwalifikacji czynu pod inne przepisy prawa karnego[25].

Z drugiej strony, niektóre czyny, zakwalifikowane w ukraińskim KK jako przestępstwa korupcyjne (np. czyny przewidziane w art. 262, 308, 312, 313, 320, 410 Kodeksu karnego), w międzynarodowych aktach prawne nie są one określane jako takie[26]. Definicje „przestępstw związanych z korupcją zawarte są w postanowieniach Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, ratyfikowanej przez Ukrainę 4 lutego 2004 r.[27], jak również w szeregu innych konwencji międzynarodowych, które Ukraina ratyfikowała.

Niektórzy autorzy podkreślają jednak, że „konsolidacja listy przestępstw korupcyjnych w Kodeksie karnym miała przede wszystkim uniemożliwić lub utrudnić stosowanie korzystniejszych norm prawa karnego wobec tych, którzy takie czyny popełnili”[28]. Warto podkreślić, że w teorii i w praktyce prawa istnieje również wiele kontrowersyjnych dyskusji dotyczących odpowiedzialności karnej i wymiaru kar za korupcję, ponieważ nie istnieje jednolite orzecznictwo odnośnie ustalenia różnicy np., jaki jest stosunek pomiędzy pojęciami „osoba służbowa” i „urzędnik”, „przyjęcie korzyści”, „przyjęcie oferty”[29].

8. Przeciwdziałanie korupcji

Absolutnie skuteczne zapobieganie korupcji i jej przeciwdziałanie jest obiektywną koniecznością dla dalszego pozytywnego rozwoju Ukrainy jako demokratycznego państwa prawnego. Tymczasem, pomimo znacznej ilości badań naukowych, przyjęcia nowego ustawodawstwa, głośnych oświadczeń i deklaracji urzędników państwowych, należy zauważyć, że obecnie praktycznie nie ma znaczących rezultatów efektywnej walki z korupcją, jak także niezadowalający jest sam poziom walki z korupcją.

Poszukiwanie konkretnych przyczyn występowania korupcji w poszczególnych kręgach społeczeństwach jest skazane na porażkę. Jednakże można przychylić się do opinii profesora M. Kostenko, który podkreśla, że obecny poziom korupcji na Ukrainie jest rezultatem wzrostu głębokiego kryzysu społecznego na Ukrainie. Korupcja jest bowiem powodem do osłabienia procesu reform w tym kraju i przyczynia się do złej reputacji Ukrainy. To właśnie tzw. „komponent korupcyjny” miał wpływ na to co stało się z Krymem i na to co dzieje się w obecnej sytuacji na Wschodzie Ukrainy. Gdyby walka z korupcją była efektywna i stopień korupcji w Ukrainie nie byłby tak wysoki, to sytuacja polityczna i gospodarcza Ukrainy mogłaby być całkiem inna. Dlatego też korupcja pozostaje problemem politycznym nr 1 dla Ukrainy”[30].

Istnieją dwa zasadnicze typy korupcji 1) „typ rzymski” (płacić za to aby otrzymać dodatkową lub zabronioną przez prawo korzyść); 2) „typ bizantyjski” (płacić za uzyskanie czegoś, co jest dozwolone lub co jest gwarantowane przez prawo)[31]. Złożoność przeciwdziałania korupcji na obecnym etapie polega na dominacji w Ukrainie drugiego z wymienionych rodzajów.

