Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie ORCID ID: 0000–0002–7757–020X

Legal situation of underage mothers placed in youth education centers or correctional facilities – selected issues 

Terms “adolescent pregnancy” and “underage mother” refers to young girls, who are pregnant or give birth to their babies before the age of 18. Currently, there is a lack of a comprehensive policy concerning underage mothers that would allow to support them in difficult socio-economic and/or legal problems. The purpose of this article is to discuss the issue of juvenile delinquency when it comes to young women who are already mothers in conditions of the isolation while, at the same time, fulfilling their obligations as mothers. In recent times, the aforementioned issues have been reviewed by justice professionals, sociologists, lawyers, and general public who concluded that they are both social and law problems. In the article, the author presents this problem in the context of the Juvenile Act of October 26, 1982, the Polish Civil Code and criminology, as well as puts forward proposals for changes in the law regarding the subject matter.

Keywords: juvenile delinquency, underage mothers, child, mother

Słowa kluczowe: nieletnie sprawczynie czynów karalnych, nieletnie matki, dziecko, matka

Wstęp 

Macierzyństwo dla większości kobiet wyznacza punkt radykalnego przejścia w zupełnie inny wymiar dorosłości[1]. Szczególną grupą matek[2], która ze względu na niski wiek znajduje się w trudnej sytuacji życiowej, są dziewczęta poniżej 18. roku życia. Przedwczesne macierzyństwo niemal w każdym przypadku skomplikuje ich sytuację rodzinną i materialną[3]. Takiej matce, w porównaniu do bezdzietnych rówieśnic, trudniej jest realizować i kontynuować obowiązek szkolny[4]. Jeszcze bardziej problematyczna wydaje się sytuacja nieletniej matki z perspektywy psychologicznej i społecznej. Trudności wynikające z zaistniałej sytuacji są związane m.in. ze zderzeniem ról i zadań, jakie przed nimi stoją. Jest ona nadal zobowiązana do nauki, zdobywania wiedzy o świecie, chce nawiązywać kontakty z grupą rówieśniczą i prowadzić życie nastolatki. Jednocześnie musi szybko przygotować się do dorosłego życia w związku z wdrażaniem w nowe role i zadania, związane z urodzeniem i wychowaniem dziecka, a przede wszystkim z odpowiedzialnością za nie[5]. 

Z antropologicznego punktu widzenia można wskazać, że trudność sytuacji, w jakiej znajduje się małoletnia matka, wynika w dużej mierze z różnicy pomiędzy wiekiem, w którym dziewczyna osiąga dojrzałość biologiczną (co następuje około 16–17. roku życia) a wiekiem, w którym osiąga dojrzałość emocjonalną (a więc około 20. roku życia)[6]. Małoletni rodzice są ponadto stygmatyzowani i piętnowani, co wynika z kolei ze społecznie pożądanego modelu życia, w którym najpierw zdobywa się wykształcenie, następnie kwalifikacje zawodowe i niezależność finansową, a na końcu zakłada rodzinę[7].

Celem podjętych rozważań jest analiza sytuacji prawnej nieletnich matek, które znajdują się w szczególnej sytuacji życiowej, bowiem weszły w konflikt z prawem bądź zasadami współżycia społecznego, w wyniku czego przebywają w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, bądź zakładach poprawczych. 

Ze statystycznego punktu widzenia nie jest to liczna grupa. Szacuje się, że rocznie w Polsce około 60 wychowanek zakładów poprawczych i młodzieżowych ośrodków wychowawczych zachodzi w ciążę[8]. Pochodzą one najczęściej z dysfunkcyjnych domów dotkniętych poważnymi problemami, takimi jak alkoholizm, bieda, przemoc, pobyty rodziców w zakładach karnych. Do przyczyn przedwczesnych ciąż u takich dziewcząt, oprócz nieplanowania macierzyństwa, przyczyniają się więc dodatkowo czynniki społeczne, rodzinne, psychologiczne oraz niski poziom edukacji seksualnej. Od 2014 r. w corocznych raportach Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur i Nieludzkiego Traktowania Rzecznik Praw Obywatelskich opisuje sytuację nieletnich matek z placówek resocjalizacyjnych[9].

Regulacje prawne dotyczące 
macierzyństwa małoletnich w Polsce 

Fundamentalne znaczenie dla rozważań dotyczących kwestii macierzyństwa, niezależnie od granic wiekowych rodziców, ma artykuł 18 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, zgodnie z którym macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej. Ustawodawca w przepisie tym podkreślił rolę matki, zwłaszcza w okresie ciąży i bezpośrednio po urodzeniu dziecka. Taki wniosek znajduje oparcie w językowej wykładni art. 18[10]. 

Zgodnie z art. 71. ust. 1 konstytucji[11]państwo w swej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny. Rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych. W art. 71. ust. 2 konstytucji ustawodawca wskazuje, że matka przed i po urodzeniu dziecka ma prawo do szczególnej pomocy władz publicznych, której zakres określa ustawa. 

Powyższe przepisy statuują prawny obowiązek władz publicznych w zakresie ochrony macierzyństwa i rodzicielstwa przed zagrożeniami w prawidłowym jego funkcjonowaniu. Bywają jednak sytuacje, kiedy spełnienie tego obowiązku przez władzę publiczną jest utrudnione. Jedną z takich sytuacji jest przedwczesne macierzyństwo. 

Zgodnie z art. 96 § 1 k.r.o.[12]rodzice wychowują dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską[13]i kierują nim. Władza rodzicielska powstaje z chwilą urodzenia dziecka i trwa aż do osiągnięcia pełnoletności (art. 92 k.r.o.). Przysługuje ona obojgu rodzicom, chyba że wystąpią przesłanki do zawieszenia, ograniczenia czy pozbawienia władzy jednego lub obojga rodziców (art. 93 k.r.o). Zgodnie z regulacją zawartą w art. 94 § 1 k.r.o. rodzicowi, który nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, nie przysługuje władza rodzicielska. 

Macierzyństwo, jak również ojcostwo osób małoletnich[14], niemających pełnej zdolności do czynności prawnych, a zatem niemających zdolności do sprawowania władzy rodzicielskiej nad swoimi dziećmi, ponieważ same jeszcze władzy rodzicielskiej podlegają aż do pełnoletności, to problem, który – jak twierdzi H. Bzdak[15]– jest coraz bardziej zauważalny w naszym kraju. 

W myśl art. 96 § 2 k.r.o. rodzice, którzy nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych, uczestniczą w sprawowaniu bieżącej pieczy nad osobą dziecka i w jego wychowaniu, chyba że sąd opiekuńczy ze względu na dobro dziecka postanowi inaczej. Jeśli oboje rodzice nie mogą sprawować władzy rodzicielskiej, nie żyją albo zostali jej pozbawieni, bądź są nieznani, ustanawia się dla dziecka opiekę prawną (art. 94 k.r.o.). Przyznanie takim rodzicom prawa uczestnictwa w sprawowaniu bieżącej pieczy nad dzieckiem i jego wychowaniu sprzyja dojrzewaniu psychicznemu małoletnich rodziców, pozwala na nawiązanie bliskiej więzi rodzica z dzieckiem i dziecka z rodzicem. Gdyby dobro dziecka było zagrożone, sąd opiekuńczy wyłączy udział takiego rodzica od sprawowania osobistej pieczy nad dzieckiem[16]. Również warte podkreślenia są zapisy art. 113 § 1 k.r.o., który głosi, iż niezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów. Natomiast art. 113 § 2 k.r.o. stanowi, że kontakty z dzieckiem obejmują w szczególności przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej. Przepis tej treści wypełnia normę wynikającą z art. 72 i art. 48 Konstytucji RP. 

