Wzorce umowne w umowach o usługi medyczne a ochrona konsumenta

Templates in contracts for medical services and consumer protection

The purpose of this publication is to describe the sources of protection of consumers of private medical services, as well as the most common clauses used by private medical practitioners which have been identified as abusive clauses. The author decided to present this topic because of the growing popularity of medical services, as well as the striking (according to the author) disproportion between the consumer of medical services and the provider of the service, resulting from the condition of the consumer, as well as the disparity in their knowledge. These special circumstances, according to the author, result in the necessity to provide special protection for consumers of medical services and, as regards lawyers representing consumers affected by the application of abusive clauses, to have not only exceptionally extensive legal knowledge and awareness of medical knowledge, but also high ethical standards which enable them to defend patients’ consumer rights. The author focuses on the analysis of the abusive clauses identified by the Polish Office for Competition and Consumer Protection [Polish: UOKiK], which may serve as a foundation for the classification of similar clauses by state administration bodies in the future.

Keywords: consumer protection, contract law, patient rights, medical law, unfair market practices, abusive clauses

Słowa kluczowe: ochrona konsumenta, prawo zobowiązań, prawa pacjenta, prawo medyczne, nieuczciwe praktyki rynkowe, klauzule abuzywne

Wstęp

Dyrektywa Rady 93/13/EWG z 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich zawiera normy ochronne nakładające szczególne obowiązki na przedsiębiorców. Główne kwestie ochronne dotyczą niedozwolonych postanowień umownych oraz niedozwolonych postanowień wzorców umownych^[1]. Oznacza to, że umowa między konsumentem a przedsiębiorcą świadczącym usługi medyczne nie może zawierać postanowień kształtujących prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami lub rażąco naruszać jego interesy. Konsument w każdym przypadku będzie posiadał uprawnienia w zakresie informacyjnym, prawo do odstąpienia od umowy w oznaczonym terminie oraz prawo do weryfikacji umowy według obiektywnych kryteriów. Szczególny charakter świadczonej usługi medycznej będzie miał istotny wpływ na kształtowanie się uprawnień konsumenta. Wyjątkowy charakter dobra, jakim jest życie i zdrowie człowieka, wymaga wyjątkowej ochrony. Niniejszy temat został wybrany ze względu na rosnącą popularność usług medycznych, a także na występującą zdaniem autora rażącą dysproporcję między konsumentem usługi medycznej a dostawcą świadczenia, wynikającą ze stanu, w którym znajduje się konsument, jak też dysproporcji w zakresie wiedzy. Te szczególne okoliczności zdaniem autora skutkują koniecznością zapewniania szczególnej ochrony konsumentom usług medycznych, a po stronie prawników reprezentujących konsumentów poszkodowanych zastosowaniem klauzul abuzywnych koniecznością posiadania nie tylko wyjątkowo rozwiniętej wiedzy prawniczej oraz świadomości w zakresie wiedzy medycznej, lecz także wysokich standardów etycznych pozwalających stawać w obronie praw konsumentów pacjentów. Definicja konsumenta, która została określona w art. 22¹ k.c., w niniejszym tekście jest ściśle powiązana z pojęciem pacjenta określonym w art. 3 ust. 1 pkt 4 ustawy o prawach pacjenta^[2]. Obowiązki ochronne będą wynikać zatem wzajemnie z obu aktów prawnych, gdyż w omawianej materii ochrona podmiotowa będzie dotyczyła osoby fizycznej niewykonującej działalności gospodarczej w ramach świadczenia, a korzystającej z usług profesjonalnego podmiotu świadczącego usługę medyczną. Podobnie w pracy użyto zamiennie pojęcia przedsiębiorcy zdefiniowanego w art. 43¹ k.c. z podmiotem leczniczym określonym w art. 3 ust. 1 pkt 5 ustawy o prawach pacjenta, ze względu na fakt, że podmiot wykonujący działalność leczniczą w kontekście omawianej problematyki musi być podmiotem wykonującym we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Poza wywodem pozostawione są sytuacje dotyczące publicznej opieki zdrowotnej lub zdarzeń incydentalnego udzielania nagłej pomocy medycznej. Tak też wymogi stawiane przez ww. akty prawne będą wzajemnie się uzupełniać. W tekście nie omówiono zagadnień dotyczących zmian w zakresie klauzul abuzywnych ze względu na szczególne znaczenie tych zmian dla omawianej materii, która wymagałaby znacznej rozbudowy tekstu, jednocześnie autor odsyła do publikacji „Prawa konsumenta w teorii i praktyce”, gdzie wyżej wymienione zagadnienie zostało przedstawione w ujęciu różnych aspektów ochrony konsumentów^[3]. Na potrzeby artykułu wykorzystano metodę dogmatyczną i analityczną.