Oczywiście należy obiektywnie stwierdzić, że obecnie, również gospodarczo i społecznie rozwinięte kraje muszą również konfrontować się z problemem korupcji. Skandale w którym dominuje pierwszy typ korupcji na poziomach ministerialnych, nagłaśniane są okresowo przez media i występują one w wielu krajach Europy i świata. Typ bizantyjski jednak występuje w wszystkich krajach rozwiniętych bardzo rzadko i na przestrzeni lat odnotować można pozytywne wyniki w zwalczaniu przejawów tego typu korupcji. Do krajów, które nie przezwyciężyły korupcji drugiego typu (bizantyjskiej) należą przede wszystkim Ukraina, Kamerun, Iran, Nepal, Nikaragua, Paragwaj, itp. W związku z tym najważniejszym zadaniem dzisiejszego społeczeństwa ukraińskiego jest walka z rzeczywistymi przyczynami „bizantyńskiej” korupcji[32] oraz opracowanie skutecznych instrumentów przeciwdziałania korupcji typu rzymskiego. W związku z powyższym wypada podzielić pogląd M. Kostenki, według którego prawdziwie skuteczna polityka przeciwdziałania korupcji na Ukrainie to polityka oparta na koncepcji „antykorupcyjnych nożyczek”, która odniosła już pożądane rezultaty np. w Singapurze. Polityka taka polega na połączeniu dwóch elementów w „nożyczkach antykorupcyjnych”: pierwsza polega na pogłębieniu reform społecznych, które mają potencjał antykorupcyjny, a po drugie na wykorzystaniu represyjnych środków przeciwko skorumpowanym urzędnikom, które mają być stosowane przez organy antykorupcyjne.

Konieczna jest zatem na Ukrainie stała poprawa przepisów prawnych w celu zwalczania korupcji, chociaż nie jest to proste ze względu na świadomość i podejście do problemu samego społeczeństwa ukraińskiego. Niemożliwe jest bowiem stworzenie takiego ustawodawstwa lub organu antykorupcyjnego, jeśli istnieje anomalia społeczna w społeczeństwie, w którym żyć i pracować uczciwie i zgodnie z prawem, nie jest opłacalne. Ponadto istnieje niebezpieczeństwo utworzenia tak zwanego „państwa policyjnego”.

Ukraina przechodzi obecnie proces transformacji w wielu dziedzinach życia społecznego, gospodarczego i politycznego. W wyniku reform społecznych powinna stać się krajem, w którym żyją i pracują uczciwi i przestrzegający prawo obywatele. Dopiero wtedy będzie możliwe, zgodnie z koncepcją „nożyczek antykorupcyjnych”, zwalczać efektywnie korupcję poprzez skuteczne antykorupcyjne organy i przepisy prawa a także instytucje społeczeństwa obywatelskiego”[33].

Podsumowując wyniki analizy literatury specjalistycznej i obowiązującego prawodawstwa, warto podkreślić, że korupcja zagraża obecnie ideałom demokracji, prawom człowieka i rządom prawa w ogóle, niszczy praworządność, uczciwość i sprawiedliwość społeczną, hamuje konkurencję i rozwój gospodarczy Ukrainy, podważa zasady moralne społeczeństwa.

Ponadto korupcja jest ściśle związana z innymi formami przestępczości, w szczególności z przestępczością zorganizowaną i gospodarczą. Korupcja dotyczy również znacznej części finansów publicznych, które mogą stanowić istotną część zasobów publicznych i które zagrażają stabilności politycznej, trwałemu rozwojowi Państwa i jego bezpieczeństwu narodowemu.

Niewątpliwie ukraińskie państwo i społeczeństwo może i będzie z pewnością stopniowo zmieniać obecną sytuację poprzez zwiększenie publicznego potępienia skorumpowanych urzędników, tworząc efektywne organy antykorupcyjne, aktualizując i rozwijając antykorupcyjne ustawodawstwo. Konieczne jest powstanie w społeczeństwie i w państwie ruchu negującego wszystkie przejawy korupcji, aby w ten sposobów zwiększać świadomość społeczeństwa i zapobiegać szerzeniu się i akceptacji tego zjawiska.