Gdy matka dziecka jest osobą małoletnią, kluczowym problemem staje się kwestia braku pełnej zdolności do czynności prawnych. Zatem małoletnia matka, co do zasady, nie posiada władzy rodzicielskiej nad swoim dzieckiem, zgodnie bowiem z art. 11Kodeksu cywilnego[17]pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się wraz z uzyskaniem pełnoletniości. W myśl art. 10 § 1 k.c. w Polsce pełnoletniość uzyskuje się wraz z ukończeniem 18. roku życia. 

Przepis art. 10 k.c. daje co prawda pewną furtkę nieletnim matkom. Zgodnie bowiem z art. 10 § 2 k.c. przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność. Co istotne, nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa. Obecnie granica wieku, zgodnie z którą można zawrzeć związek małżeński, wynosi 18 lat, jednak ustawodawca przewiduje możliwości wcześniejszego zawarcia małżeństwa za zgodą sądu opiekuńczego, która przysługuje obecnie wyłącznie kobietom, które ukończyły 16. rok życia[18]. Na marginesie można wspomnieć, że do roku 1998 wiek ten był różny: dla kobiet było nim ukończone 18 lat, dla mężczyzn – 21 lat[19]. Ta regulacja prawna jako niespójna z regulacjami Kodeksu cywilnego (osiągnięcie pełnej zdolności do czynności prawnych po ukończeniu 18. roku życia), Konstytucji RP oraz prawa międzynarodowego była przedmiotem krytyki[20]. Obecnie słusznie zwraca się uwagę, że przepisy różnicujące sytuację cywilnoprawną nieletnich matek w zależności od ich statusu cywilnego są przejawem dyskryminacji ze względu na płeć. Małoletnia nabywa pełnię praw cywilnych, a wraz nimi prawa rodzicielskie do dziecka, w zależności od tego, czy ma partnera, ile lat ma partner oraz czy wyrazi on zgodę na zawarcie z nią małżeństwa, na które z kolei musi wyrazić zgodę sąd[21].

Z wnioskiem o zezwolenie przez sąd opiekuńczy zgody na zawarcie małżeństwa może wystąpić małoletnia, która zamierza zawrzeć małżeństwo – uprawnienie to wynika bezpośrednio z przepisu art. 561 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego[22].Aby w takiej sytuacji doszło do zawarcia związku małżeńskiego, muszą być spełnione łącznie następujące warunki:

małoletnia musi mieć ukończone 16 lat,

muszą istnieć ważne powody dla zawarcia małżeństwa i z okoliczności sprawy musi wynikać, że małżeństwo będzie zgodne z dobrem założonej rodziny. 

Na podstawie orzecznictwa sądów można wskazać kilka przypadków uznawanych za „ważne powody”, które uzasadniają wcześniejsze zawarcie małżeństwa, takie jak: dziecko urodzone ze stosunku stron zamierzonego małżeństwa, ciąża wynikła z takiego stosunku, istniejący już między stronami od dłuższego czasu, co najmniej od kilku miesięcy, trwały związek faktyczny, a więc poważne prawdopodobieństwo zajścia kobiety w ciążę, bezpośrednie niebezpieczeństwo śmierci jednej ze stron (co ma bezpośrednie uzasadnienie w art. 9 k.r.o.)[23]. Nadal aktualne jest stanowisko Sądu Najwyższego, zgodnie z którym, stwierdzenie u małoletniej ciąży nie wystarczy do udzielenia zezwolenia na zawarcie małżeństwa. Konieczne jest bowiem, by zawarcie małżeństwa było zgodne z dobrem założonej rodziny, w tym także z dobrem małoletniej i dobrem przyszłych dzieci[24]. Niestety badania dowodzą, że trwałość małżeństw zawieranych w niskim wieku i pod presją ciąży jest niewielka[25].

Kolejnym problemem, przed którym staje małoletnia matka, jest prawne ustalenie ojcostwa. Jeśli dziecko rodzi małoletnia niebędąca mężatką, wówczas istnieją dwa sposoby ustalenia, że ojcem dziecka jest dany mężczyzna: uznanie przez niego dziecka bądź ustalenie ojcostwa w sądzie. Do uznania ojcostwa w formie dobrowolnej, czyli potwierdzenia faktu ojcostwa przez ojca i matkę dziecka w formie protokołu, potrzebne jest oświadczenie matki i ojca dziecka. Składają je oni przed urzędnikiem stanu cywilnego, potwierdzając tym samym, że dany mężczyzna jest ojcem dziecka[26]. Osoba małoletnia nie może jednak złożyć samodzielnie oświadczenia dotyczącego ojcostwa. Jeśli rodzice bądź choćby jedno z nich jest małoletnie, to uznanie ojcostwa może nastąpić tylko przed sądem rodzinnym i nieletnich. Osoby pomiędzy 16. a 18. rokiem życia mogą samodzielnie wystąpić do sądu rodzinnego, składając oświadczenie o uznaniu ojcostwa. Zarówno ojciec, jak i matka, jeżeli mają ukończone 16 lat, mogą samodzielnie wystąpić do sądu z pozwem o ustalenie ojcostwa. W przypadku osób młodszych, poniżej 16. roku życia, powództwo może złożyć wyłącznie przedstawiciel ustawowy.

Zgłoszenia urodzenia dziecka zgodnie z przepisem art. 57 ustawy – Prawo o aktach stanu cywilnego[27]dokonują matka lub ojciec dziecka posiadający pełną zdolność do czynności prawnych. Jako wyjątek od art. 57 tejże ustawy ustawodawca wprowadził uprawnienie matki lub ojca dziecka, którzy ukończyli 16 lat, do dokonania zgłoszenia urodzenia dziecka, jeżeli posiadają oni ograniczoną zdolność do czynności prawnych.

W pozostałych przypadkach zgłoszenia urodzenia dokonują przedstawiciel ustawowy lub opiekun matki. Zgłoszenia urodzenia można również dokonać przez pełnomocnika. Zgłoszenie urodzenia dokumentuje się w formie protokołu, który jest podpisywany przez osobę zgłaszającą i kierownika urzędu stanu cywilnego. Takimi przedstawicielami ustawowymi są zgodnie z art. 98 § 1 k.r.o. rodzice dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską, a więc dziadkowie dziecka małoletniej matki. Jeżeli dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską obojga rodziców, każde z nich może działać samodzielnie jako przedstawiciel ustawowy dziecka[28].

W literaturze wskazuje się, że ustawodawca dostrzega zjawisko macierzyństwa małoletnich kobiet i przewiduje pewne środki prawne chroniące matkę i dziecko w takiej sytuacji[29]. Warto podkreślić, że przedstawione powyżej rozwiązania ustawodawcze są stosunkowo nowe. Normatywne usankcjonowanie udziału małoletniej matki w sprawowaniu bieżącej pieczy nad osobą dziecka i w jego wychowaniu nastąpiło dopiero w 2008 r., a zgłoszeniu urodzenia dziecka – w 2014 r. Można w związku z tym zauważyć zasługującą na pozytywną ocenę ustawodawczą tendencję „dowartościowywania” małoletnich matek.