Według badań socjologicznych, w roku 2014, tylko 13% obywateli Ukrainy zadeklarowało gotowość zgłoszenia znanych im przypadków korupcji. W 2015 roku organizacja Transparency International przeprowadziła kampanię informacyjną pt. „Oni nie będą milczeć”. Kampania ta prowadzana była przez kilka miesięcy w różnych miastach kraju z wezwaniem, aby przestać milczeć o korupcji. W wyniku tej kampanii zwiększyła się o trzy razy liczba potencjalnych obywateli gotowych zgłaszać znane im przypadki korupcji (co stanowi 45% Ukraińców, którzy deklarują gotowość do mówienia o przypadkach korupcji, które są im znane). Obecnie jednak tylko 2% informatorów zawiadamia odpowiednie organy o znanych im przypadkach korupcji.

Pomimo wszystkich pozytywnych zmian i niemałych osiągnięć Ukraina pozostaje jednak w dalszym ciągu na tym samym poziomie, jeżeli chodzi o wskaźnik korupcji co Iran, Kamerun, Nepal, Nikaragua i Paragwaj. Badania sondażowe wskazują, że ponad połowa ludności Ukrainy gotowa jest popełnić przestępstwo korupcji, jeżeli może się to przyczynić do rozwiązania ich problemu[34]. Ponadto duża część społeczeństwa, ze względu na brak odpowiedniej wiedzy i świadomości społecznej, nie klasyfikuje niektórych rodzajów zachowań jako przestępstwa korupcji.

Inną przyczyną szerzenia się korupcji w Ukrainie jest sytuacja gospodarcza kraju. Sami Ukraińcy wyprażają pogląd, że żyć i pracować uczciwie jest nieopłacalne, i vice versa, dobrze żyć i pracować mogą tylko nieuczciwi[35]. Faktem pozostaje, że zgodnie z danymi ONZ poziom wynagrodzeń w Ukrainie znajduje się na równi z Nigerią i Mongolią, a ubóstwo dotyka ponad 80% Ukraińców (w ubogich krajach Afryki, próg ubóstwa jest na poziomie 1,25 USD dziennie na osobę, na Ukrainie kwota ta aktualnie wynosi – 1,5 USD[36].

Jednak głównymi czynnikami, które są odpowiedzialne za rozprzestrzenianie się korupcji na Ukrainie, są nie tylko bardzo niskie dochody, ale także wiele innych, jak np. – brak w społeczeństwie negatywnego nastawienia do korupcji, bardzo niskie, niewystarczające i nieuzasadnione ekonomicznie wynagrodzenia urzędników państwowych i innych pracowników, brak pociągania do odpowiedzialności karnej skorumpowanych urzędników, zwiększanie elementu korupcji w stosunkach między przedsiębiorstwem a rządem, nieefektywność identyfikacji przestępców dopuszczających się korupcji, zapobieganie i zwalczanie korupcji, niedocenianie wyników badań naukowych dotyczących zapobiegania i zwalczania korupcji, luk w krajowych przepisach dotyczących zwalczania korupcji itp.

Na szczególną uwagę zasługuje element naukowy i normatywny przeciwdziałający przejawom korupcji, a szczególności teoretyczne zmiany w dziedzinie prawa karnego i odpowiednich innych obszarach ukraińskiego prawa.

9. Konkluzje

Przedstawione powyżej rozważania upoważniają do postawienia tezy, że Ukraina nie ukończyła jeszcze w pełni tworzenia ram legislacyjnych i instytucjonalnych dla rozwoju i wdrażania polityki zwalczania korupcji. W szczególności w dalszym ciągu istnieją duże rozbieżności między odpowiednimi aktami ustawodawczymi pod względem rozgraniczenia uprawnień organów antykorupcyjnych i ich właściwej i przede wszystkim efektywnej współpracy. Do tej pory nie podjęto wystarczających kroków w celu harmonizacji ustawodawstwa krajowego z międzynarodowymi regulacjami prawnymi i standardami społeczno-politycznymi. Niewątpliwie przezwyciężanie korupcji i walka z nią jest nierozerwalnie związana z rozwojem nowej Ukrainy – kraju bez anomalii społecznych, który będzie oparty na takim porządku społecznym, w którym normą życia społecznego jest uczciwość i kultura prawna. Bez tych czynników postęp (polityczny, gospodarczy, prawny, moralny) i skuteczny proces walki z korupcją są niemożliwe.

Walka z korupcją na Ukrainie to z pewnością bardzo skomplikowany proces społeczno-polityczny i jako taki nie może być o postrzegany w perspektywie krótkoterminowej. Dlatego konieczne jest kontynuowanie szerzenia się wśród społeczeństwa, negatywnego stosunku do korupcji, ponieważ bez odpowiedniej moralności i świadomości społecznej wszelkie ustawodawstwo antykorupcyjne jest jedynie teorią, bez odniesienia w praktyce. Zgodnie z tym konieczne jest równoległe rozwijanie moralności antykorupcyjnej wśród społeczeństwa poprzez negowanie odpowiednich zachować i czynów oraz dalsze rozwijanie i stosowanie ustawodawstwa antykorupcyjnego. W przeciwnym razie efekt będzie niepełny, porównywalny do nożyczek tylko z jednym ostrzem, gdzie drugie jest wyłamane.

Wypada mocno podkreślić, że w sferze prawno-instytucjonalnej w walce z korupcją uczyniono od 2014 roku więcej niż przez cały okres niepodległości, tzn. od 1991 roku. Ukraina jest dopiero na początku bardzo długiego marszu, ale jeśli chce wygrać z korupcją musi go kontynuować. Jeśli Ukraińcy nie wygrają tej walki wszystkie reformy będą daremne. W tej sytuacji bardzo aktualna jest myśl Thomasa Karlejlâ: „Wszystkie reformy, oprócz moralnej, są bezużyteczne”[37].

Biografia

Ankieta przeprowadzona przez Fundację „Inicjatywy Demokratyczne”, https://dif.org.ua/category/opinion-polls [dostęp: 12 lutego 2018].

Borszcz J., 80 procent ludności Ukrainy żyje poniżej granicy ubóstwa – ONZ, https://www.radiosvoboda.org/a/26959841.html [dostęp: 12 lutego 2018].

Gorky_Look, Corrumba, daj i idz stąd, https://gorky-look.livejournal.com/71734.html [dostęp: 12 lutego 2018].

Ile traci Ukraina z powodu korupcji, https://news.finance.ua/ru/news/-/414698/nazvana-summa-skolko-ukraina-teryaet-iz-za-korruptsii [dostęp: 12 lutego 2018].

Iwański T., Zatrzymanie Nasirowa – sukces antykorupcyjny na Ukrainie, publikacje Ośrodka Studiów Wschodnich, im. Marka Karpia (OSW), https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2017-03-08/zatrzymanie-nasirowa-sukces-antykorupcyjny-na-ukrainie [dostęp: 12 lutego 2018].

Kostenko O.M., Korupcja na Ukrainie jest konsekwencją anomalii społecznej, https://slovoprosvity.org/2017/08/24/koruptsiya-v-ukrajini-tse-naslidok-sotsialnoji-anomaliji/ [dostęp: 12 lutego 2018].

Kostenko O.M., Przyczyną ukraińskiej korupcji jest nienormalny stan społeczeństwa, w którym uczciwe życie jest nieopłacalne, https://nikorupciji.org/2017/03/16/prychyna-ukrajinskoji-koruptsiji-anomalnyj-stan-sus­pilstva-za-yakoho-zhyty-chesno-nevyhidno/ [dostęp: 12 lutego 2018].

NABU: były poseł Martynenko został postawiony w stan oskarżenia od 20 kwietnia 2017, BBC Ukraina, https://www.bbc.com/ukrainian/news-39662439 [dostęp: 12 lutego 2018].

Odpowiedzialność karna za przestępstwa korupcyjne, https://jurblog.com.ua/2017/06/kriminalna-vidpovidalnist-za-koruptsiyni-pravoporushennya/ [dostęp: 12 lutego 2018].