Pozytywnie należy ocenić również starania ustawodawcy w zakresie pomocy przy realizowaniu obowiązku szkolnego. Ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży[30]nakłada na szkołę pewne obowiązki związane z kontynuowaniem edukacji przez małoletnią ciężarną uczennicę. W myśl art. 2 ust. 3 tego aktu prawnego „szkoła ma obowiązek udzielić uczennicy w ciąży urlopu oraz innej pomocy niezbędnej do ukończenia przez nią edukacji, w miarę możliwości nie powodując opóźnień w zaliczaniu przedmiotów. Jeżeli ciąża, poród lub połóg powoduje niemożliwość zaliczenia w terminie egzaminów ważnych dla ciągłości nauki, szkoła zobowiązana jest do wyznaczenia dodatkowego terminu egzaminu dogodnego dla kobiety, w okresie nie dłuższym niż 6 miesięcy”.

Reasumując, ustawodawca zauważa skomplikowaną sytuację małoletnich matek czy też rodziców i stara się wspomóc ich w pokonywaniu trudów przedwczesnego rodzicielstwa. Jak jednak słusznie wskazuje się w literaturze, najtrudniejsza jest sytuacja prawna nieletnich matek umieszczonych z powodu wejścia w konflikt z prawem i zasadami współżycia społecznego w ośrodkach wychowawczych i zakładach poprawczych[31]. Warto więc przeanalizować, czy nieletnia, zostając matką w zakładzie poprawczym bądź młodzieżowym ośrodku wychowawczym, może liczyć na pomoc ze strony państwa w zakresie kontynuowania nauki i procesu resocjalizacji, mając jednocześnie możliwość sprawowania osobistej pieczy nad swoim dzieckiem. 

Prawne i praktyczne problemy macierzyństwa nieletnich umieszczonych w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych i zakładach poprawczych

Podstawowym celem ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, zawartym w jej preambule, jest przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz stwarzanie warunków powrotu do normalnego życia nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem. Jednocześnie ustawa zmierza do realizacji drugiego celu, jakim jest dążenie do umacniania funkcji opiekuńczo-wychowawczej rodziny i odpowiedzialności rodziców za wychowanie dzieci. 

Środki stosowane wobec nieletnich art. 5 u.p.n. różnicuje na środki wychowawcze i środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym; kara może być orzeczona w przewidzianych prawem wypadkach, jeżeli inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nie­letniego. 

Zdaniem P. Góreckiego i V. Konarskiej-Wrzosek[32]ustawowe środki docelowo dzielą się na cztery grypy:

środki wychowawcze,

środek poprawczy, 

inne środki zastrzeżone przez ustawę, jakimi są środki leczniczo-wychowawcze wyszczególnione w art. 12 u.p.n., oraz

środki przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym z określonymi wyłączeniami.

Przywołani autorzy wskazują, że środki sądowe, jakie sąd może stosować wobec nieletnich, można również podzielić – z uwagi na stopień ingerencji w życie i wychowanie nieletniego – na środki niepowodujące zmiany dotychczasowego środowiska wychowawczego nieletniego i środki łączące się ze zmianą środowiska wychowawczego. Niekiedy w doktrynie przy klasyfikacji środków wymienionych w art. 6 u.p.n. akcentuje się nieizolacyjny bądź izolacyjny charakter poszczególnych środków. Do tej ostatniej grupy środków zalicza się umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym lub zakładzie poprawczym[33]. 

Matki, które weszły w konflikt z prawem, w wyniku czego sąd rodzinny i nieletnich zastosował wobec nich środek wychowawczy o charakterze izolacyjnym w postaci umieszczenia w młodzieżowym ośrodku wychowawczym bądź zakładzie poprawczym, nie mogą przebywać tam wraz z małoletnimi dziećmi. Dziewczęta te są więc w trudniejszej sytuacji niż nieletnie matki przebywające w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, bądź wobec których zastosowano środki o charakterze nieizolacyjnym. 

Jak wskazują R. Szczepanik i P. Dzieduszyński[34], fakt zajścia przez podopieczną w ciążę z perspektywy władz placówki, w której nieletnia przebywa, powoduje wiele problemów natury organizacyjnej, które pogłębia brak jednolitych procedur prawnych w zakresie postępowania z ciężarnymi nieletnimi. W porozumieniu z sądem możliwe są trzy strategie działań: praca nad rodziną zastępczą, współpraca z ośrodkami adopcyjnymi oraz umieszczenie nieletniej w innej instytucji. W literaturze wskazuje się, że właściwie od woli i stopnia zaangażowania pracowników ośrodka w dużej mierze zależy, czy w dalszej kolejności losy dziewczyny i jej dziecka są monitorowane, czy też sprawa zostaje uznana za „zamkniętą”[35]. Rezultaty tak podejmowanych działań (w zależności od istniejących możliwości, wieku wychowanki i jej sytuacji rodzinnej) mogą być następujące: umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej, ulokowanie matki z dzieckiem w domu samotnej matki, „urlopowanie”, zwolnienie lekarskie na czas porodu i powrót do placówki resocjalizacyjnej, skierowanie dziecka do pogotowia opiekuńczego lub domu małego dziecka, zamieszkanie nastoletniej matki z niemowlęciem w domu małego dziecka, „sfinalizowanie” małżeństwa z ojcem dziecka, zmiana środka wychowawczego na nieizolacyjny bądź przeprowadzenie adopcji. R. Szczepanik i P. Dzieduszyński twierdzą, że częstym scenariuszem wydarzeń jest pozostawanie wychowanki w ośrodku resocjalizacyjnym do czasu porodu, później „urlopowanie” jej na czas porodu, a następnie powrót do placówki. W zależności od sytuacji dziecko nieletniej zostaje umieszczone w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczej bądź też oddane do adopcji[36].

Autorzy raportu dotyczącego prawnej, społecznej i wychowawczej sytuacji nieletnich ciężarnych i nieletnich matek przebywających w placówkach resocjalizacyjnych[37]twierdzą, że w praktyce wychowanki placówek resocjalizacyjnych rodzące dzieci jako nastolatki są narażone na oddzielenie od dziecka (przynajmniej do czasu osiągnięcia przez nie pełnoletniości), samotne macierzyństwo (bez pomocy i wsparcia), pobyty w domach samotnej matki (nieprzystosowanych do pracy z nieletnimi wymagającymi oddziaływań wychowawczych i resocjalizacyjnych), ograniczony dostęp do edukacji (brak pomocy przy zajęciu się dzieckiem, kiedy matka idzie do szkoły), a w konsekwencji trwałe wykluczenie z życia społecznego, kulturowego oraz rynku pracy.

Ciąża jest najważniejszym, często nawet jedynym argumentem przemawiającym za wyjściem z ośrodka. Jedyną szansą, by dziewczyna mogła zostać ze swoim dzieckiem, jest umieszczenie jej poza placówką. Mniejsze znaczenie ma z tej perspektywy to, czy wychowanka jest gotowa, by funkcjonować w społeczeństwie zgodnie z jego zasadami, kontynuować edukację i czy jest wystarczająco „uspołeczniona”. Nie jest również istotne, na jakim etapie procesu resocjalizacji aktualnie podopieczna się znajduje. Wychowanki najczęściej wracają więc do swojego dysfunkcyjnego środowiska domowego. 