Omelczenko A., Ilon Mask odmówił Hrojsmanu wdrożenia projektu, z powodu korupcji, https://infokava.com/UK/60561-ilon-Mask-otkazal-groysmanu-o-vnedrenii-pro­ek­ta­-v-Ukraine-iz-za-korrupcii.html [dostęp: 12 lutego 2018].

Ponomarenko J.A., Perspektywy rozwoju ukraińskiego prawa karnego na podstawie deklaracji z Doha z 2015 r., [w:] Społeczna funkcja prawa karnego: problemy wsparcia naukowego, egzekwowania prawa, materiały międzynarodowe z konferencji nauka–praktyka, 12–13 października 2016, V.Ya. Tatsiy, V.I. Borisov (red.).

Radutny O.E., Obraz informacji wroga w prawie karnym Ukrainy, https://ippi.org.ua/sites/default/files/13_2.pdf [dostęp: 12 lutego 2018].

Reforma sądownictwa na Ukrainie, https://www.roedl.net/pl/pl/warto_wiedziec/reforma_sadownictwa_na_ukrainie.html [dostęp: 12 lutego 2018].

Savchenko A.V., Zbrodnie związane z korupcją (charakterystyka prawno-kryminalna). Instrukcja, Centre for Educational Literature 2016.

Statystyka wyroków wydanych w związku z korupcją, https://novynarnia.com/2017/08/07/statistika-virokiv-za-koruptsiyu-v-pershomu-pivrichchi-zasudili-469-posadili-121/ [dostęp: 12 lutego 2018].

Streltsov E.L., Ewolucja w koncepcji korupcji: zmiana akcentów, [w:] Społeczna funkcja prawa karnego: problemy wsparcia naukowego, egzekwowania prawa, materiały międzynarodowe z konferencji nauka–praktyka, 12–13 października 2016, V.Ya. Tatsiy, V.I. Borisov (red.).

To może doprowadzić do wojny, której ofiarą będzie cała Ukraina, „Sputnik” 2017, 11 grudnia, https://pl.sputniknews.com/swiat/201712116891337-sputnik-ukraina-ko­rup­cja/ [dostęp: 12 lutego 2018].

Tytyugin V.I., Pojęcia i oznaki zbrodni korupcyjnych, „Biuletyn Stowarzyszenia Prawa Karnego Ukrainy” 2015, nr 1(4), s. 391–392.

UE i Dania przeznaczyły 16 milionów Euro na walkę z korupcją na Ukrainie, https://ukr.lb.ua/news/2016/09/15/345242_ies_i_daniya_vidi­li­li­_­16_mln_borotbu.html [dostęp: 12 lutego 2018].

UE przeznacza 16 milionów euro na walkę z korupcją na Ukrainie, https://www.epravda.com.ua/news/ [dostęp: 12 lutego 2018].

Akty prawne

Kodeks karny Ukrainy, Ustawa Ukrainy z 5 kwietnia 2001 r., Nr 2341–III, https://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/2341-14 [dostęp: 12 lutego 2018].

Konwencja ONZ przeciwko zwalczaniu przestępczości zorganizowanej, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych przeciwko korupcji z dnia 15 listopada 2000 r., Dz.U. z 2005 roku, Nr 18, poz. 158, https://dziennikustaw.gov.pl/du/2005/s/18/158 [dostęp: 12 lutego 2018].

Krajowa strategia antykorupcyjna na lata 2011–2015, dekret Prezydenta Ukrainy z dnia 21 października 2011 r., Nr 1001/2011, https://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/1001/2011 [dostęp: 12 lutego 2018].

Krajowy Urząd Antykorupcyjny Ukrainy, Ustawa Ukrainy z dnia 14 października 2014 r., Nr 1698, https://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/1698-18/page [dostęp: 12 lutego 2018].

Strategia antykorupcyjna na lata 2014–2017, Ustawa z dnia 14 października 2014 r., Nr 1699–VII, https://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/1699-18 [dostęp: 12 lutego 2018].

Strategia antykorupcyjna na lata 2018–2020, https://nazk.gov.ua/sites/default/files/docs/2017 [dostęp: 12 lutego 2018].

Ustawa Ukrainy „O prokuraturze”, przyjęta 22 września 2015 r., https://zakon0.rada.gov.ua/laws/show/1697-18 [dostęp: 12 lutego 2018].

Ustawa Ukrainy „O ustroju sądów i statusie sędziów” z 2 czerwca 2016 r., Nr 1402–VIII, https://zib.com.ua/ua/print/123908-zakon_ukraini_pro_sudoustriy_i_status_suddiv_vid_02062016_14.html [dostęp: 12 lutego 2018].

Ustawa Ukrainy „O wniesieniu zmian do Kodeksu postępowania handlowego Ukrainy, Kodeksu postępowania cywilnego Ukrainy, Kodeksu postępowania administracyjnego postępowanie sądowe Ukrainy i innych aktów prawnych”, https://vobu.ua/rus/documents/item­/za­kon­-ukrainy-vid-031017-r-2147-viii-pro-vnesennia-zmin-do-­hos­po^­­dar­skoho-protsesualnoho-kodeksu-ukrainy-tsyvilnoho-pro­tse­su­al­noho-kodeksu-ukrainy-kodeksu-administratyvnoho-sudochynstva-u­kra­iny­-ta-inshykh-zakonodavchykh-aktiv [dostęp: 12 lutego 2018].

Ustawa Ukrainy „O zapobieganiu korupcji”, przyjęta 14 października 2014 r., ustawa weszła w życie 26 kwietnia 2015 r., https://zakon3.rada.gov.ua/laws/show/1700-18 [dostęp: 12 lutego 2018].

W sprawie zmian niektórych aktów prawnych Ukrainy dotyczących działalności Krajowego Biura antykorupcyjnego Ukrainy i Narodowej Agencji ds. Zapobiegania Korupcji: Ustawa Ukrainy z dnia 12 lutego 2015 r., Nr 198–VIII, https://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/198-19/paran27#n27 [dostęp: 12 lutego 2018].

Zasady państwowej polityki antykorupcyjnej na Ukrainie (strategia antykorupcyjna) na lata 2014–2017, Zat. Prawo Ukrainy z dnia 14 października 2014 r., Nr 1699–VII, https://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/1699-18 [dostęp: 12 lutego 2018].

[1]  A. Omelczenko, Ilon Mask odmówił Hrojsmanu wdrożenia projektu, z powodu korupcji, https://infokava.com/UK/60561-ilon-Mask-otkazal-groysmanu-o-vnedrenii-pro­ek­ta­-v-Ukraine-iz-za-korrupcii.html [dostęp: 12 lutego 2018].

[2]  Dane Transparecy International, dostępne na stronie organizacji, https://www.transparency.org/ [dostęp: 12 lutego 2018].

[3]  Ankieta przeprowadzona przez Fundację „Inicjatywy Demokratyczne”, https://dif.org.ua/category/opinion-polls [dostęp: 12 lutego 2018].

[4]  Ustawa Ukrainy „O zapobieganiu korupcji”, przyjęta 14 października 2014 r., ustawa weszła w życie 26 kwietnia 2015 r., https://zakon3.rada.gov.ua/laws/show/1700-18 [dostęp: 12 lutego 2018].

[5]  Ustawa Ukrainy „O prokuraturze”, przyjęta 22 września 2015 r., https://zakon0.rada.gov.ua/laws/show/1697-18 [dostęp: 12 lutego 2018].

[6]  Ustawa Ukrainy „O ustroju sądów i statusie sędziów” z 2 czerwca 2016 r., Nr 1402–VIII, https://zib.com.ua/ua/print/123908-zakon_ukraini_pro_sudoustriy_i_status_suddiv_vid_02062016_14.html [dostęp: 12 lutego 2018].