Niezwykle problematyczna jest sytuacja, gdy dziewczyna nie może wrócić do domu, a placówka nie może znaleźć dla niej żadnego ośrodka. Nieletnie matki, które decyzją sądu mają być umieszczone w młodzieżowym ośrodku wychowawczym lub zakładzie poprawczym, trafiają więc do placówek bez swoich dzieci. Warto w tym miejscu podkreślić, że negatywne skutki rozdzielenia matki z dzieckiem były wielokrotnie przedmiotem badań, a ich wyniki są zasadniczo zbieżne[38]. Brak kontaktu z matką w tak niskim wieku dziecka może spowodować u niego chorobę sierocą i zaburzenia w późniejszym funkcjonowaniu społecznym[39]. 

W ocenie A. Sikory i M. Płatek[40]nieprawidłowości, jakie mają miejsce w praktyce w sytuacji nieletnich matek przebywających w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych lub zakładach poprawczych, są wynikiem braku dbałości o eliminację dyskryminacyjnych praktyk i przekonań dewaloryzujących młode kobiety oceniane jako zdemoralizowane. Nieletnie matki przebywające w placówkach resocjalizacyjnych są pozbawione możliwości pełnienia bieżącej pieczy nad dzieckiem, jednak problemem jest również w ogóle utrzymywanie kontaktów z dzieckiem. W szczególności wskazuje się tutaj na takie problemy, jak: odległe miejsce pobytu dziecka, brak środków materialnych na częste podróże, konieczność uzyskania przepustki (akceptacja sądu, brak dobrej woli ze strony kadry placówki, niewłaściwe zachowanie nieletniej w placówce itp.). Można zatem stwierdzić, że nieletnie dziewczęta – matki przebywające w placówkach typu resocjalizacyjnego – mają bardzo ograniczoną możliwość pełnienia obowiązków i wykonywania praw rodzicielskich.

W sytuacji nieletnich matek, które weszły w konflikt z prawem, największe szanse na bliski kontakt z córką czy synem będą miały te dziewczęta, których rodzina biologiczna jest w stanie wziąć na siebie trud opieki nad ich dziećmi. Jeżeli jednak wychowanka nie ma bliskich, którzy zaopiekują się jej dzieckiem, w czasie gdy ona będzie poddawana resocjalizacji w ośrodku, wówczas dziecko umieszczane jest w pogotowiu opiekuńczym, domu dziecka lub w zawodowej rodzinie zastępczej. Najbardziej dramatycznie rysuje się sytuacja tych dziewcząt, które nie mają nikogo bliskiego – wychowywały się w rodzinach zastępczych i domach dziecka, ich partner, ojciec dziecka jest nieletni lub nie przyjmuje na siebie odpowiedzialności za to, co się stało. Jeśli wówczas pojawia się skierowanie do placówki resocjalizacyjnej, najczęściej jedynym dopuszczalnym z prawnego punktu widzenia rozwiązaniem jest oddanie dziecka do adopcji[41]. 

Wskazuje się, że żadne ze stosowanych rozwiązań nie jest dobre. Powrót wychowanki do środowiska często przekreśla całą dotychczasową pracę resocjalizacyjną. Często okazuje się, że po pewnym czasie nieletnie, które zostały urlopowane, a nawet zwolnione z placówek z powodu ciąży – do tych placówek wracają. Umieszczenie nieletniej wraz z dzieckiem w domu samotnej matki również nie wiąże się z kontynuowaniem oddziaływań resocjalizacyjnych. Placówki te zapewniają dach nad głową i ciepłe posiłki, ale nie zajmują się pracą z nieletnimi wymagającymi resocjalizacji. Są to miejsca nastawione głównie na udzielanie wsparcia dorosłym kobietom, które w wyniku różnych życiowych okoliczności straciły dom. Rozdzielanie nieletnich matek od dzieci, które spowodowane jest brakiem systemowych rozwiązań, jest krzywdzące dla obydwojga, a konsekwencje, jakie powoduje, są nieodwracalne[42]. 

Pozytywną inicjatywą ustawodawcy z perspektywy omawianej problematyki są rozwiązania normatywne wprowadzone nowelizacją ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej[43], która wprowadziła zasadę nierozdzielania małoletniej matki przebywającej w pieczy zastępczej od dziecka. Wcześniej dziecko było jej odbierane. Warto również zwrócić uwagę na art. 95 ust. 2 tego aktu prawnego, zgodnie z którym umieszczenie dziecka poniżej 10. roku życia w placówce opiekuńczo-wychowawczej typu socjalizacyjnego, interwencyjnego lub specjalistyczno-terapeutycznego jest możliwe w przypadku, gdy w danej placówce opiekuńczo-wychowawczej umieszczona jest matka lub ojciec tego dziecka oraz w innych wyjątkowych przypadkach, szczególnie gdy przemawia za tym stan zdrowia dziecka lub dotyczy to rodzeństwa.

Zgodnie z § 14 ust. 2 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie rodzajów i szczegółowych zasad działania placówek publicznych, warunków pobytu dzieci i młodzieży w tych placówkach oraz wysokości i zasad odpłatności wnoszonej przez rodziców za pobyt ich dzieci w tych placówkach[44]w statucie młodzieżowego ośrodka wychowawczego można wskazać szczególne obszary działalności ośrodka dotyczące rozwiązania określonych problemów wychowawczych wychowanków, w tym wychowanek będących nieletnimi matkami.

Niekorzystne dla małoletnich matek są jednak w dalszym ciągu rozwiązania Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, które nie przyznają im władzy rodzicielskiej, jeżeli nie zawrą związku małżeńskiego (art. 10 k.r.o.). Pełnoletniość, jak już wskazywano, uzyskuje się zgodnie z polskim ustawodawstwem w wieku 18 lat. Granica wiekowa, zgodnie z art. 200 k.k., zezwalająca na podjęcie współżycia wynosi w Polsce 15 lat. Nie jest to jednak wiek, jak zauważają A. Sikora i M. Płatek, wystarczający do tego, by samodzielnie decydować o antykoncepcji, ponieważ zgodnie z ustawą o zawodzie lekarza i lekarza dentysty lekarz nie ma prawa bez zgody opiekunów prawnych wypisać osobie poniżej 18. roku życia recepty na środki antykoncepcyjne[45].

Należy również zwrócić uwagę na art. 119 k.r.o., który pozwala pominąć zgodę takiej matki, by wbrew jej woli przeprowadzić adopcję dziecka. Intencja przepisu da się obronić – łatwo można sobie wyobrazić zagrożenie, jakie może stworzyć dziecku zdanie jego losu na osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych, a więc częściowo ubezwłasnowolnione lub małoletnie. Równie łatwo jednak można sobie wyobrazić doprowadzenie do adopcji noworodka urodzonego przez małoletnią matkę, która nie ma oparcia, jest osamotniona czy też uwierzyła w tezę, że jej wartość jako matki przebywającej w zakładzie poprawczym bądź młodzieżowym ośrodku wychowawczym jest nikła, co w praktyce może generować sytuację, w której dojdzie do adopcji dziecka pomimo sprzeciwu matki, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych[46]. 

Zakończenie

Podsumowując, można stwierdzić, że w Polsce nadal brak jest rozwiązań systemowych, które wspierałyby nieletnie matki, szczególnie w sytuacji, gdy ze względu na problemy wychowawcze lub konflikt z prawem znajdują się w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych lub sąd zastosował wobec nich środki wychowawcze o charakterze izolacyjnym. Celowe jest jednak wspomaganie nieletnich matek w trudnej sytuacji życiowej, ponieważ pozostawienie dziecka przy matce może korzystnie wpłynąć na proces readaptacji społecznej nieletniej. Pozytywne konsekwencje takiej pomocy może odczuć również dziecko, które nie zostaje pozbawione więzi z biologiczną matką.

Warto podkreślić, że ustawodawca podejmuje próby niesienia pomocy finansowej osobom zagrożonym wykluczeniem społecznym, w tym nieletnim matkom, jednak pod warunkiem że w momencie uzyskania pomocy osiągną one już pełnoletniość. Specjalistyczną formą pomocy przysługującą więc nie tyle nieletnim matkom, ile wychowankom opuszczającym placówki resocjalizacyjne (już pełnoletnim) jest wsparcie procesu usamodzielnienia, wynikające z przepisów ustawy, prowadzone przez powiatowe centra pomocy rodzinie. Tak zwane usamodzielnienie przysługiwać będzie wychowankom (obu płci), którzy spędzili w placówce minimum 12 miesięcy i którzy opuszczają ją nie wcześniej niż w chwili ukończenia 18. roku życia. Zgodnie z art. 19 ustawy o pomocy społecznej udziela się pomocy osobom opuszczającym całodobowe placówki opiekuńczo-wychowawcze, rodziny zastępcze oraz zakłady poprawcze. Realizacja tych zadań należy do powiatów. Proces usamodzielnienia należy rozumieć jako reintegrację ze środowiskiem lokalnym (rodzinnym i rówieśniczym) oraz zdolność do podejmowania trafnych decyzji w zakresie podstawowych aspektów funkcjonowania, takich jak praca zawodowa, założenie rodziny, miejsce zamieszkania. Środkami, które mają prawidłowość usamodzielniania się, są przede wszystkim: pomoc finansowa na usamodzielnienie i zagospodarowanie, pomoc finansowa na kontynuację nauki oraz pomoc środowiskowa pracownika socjalnego powiatowego centrum pomocy rodzinie. Jednak w praktyce proces usamodzielniania się jest bardzo trudny. Byłym wychowankom brakuje często motywacji, a osoby, które po długim okresie izolacji wracają do życia w społeczeństwie, mają wysoko ustawioną poprzeczkę, jeśli chodzi o funkcjonowanie w warunkach wolnościowych. Chcąc kontynuować naukę, muszą nauczyć się samokontroli i ukształtować motywację do zdobycia wykształcenia. Szukając pracy, natrafiają na przeszkodę w postaci niechęci potencjalnych pracodawców do zatrudniania osób, które miały konflikty z prawem[47]. 

Warto zwrócić również uwagę na możliwość umieszczenia nieletniej matki z dzieckiem w tzw. domu samotnej matki[48]. Zgodnie z aktualnym stanem prawnym nieletnia wychowanka placówki resocjalizacyjnej w ciąży może być skierowana do takiej placówki za zgodą sądu oraz jej opiekuna prawnego, w przypadku urodzenia dziecka, również za zgodą opiekuna prawnego dziecka. Sygnalizuje się jednak, że w praktyce umieszczenie nieletniej w tego typu placówce nie jest jednak proste. Liczba miejsc jest ograniczona, a ilość jej potrzeb – także w zakresie wsparcia w rolach macierzyńskich – jest duża. Tymczasem w przepisach dotyczących funkcjonowania i oferty tych placówek nie przewidziano oddziaływań, które odpowiadałyby potrzebom grupy, o której mowa[49].

Analizując sytuację nieletnich matek, należy zaakcentować pozytywną rolę w poprawianiu ich sytuacji prawnej i życiowej fundacji pozarządowych. Szczególną rolę odgrywają tu dwie fundacje. Fundacja „Po Drugie” A. Sikory prowadzi zaawansowane działania mające na celu stworzenie pierwszego w Polsce ośrodka rodzinnego dla nieletnich matek – dziewcząt z placówek resocjalizujących – i ich dzieci. Dzięki środkom uzyskanym z grantu, fundacja zrealizuje pilotażowy program umożliwiający tworzenie miejsca przeznaczonego dla sześciu nieletnich matek, w którym będą mogły funkcjonować, jak w normalnym domu. Będzie to mały ośrodek rodzinny, w którym dziewczęta wraz z dziećmi znajdą schronienie i wsparcie w macierzyństwie, a przede wszystkim nauczą się samodzielności i odpowiedzialności[50]. Drugą fundacją jest Fundacja na Rzecz Rozwoju Probacji „PROBARE” pod przewodnictwem A. Martuszewicza, która również podejmuje szereg inicjatyw na rzecz ograniczenia naruszania praw nieletnich w zakresie sprawowania osobistej pieczy nad własnymi dziećmi.

Na koniec warto podkreślić, że kwestia inicjowania i zacieśniania więzi pomiędzy matką a dzieckiem nie umknęła ustawodawcy w przypadku dorosłych matek umieszczanych w zakładach poprawczych bądź aresztach śledczych[51]. Pamiętając, że zastosowanie wobec nieletnich, którzy weszli w konflikt z prawem, środków o charakterze izolacyjnym, w tym w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym, nie jest karą ani quasi-karą, warto jednak zwrócić uwagę na korzystne rozwiązania stosowane wobec dorosłych matek pozbawionych wolności. 

Podstawą prawną regulującą przebywanie matki z dzieckiem w warunkach izolacji penitencjarnej jest art. 87 k.k.w.[52]Zgodnie z art. 87 § 4 k.k.w. „w celu umożliwienia matce pozbawionej wolności sprawowania stałej i bezpośredniej opieki nad dzieckiem organizuje się przy wskazanych zakładach karnych domy dla matki i dziecka, w których dziecko może przebywać na życzenie matki i do ukończenia trzeciego roku życia, chyba że względy wychowawcze lub zdrowotne, potwierdzone opinią lekarza albo psychologa, przemawiają za oddzieleniem dziecka od matki albo za przedłużeniem lub skróceniem tego okresu. Decyzje w tym zakresie wymagają zgody sądu opiekuńczego[53]. Do umieszczenia małoletniego w domu matki i dziecka wymagana jest również zgoda ojca, jeżeli przysługuje mu władza rodzicielska. W przypadku braku takiej zgody lub istnienia przeszkód w drodze do uzyskania o umieszczeniu dziecka wraz z matką, zgodnie z treścią art. 97 § 2 k.r.o., decyduje sąd opiekuńczy. Dziecko, co do zasady, ma opuścić zakład karny do trzeciego roku życia, gdyż do tego wieku człowiek nie zapamiętuje swojej przeszłości[54]. Ustawodawca nie przewidział możliwości udzielenia skazanej przerwy w wykonywaniu kary pozbawienia wolności ze względu na konieczność sprawowania opieki nad małoletnim dzieckiem, jednak zgodnie z art. 153 § 2 k.k.w. ma ona prawo do starania się o udzielenie przerwy w wykonywaniu kary z ważnych powodów rodzinnych i osobistych, do których można zaliczyć również ciążę lub konieczność sprawowania opieki nad małoletnim dzieckiem[55]. Zgodnie z art. 105a § 3 Kodeksu karnego wykonawczego umożliwia się również matce dodatkowe widzenia z dzieckiem. 