[7]  Bliżej na temat reformy: Reforma sądownictwa na Ukrainie, https://www.roedl.net/pl/pl/warto_wiedziec/reforma_sadownictwa_na_ukrainie.html [dostęp: 12 lutego 2018].

[8]   Ustawa Ukrainy „O wniesieniu zmian do Kodeksu postępowania handlowego Ukrainy, Kodeksu postępowania cywilnego Ukrainy, Kodeksu postępowania administracyjnego postępowanie sądowe Ukrainy i innych aktów prawnych”, https://vobu.ua/rus/documents/item/zakon-ukrainy-vid-031017-r-2147-viii-pro-vnesennia-zmin-do-hospodarskoho-protsesualnoho-kodeksu-ukrainy-tsyvilnoho-protsesualnoho-kodeksu-ukrainy-kodeksu-administratyvnoho-sudochynstva-ukrainy-ta-inshykh-zakonodavchykh-aktiv [dostęp: 12 lutego 2018].

[9]   Ankieta przeprowadzona przez Fundację „Inicjatywy Demokratyczne”, https://dif.org.ua/category/opinion-polls [dostęp: 12 lutego 2018].

[10] UE przeznacza 16 milionów euro na walkę z korupcją na Ukrainie, https://www.epravda.com.ua/news/ [dostęp: 12 lutego 2018].

[11] UE i Dania przeznaczyły 16 milionów Euro na walkę z korupcją na Ukrainie, https://ukr.lb.ua/news/2016/09/15/345242_ies_i_daniya_vidilili_16_mln_borotbu.html [dostęp: 12 lutego 2018].

[12] Strategia antykorupcyjna na lata 2014–2017, Ustawa z dnia 14 października 2014 r., Nr 1699–VII, https://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/1699-18 [dostęp: 12 lutego 2018].

[13] Krajowa strategia antykorupcyjna na lata 2011–2015, dekret Prezydenta Ukrainy z dnia 21 października 2011 r., Nr 1001/2011, https://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/1001/2011 [dostęp: 12 lutego 2018].

[14] Strategia antykorupcyjna na lata 2018–2020, https://nazk.gov.ua/sites/default/files/docs/2017 [dostęp: 12 lutego 2018].

[15] Por. Statystyka wyroków wydanych w związku z korupcją, https://novynarnia.com­/20­17­/­08/07/statistika-virokiv-za-koruptsiyu-v-pershomu-pivrichchi-zasudili-469-posadili-121/ [dostęp: 12 lutego 2018].

[16] Por. T. Iwański, Zatrzymanie Nasirowa – sukces antykorupcyjny na Ukrainie, publikacje Ośrodka Studiów Wschodnich, im. Marka Karpia (OSW), https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2017-03-08/zatrzymanie-nasirowa-sukces-antykorupcyjny-na-ukrainie [dostęp: 12 lutego 2018].

[17] NABU: były poseł Martynenko został postawiony w stan oskarżenia od 20 kwietnia 2017, BBC Ukraina, https://www.bbc.com/ukrainian/news-39662439 [dostęp: 12 lutego 2018].

[18] To może doprowadzić do wojny, której ofiarą będzie cała Ukraina, „Sputnik” 2017, 11 grudnia, https://pl.sputniknews.com/swiat/201712116891337-sputnik-ukraina-ko­rup­cja/ [dostęp: 12 lutego 2018].

[19] Ile traci Ukraina z powodu korupcji, https://news.finance.ua/ru/news/-/414698/nazvana-summa-skolko-ukraina-teryaet-iz-za-korruptsii [dostęp: 12 lutego 2018].

[20] Krajowy Urząd Antykorupcyjny Ukrainy, Ustawa Ukrainy z dnia 14 października 2014 r., Nr 1698, https://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/1698-18/page [dostęp: 12 lutego 2018].

[21] W sprawie zmian niektórych aktów prawnych Ukrainy dotyczących działalności Krajowego Biura Antykorupcyjnego Ukrainy i Narodowej Agencji ds. Zapobiegania Korupcji: Ustawa Ukrainy z dnia 12 lutego 2015 r., Nr 198–VIII, https://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/198-19/paran27#n27 [dostęp: 12 lutego 2018].