W Polsce istnieją dwie jednostki penitencjarne dla skazanych matek i ich dzieci. Są nimi Zakład Karny nr 1 w Grudziądzu[56]i Zakład Karny w Krzywańcu[57]. Ten pierwszy charakteryzuje się tym, że znajduje się w nim również oddział położniczo-ginekologiczny oraz szkoła umożliwiająca skazanym naukę na poziomie podstawowym i zawodowym (dla 26 kobiet). Natomiast w Domu Matki i Dziecka w Zakładzie Karnym w Krzywańcu jest dostępnych 16 miejsc.

W piśmiennictwie podkreśla się, że zezwolenie na podjęcie opieki przez skazane matki nad swoimi dziećmi w domach matki i dziecka jest słusznym rozwiązaniem prawnym, gdyż często jedyną alternatywą dla dziecka byłoby umieszczenie go w domu dziecka, rodzinie zastępczej bądź przebywanie w środowisku marginesu społecznego[58]. Natomiast warunki panujące w domach matki i dziecka przypominają te, które powinny panować w domach. Taka pomoc osadzonym matkom ma na celu zminimalizowanie negatywnych skutków ich prizonizacji i stworzenie warunków do jak najlepszego rozwoju u dziecka. Większość osadzonych to kobiety samotne, funkcjonujące w problemowych rodzinach, dotkniętych wykluczeniem, bezrobociem, nieudolne życiowo, niewykształcone i bez zawodu[59]. Wiele z tych kobiet nie byłoby w stanie zapewnić swoim dzieciom na wolności takich warunków, jakie gwarantuje im państwo w domach matki i dziecka, pomagając im jednocześnie w zdobyciu wykształcenia i kwalifikacji zawodowych, a tym samym zwiększając szansę na ich readaptację społeczną po opuszczeniu zakładu karnego.

Opisywane rozwiązanie ustawodawcze ma również swoich przeciwników. W literaturze zwraca się uwagę, że część kobiet traktuje, w sytuacji odbywania kary pozbawienia wolności, macierzyństwo w sposób instrumentalny, decydując się na dziecko tylko z tego względu, że znacznie poprawia ono warunki odbywania kary pozbawienia wolności przez matkę oraz zwiększa szansę na wcześniejsze opuszczenie zakładu karnego[60]. Nie można wykluczyć, że takie instrumentalne macierzyństwo miałoby miejsce również w wypadku matek małoletnich.

Bibliografia

Adamska A., Wawrzyk M., Owsianka D., Skazana matka w izolacji więziennej, [w:] Kobieta w więzieniu. Polski system penitencjarny wobec kobiet w latach 1998–2008, red. I. Dybalska, Warszawa 2009.

Bidzan M., Nastoletnie matki. Psychologiczne aspekty ciąży, porodu i połogu, Kraków 2007.

Borysiak W., Komentarz do art. 10, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. J. Wierciński, Warszawa 2014.

Budrowska B., Macierzyństwo jako punkt zwrotny w życiu kobiety, Wrocław 2000.

Bzdak H., Nieletnie matki, „Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury” 2017, nr 4.

Dąbkiewicz K., Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wyd. 1, Warszawa 2012.

Garlicki L., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. III, wyd. II, Wyd. Sejmowe 2016.

Górecki P., Konarska-Wrzosek V., Postępowanie w sprawach nieletnich. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2019.

Kempińska U., Małżeństwa młodocianych. Ciąża, ślub i co dalej…?, Toruń 2012.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. J. Wierciński, Warszawa 2014.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. 4, red. K. Piasecki, Warszawa 2009.

Komorowska A., Ciąża i poród, [w:] Ginekologia wieku rozwojowego, red. M. Sikorska, Warszawa 1991.

Kudrelek J., „Nieletni” czy „małoletni” meandry pojęć karnoprocesowych, „Policja” 2002, nr 1.

Kulma R, Współpraca zakładów poprawczych z innymi instytucjami w procesie usamodzielniania wychowanków, [w:] Stosowanie prawa. Księga jubileuszowa z okazji XX-lecia Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, red. A. Siemaszko, Warszawa 2011.

Lelental S., Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wyd. 5, Warszawa 2014.

Marczak M., Mirosław-Nawrocka K., Zakłady penitencjarne dla kobiet, [w:] Psychologia penitencjarna, red. M. Ciosek, B. Pastwa-Wojciechowska, Warszawa 2016.

Ogrodnik-Kalita A., Matka, uczennica, dziecko: wybrane aspekty sytuacji prawnej małoletniej matki, „Społeczeństwo i Rodzina” 2015, nr 45.

Piotrów E., Postawy rodzicielskie skazanych matek oraz ich uwarunkowania, [w:] Resocjalizacja. Zagadnienia prawne, społeczne i metodyczne, red. A. Jaworska, Kraków 2009.

Postulski K., Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2012.

Sadżuga R., Macierzyństwo czynnikiem wspomagającym resocjalizację kobiet w zakładach karnych, [w:] Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, red. M. Szwejkowska, K. Ryś, Olsztyn 2016.

Sikora A., Przełom w sprawie nieletnich matek z placówek resocjalizacyjnych, „Resocjalizacja Polska” 2013, nr 5.

Sikora A., Płatek M., Nieletnie macierzyństwo wychowanek ośrodków resocjalizacyjnych – między resocjalizacją a macierzyństwem – aspekty dyskryminacji ze względu na płeć, Warszawa 2016.

Sitnik K., Wykonywanie kary pozbawienia wolności wobec kobiet, [w:] Postępowanie z wybranymi grupami skazanych w polskim systemie penitencjarnym. Aspekty prawne, red. A. Kwieciński, Warszawa 2013.

Skowrońska-Pućka A., Wdrażanie małoletnich rodziców do odpowiedzialnego rodzicielstwa – z doświadczeń Domu Matki i Dziecka w Gnieźnie, [w:] Instytucja rodziny wczoraj i dziś. Perspektywa interdyscyplinarna,t. 2,Społeczeństwo i kultura, red. J.K. Stępkowska, K.M. Stępkowska, Lublin 2012.

Smyczyński T., Przeszkoda wieku zawarcia małżeństwa, [w:] Rodzina w prawie, red. M. Różański, J. Krzywkowska, Olsztyn 2013.

Sorbian D., [w:] Prawo o aktach stanu cywilnego z komentarzem. Przepisy wykonawcze i związkowe oraz wzory dokumentów, red. A. Czajkowska, Warszawa 2015.

Szczepanik R., Zapobieganie konsekwencjom przedwczesnego macierzyństwa nieletnich dziewcząt jako wyzwanie dla resocjalizacji, „Perspektywy Edukacyjno-Społeczne” 2014, nr 1.

Szczepanik R., Dzieduszyński P., Przedwczesne macierzyństwo wychowanek placówek resocjalizacyjnych a ryzyko wykluczenia z systemu edukacji, [w:] Zapobieganie wykluczeniu z systemu edukacji dzieci i młodzieży nieprzystosowanej społecznie. Perspektywa pedagogiczna, red. J.E. Kowalska, Łódź 2014.

Trybulska-Skoczelas E., Władza rodzicielska, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. J. Wierciński, Warszawa 2014. 