[22] Kodeks karny Ukrainy, Ustawa Ukrainy z 5 kwietnia 2001 r., Nr 2341–III, https://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/2341-14 [dostęp: 12 lutego 2018].

[23] Odpowiedzialność karna za przestępstwa korupcyjne, https://jurblog.com.ua/­2017/­06/­kriminalna-vidpovidalnist-za-koruptsiyni-pravoporushennya/ [dostęp: 12 lutego 2018].

[24] E.L. Streltsov, Ewolucja w koncepcji korupcji: zmiana akcentów, [w:] Społeczna funkcja prawa karnego: problemy wsparcia naukowego, egzekwowania prawa, materiały międzynarodowe z konferencji nauka–praktyka, 12–13 października 2016, V.Ya. Tatsiy, V.I. Borisov (red.), s. 65–70.

[25] J.A. Ponomarenko, Perspektywy rozwoju ukraińskiego prawa karnego na podstawie deklaracji z Doha z 2015 r., [w:] Społeczna funkcja prawa karnego: problemy wsparcia naukowego, egzekwowania prawa, materiały międzynarodowe z konferencji nauka–praktyka, 12–13 października 2016, V.Ya. Tatsiy, V.I. Borisov (red.), s. 142–146.

[26] Odpowiedzialność karna…, op. cit.

[27] Konwencja ONZ przeciwko zwalczaniu przestępczości zorganizowanej, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych przeciwko korupcji z dnia 15 listopada 2000 r., Dz.U. z 2005 r., Nr 18, poz. 158, https://dziennikustaw.gov.pl/du/2005/s/18/158 [dostęp: 12 lutego 2018].

[28] V.I. Tytyugin, Pojęcia i oznaki zbrodni korupcyjnych, „Biuletyn Stowarzyszenia Prawa Karnego Ukrainy” 2015, nr 1(4), s. 391–392.

[29] A.V. Savchenko, Zbrodnie związane z korupcją (charakterystyka prawno-kryminalna). Instrukcja, Centre for Educational Literature 2016, pkt 168.

[30] O.M. Kostenko, Korupcja na Ukrainie jest konsekwencją anomalii społecznej, https://slovoprosvity.org/2017/08/24/koruptsiya-v-ukrajini-tse-naslidok-sotsialnoji-anomaliji/ [dostęp: 12 lutego 2018].

[31] Por. Gorky_Look, Corrumba, daj i idź stąd, https://gorky-look.livejournal.com/71734.html [dostęp: 12 lutego 2018].

[32] O.E. Radutny, Obraz informacji wroga w prawie karnym Ukrainy, https://ippi.org.ua/sites/default/files/13_2.pdf [dostęp: 12 lutego 2018].

[33] O.M. Kostenko, Korupcja na Ukrainie…, op. cit.

[34] Zasady państwowej polityki antykorupcyjnej na Ukrainie (strategia antykorupcyjna) na lata 2014–2017, Zat. Prawo Ukrainy z dnia 14 października 2014 r., Nr 1699–VII, https://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/1699-18 [dostęp: 12 lutego 2018].

[35] O.M. Kostenko, Przyczyną ukraińskiej korupcji jest nienormalny stan społeczeństwa, w którym uczciwe życie jest nieopłacalne, https://nikorupciji.org/2017/03/16/prychyna-ukrajinskoji-koruptsiji-anomalnyj-stan-suspilstva-za-yakoho-zhyty-chesno-nevyhidno/ [dostęp: 12 lutego 2018].

[36] J. Borszcz, 80 procent ludności Ukrainy żyje poniżej granicy ubóstwa – ONZ, https://www.radiosvoboda.org/a/26959841.html [dostęp: 12 lutego 2018].

[37] O.M. Kostenko, Korupcja na Ukrainie…, op. cit.