Urbańska A., Wpływ nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z dnia 6.11.2008 r. na sytuację prawną małoletniej matki, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Roczniki Prawnicze” 2010, nr 22.

Włodarczyk E., Nastoletnie macierzyństwo jako problem indywidualny i społeczny, [w:] Kapitał społeczny a nierówności – kumulacja i redystrybucja, red. K. Marzec-Holka, Bydgoszcz 2009.

A. Zielonacki, Komentarz do art. 10, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy, red. H. Dolecki, T. Sokołowski, Warszawa 2013.

Akty prawne

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r., nr 78, poz. 483 ze zm.).

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 2 listopada 2015 r. w sprawie rodzajów i szczegółowych zasad działania placówek publicznych, warunków pobytu dzieci i młodzieży w tych placówkach oraz wysokości i zasad odpłatności wnoszonej przez rodziców za pobyt ich dzieci w tych placówkach (Dz.U z 2015 r., poz. 1872 ze zm.).

Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z 8 marca 2005 r. w sprawie domów dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży (Dz.U. z 18 marca 2005 r., nr 43, poz. 418).

Ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 682).

Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. z 1997 r., nr 90, poz. 557 ze zm.).

Ustawa z 18 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 969).

Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 459 ze zm.).

Ustawa z 17 listopada 1964 – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1964 r., nr 43, poz. 296 ze zm.).

Ustawa z 28 listopada 2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. z 2018 r., poz. 2224).

Ustawa z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. z 1993 r., nr 17, poz. 78 ze zm.).

Ustawa z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. z 2019 r., poz. 1111, 924).

[1]  Szerzej: B. Budrowska, Macierzyństwo jako punkt zwrotny w życiu kobiety, Wrocław 2000, s. 248.

[2]  Zgodnie z ustawową definicją zawartą w art. 61 ustawy z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 682) przytaczany dalej jako k.r.o. „matką dziecka jest kobieta, która je urodziła”, choć wskazuje się, że za matkę uważa się również kobietę oczekującą dziecka. Szerzej: A. Urbańska, Wpływ nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z dnia 6.11.2008 r. na sytuację prawną małoletniej matki, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Roczniki Prawnicze” 2010, nr 22, s. 164. 

[3]  Szerzej: E. Włodarczyk, Nastoletnie macierzyństwo jako problem indywidualny i społeczny, [w:] Kapitał społeczny a nierówności – kumulacja i redystrybucja, red. K. Marzec-Holka, Bydgoszcz 2009, s. 454–463.

[4]  Szerzej perspektywę edukacyjną opisuje R. Szczepanik, Zapobieganie konsekwencjom przedwczesnego macierzyństwa nieletnich dziewcząt jako wyzwanie dla resocjalizacji, „Perspektywy Edukacyjno-Społeczne” 2014, nr 1, s. 21–31.

[5]  M. Bidzan, Nastoletnie matki. Psychologiczne aspekty ciąży, porodu i połogu, Kraków 2007, s. 11.

[6]  A. Komorowska, Ciąża i poród, [w:] Ginekologia wieku rozwojowego, red. M. Sikorska, Warszawa 1991, s. 228.

[7]  A. Skowrońska-Pućka, Wdrażanie małoletnich rodziców do odpowiedzialnego rodzicielstwa – z doświadczeń Domu Matki i Dziecka w Gnieźnie, [w:] Instytucja rodziny wczoraj i dziś. Perspektywa interdyscyplinarna, t. 2: Społeczeństwo i kultura, red. J.K. Stępkowska, K.M. Stępkowska, Lublin 2012, s. 25.

[8]  Podaję za: Sytuacja prawna, społeczna i wychowawcza nieletnich ciężarnych i nieletnich matek przebywających w placówkach resocjalizacyjnych. Raport z realizacji projektu „Chcę być z Tobą Mamo!”, red. i oprac. A. Sikora, opieka merytoryczna M. Konopczyński, Warszawa 2013, s. 3.

[9]   Raport dostępny na stronie: Wystąpienie generalne z dnia 29.12.2014 r. do Ministra Sprawiedliwości w sprawie nieletnich matek, https://www.rpo.gov.pl/sites/default/file­s/%2F­Wysta­pie­ni­e­­%20generalne%20z%20dnia%2029.12.2014%20r.%20do%20Ministra%20Spra­w­ie­d­li­wo­­%C5%9Bci%20w%20sprawie%20nieletnich%20matek_0.pdf, dostęp: 13 lipca 2019 r.

[10]L. Garlicki, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. III, wyd. II, Wyd. Sejmowe 2016, s. 2.

[11]Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483 ze zm.).

[12]Ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 682), dalej przytaczany jako k.r.o.

[13]K.r.o. nie zawiera legalnej definicji władzy rodzicielskiej. W doktrynie przyjmuje się, że jest to ogół spoczywających na rodzicach obowiązków i przysługujących im praw wobec dziecka – w celu należytego wykonywania pieczy nad jego osobą i majątkiem, wychowania go i przygotowania do pracy dla dobra społeczeństwa. Szerzej: E. Trybulska-Skoczelas, Władza rodzicielska, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. J. Wierciński, Warszawa 2014, s. 695 i n. 

[14]Ustawodawca różnicuje terminy „nieletni” i „małoletni”. Na gruncie prawa cywilnego używa się zazwyczaj pojęcia „małoletniego”. Natomiast nieletnim zgodnie z ustawą o postępowaniu w sprawach nieletnich (ustawa z 18 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, Dz.U. z 2018 r., poz. 969, przytaczana w dalszej części jako u.p.n.) są:

osoby w wieku do lat 18 wykazujące przejawy demoralizacji (art. 1 § 1 pkt 1 i art. 2 u.p.n.);

osoby, które dopuściły się „czynu karalnego” (w rozumieniu u.p.n.) po ukończeniu 13 lat, a nie ukończyły lat 17 (art. 1 § 1 pkt 2 u.p.n.);

osoby w wieku do 21 lat, wobec których orzeczono środki wychowawcze lub poprawcze (art. 1 § 1 pkt 3 u.p.n.). Takie ujęcie nieletniości oznacza, że jednemu pojęciu podporządkowane zostały trzy wiekowo różne kategorie osób w zależności od ich zachowań bądź postępowania prowadzonego wobec nich. Szerzej patrz: J. Kudrelek, „Nieletni” czy „małoletni” meandry pojęć karnoprocesowych, „Policja” 2002, nr 1, s. 51 i n. 

[15]H. Bzdak, Nieletnie matki, „Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury” 2017, nr 4, s. 36.

[16]E. Trybulska-Skoczelas, Władza rodzicielska, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. J. Wierciński, Warszawa 2014, s. 702.

[17]Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 459 ze zm.) przytaczany dalej jako k.c.

[18]Szerzej: A. Zielonacki, Komentarz do art. 10, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy, red. H. Dolecki, T. Sokołowski, Warszawa 2013, s. 53; W. Borysiak, Komentarz do art. 10, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. J. Wierciński, Warszawa 2014, s. 106–109.

[19]Szerzej: T. Smyczyński, Przeszkoda wieku zawarcia małżeństwa, [w:] Rodzina w prawie, red. M. Różański, J. Krzywkowska, Olsztyn 2013, s. 303–312.

[20]Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. J. Wierciński, Warszawa 2014, s. 104–105; Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. 4, red. K. Piasecki, Warszawa 2009, s. 83–86.

[21]Zob. A. Sikora, M. Płatek, Nieletnie macierzyństwo wychowanek ośrodków resocjalizacyjnych – między resocjalizacją a macierzyństwem – aspekty dyskryminacji ze względu na płeć, Warszawa 2016, s. 17.

[22]Ustawa z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 155 ze zm.).

[23]A. Zielonacki, Komentarz do art. 10, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy, red. H. Dolecki, T. Sokołowski, Warszawa 2013, s. 54.

[24]Ibidem.

[25]U. Kempińska, Małżeństwa młodocianych. Ciąża, ślub i co dalej…?, Toruń 2012, s. 157 i n.

[26]Szerzej: Ustawa – Prawo o aktach stanu cywilnego z 28 listopada 2014 r., art. 63, Dz.U z 2018 r., poz. 2224, dalej jako p.o.a.s.c.

[27]Ibidem, art. 57.

[28]Zob. D. Sorbian, [w:] Prawo o aktach stanu cywilnego z komentarzem. Przepisy wykonawcze i związkowe oraz wzory dokumentów, red. A. Czajkowska, Warszawa 2015, s. 110–111.

[29]A. Ogrodnik-Kalita, Matka, uczennica, dziecko: wybrane aspekty sytuacji prawnej małoletniej matki, „Społeczeństwo i Rodzina” 2015, nr 45, s. 105.

[30]Ustawa z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. z 1993 r., nr 17, poz. 78 ze zm.).

[31]H. Bzdak, Nieletnie matki, „Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury” 2017, nr 4, s. 37. 

[32]P. Górecki, V. Konarska-Wrzosek, Postępowanie w sprawach nieletnich. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2019, s. 66. 

[33]Ibidem, s. 67–68. 

[34]R. Szczepanik, P. Dzieduszyński, Przedwczesne macierzyństwo wychowanek placówek resocjalizacyjnych a ryzyko wykluczenia z systemu edukacji, [w:] Zapobieganie wykluczeniu z systemu edukacji dzieci i młodzieży nieprzystosowanej społecznie. Perspektywa pedagogiczna, red. J.E. Kowalska, Łódź 2014, s. 73.

[35]Ibidem.

[36]Ibidem, s. 74.

[37]Sytuacja prawna, społeczna i wychowawcza nieletnich ciężarnych i nieletnich matek przebywających w placówkach resocjalizacyjnych. Raport…, s. 8.

[38]Szerzej badania różnych autorów przywołuje i opisuje: R. Sadżuga, Macierzyństwo czynnikiem wspomagającym resocjalizację kobiet w zakładach karnych, [w:] Współczesne wyzwania dla systemów penitencjarnych na świecie, M. Szwejkowska, K. Ryś (red.), Olsztyn 2016, s. 207–210.

[39]Więcej na ten temat: E. Adamska, M. Wawrzyk, D. Owsianka, Skazana matka w izolacji więziennej, [w:] Kobieta w więzieniu. Polski system penitencjarny wobec kobiet w latach 1998–2008, red. I. Dybalska, Warszawa 2009, s. 244 i n.; J. Górska, Pozbawione wolności, ale nie prawa do miłości – problem matek odbywających karę pozbawienia wolności, [w:] Współczesne wyzwania…, s. 216–217.

[40]A. Sikora, M. Płatek, Nieletnie macierzyństwo wychowanek…, s. 4 i n.

[41]Ibidem.

[42]A. Sikora, Przełom w sprawie nieletnich matek z placówek resocjalizacyjnych, „Resocjalizacja Polska” 2013, nr 5, s. 264–265.

[43]Ustawa z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. z 2019 r., poz. 1111, 924).

[44]Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 2 listopada 2015 r. w sprawie rodzajów i szczegółowych zasad działania placówek publicznych, warunków pobytu dzieci i młodzieży w tych placówkach oraz wysokości i zasad odpłatności wnoszonej przez rodziców za pobyt ich dzieci w tych placówkach (Dz.U z 2015 r., poz. 1872 ze zm.).

[45]A. Sikora, M. Płatek, Nieletnie macierzyństwo wychowanek…, s. 4 i n.

[46]Ibidem.

[47]R. Kulma, Współpraca zakładów poprawczych z innymi instytucjami w procesie usamodzielniania wychowanków, [w:] Stosowanie prawa. Księga jubileuszowa z okazji XX-lecia Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, red. A. Siemaszko, Warszawa 2011, s. 967 i n. 

[48]Szerzej patrz: rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z 8 marca 2005 r. w sprawie domów dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, Dz.U. z 18 marca 2005 r., nr 43, poz. 418.

[49]A. Sikora, M. Płatek, Nieletnie macierzyństwo wychowanek…, s. 19. 

[50]A. Sikora, Walcząc o nieletnie matki, https://podrugie.pl/walczac-o-nieletnie-matki/, dostęp: 5 lipca 2019.

[51]Szerzej ich sytuację opisuje K. Sitnik, Wykonywanie kary pozbawienia wolności wobec kobiet, [w:] Postępowanie z wybranymi grupami skazanych w polskim systemie penitencjarnym. Aspekty prawne, red. A. Kwieciński, Warszawa 2013, s. 310 i n. 

[52]Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. z 1997 r., nr 90, poz. 557 ze zm.).

[53]Zgodnie z art. 569 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego (ustawa z 17 listopada 1964 r., Dz.U. z 1964 r., nr 43, poz. 296 ze zm.) sądem właściwym do orzekania jest sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, a w przypadku braku miejsca zamieszkania sąd opiekuńczy miejsca jej pobytu. Jeżeli brak jest i tej podstawy, właściwy jest sąd rejonowy dla miasta stołecznego Warszawy. W sytuacjach, które wymagają natychmiastowej reakcji sądu rodzinnego, zastosowanie ma norma art. 569 § 2 k.p.c. statuująca upoważnienie dla sądu opiekuńczego do wydawania w nagłych wypadkach zarządzenia nawet w przypadku do osób, które nie podlegają jego właściwości miejscowej, zawiadamiając o tym sąd opiekuńczy właściwy miejscowo. 

[54]K. Dąbkiewicz, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wyd. 1, Warszawa 2012, s. 291.

[55]K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2012, s. 403.

[56]Opis jednostki dostępny na stronie: Zakład Karny Nr 1 w Grudziądzu, https://www.sw.gov.pl/jednostka/zaklad-karny-nr-1-w-grudziadzu, dostęp: 1 maja  2019.

[57]Opis jednostki dostępny na stronie: Opis jednostki, https://www.sw.gov.pl/strona/opis-zaklad-kar­ny-w-krzywancu, dostęp: 1 maja  2019.

[58]Patrz: S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wyd. 5, Warszawa 2014, s. 289.

[59]Szerzej: E. Piotrów, Postawy rodzicielskie skazanych matek oraz ich uwarunkowania, [w:] Resocjalizacja. Zagadnienia prawne, społeczne i metodyczne, red. A. Jaworska, Kraków 2009, s. 202–203.

[60]M. Marczak, K. Mirosław-Nawrocka, Zakłady penitencjarne dla kobiet, [w:] Psychologia penitencjarna, red. M. Ciosek, B. Pastwa-Wojciechowska, Warszawa 2016, s. 196.

PODOBNE ARTYKUŁYWIĘCEJ OD AUTORA