Wzorzec umowny – uwagi ogólne w zakresie usług medycznych

W obrocie gospodarczym nie jest możliwe każdorazowe ustalanie indywidualnie z konsumentem warunków umownych. Istnienie wzorców i możliwość ich stosowania wiąże się z obowiązywaniem zasady swobody umów, przy czym z drugiej strony fakt posługiwania się nimi prowadzi do praktycznego ograniczania tej reguły^[4]. E. Gniewek stwierdza, że przez pojęcie wzorca umownego należy rozumieć przygotowane przez proponenta z góry, jeszcze przed zawarciem umowy, postanowienia kształtujące treść stosunku prawnego wiążącego strony^[5]. W praktyce przyjęto, że wzorzec może mieć często formę regulaminów, wzoru umowy, ogólnych warunków świadczenia usług^[6]. Posługiwanie się wzorcem umownym nie zwalnia przedsiębiorcy z przestrzegania przepisów art. 385¹ k.c. do 385³k.c. Wzorzec umowy w rozumieniu art. 384 k.c. jest przygotowanym jednostronnie przez proponenta zbiorem postanowień, służącym do masowego zawierania umów z jego kontrahentami, które kształtują w sposób jednolity treść tych umów^[7].

Z wzorcem umownym mamy zatem do czynienia wówczas, gdy jedna ze stron umowy posługuje się ukształtowanym przez nią jednostronnie zespołem klauzul w toku zawierania umów z różnymi kontrahentami. Przedmiotem regulacji wzorcem umownym są zatem wzajemne prawa i obowiązki stron umów. Ponadto istotną cechą wzorca umownego jest funkcja, jaką ma on spełniać – wzorzec ma służyć proponentowi do zawierania umów. W tym celu konieczne staje się wypełnienie odpowiednich obowiązków informacyjnych w taki sposób, aby konsument otrzymał pełną informację na temat świadczenia, które ma otrzymać^[8]. Samo upublicznienie przez proponenta stosowanego przez niego wzorca umownego nie prowadzi do powstania zobowiązań properenta wynikających z treści postanowień wzorca. Proponent jest związany postanowieniami wzorca umownego dopiero z chwilą dotarcia do niego oświadczenia woli adherenta o przystąpieniu do umowy^[9]. Zawarcie umowy w tym aspekcie polega na złożeniu zgodnych oświadczeń woli przez co najmniej dwie strony, którymi kształtują one treść stosunków prawnych pomiędzy nimi. Treść wzorca umownego nie wiąże properenta przed zawarciem z nim konkretnej umowy przy zastosowaniu tegoż wzorca. Dla związania properenta wzorcem umownym konieczne jest więc złożenie przez drugą stronę oświadczenia woli o przystąpieniu umowy na warunkach określonych we wzorcu. Proponent staje się wówczas stroną konkretnej umowy, ukształtowanej przy użyciu wzorca, którym się posługuje^[10].

Zmiana treści stosunku zobowiązaniowego przez związanie wzorcem wydanym w czasie trwania tego stosunku dopuszczalna jest tylko wtedy, gdy taka możliwość została przewidziana w umowie lub we wzorcu poprzez zastrzeżenie klauzuli modyfikacyjnej. Klauzula modyfikacyjna powinna być dostatecznie skonkretyzowana i wskazywać okoliczności uprawniające do zmiany wzorca. Treść tej klauzuli podlega kontroli na podstawie art. 385¹ k.c. Zrozumiałość wzorca dotyczy zarówno jego treści, jak i formy, natomiast jednoznaczność odnosi się wyłącznie do treści. Wymaganie jednoznaczności ma zapobiegać zastosowaniu sformułowań, które mogą prowadzić do wieloznaczności tekstu. Jest ono spełnione tylko wtedy, gdy postanowienia wzorca nie budzą wątpliwości co do ich znaczenia; innymi słowy, gdy wynika z nich tylko jedna interpretacja. Punktem odniesienia jest przy tym przeciętny, typowy konsument^[11].

Rozważając powyżej wskazaną regulację z pozycji konsumentów korzystających z prywatnych usług medycznych, należy mieć na względzie poziom skomplikowania uzyskiwanego świadczenia medycznego. Przy usługach medycznych o znacznym stopniu skomplikowania za wskazane należy uznać konsultacje konsumenta przystępującego do umowy związanej z uzyskaniem usługi medycznej z osobą mającą odpowiednią wiedzę medyczną. Stanowisko orzecznictwa w powyższym aspekcie jest spójne. Wynikający z art. 385 § 2 k.c. wymóg jednoznacznego i w sposób zrozumiały sformułowania wzorca, określany zasadą transparentności wzorca, wyraźnie wyodrębnia te dwa elementy. Zrozumiałość dotyczy zarówno treści, jak i formy wzorca, natomiast wymóg jednoznacznego jego sformułowania odnosi się wyłącznie do treści, zmierzając do zapobiegania sformułowaniom, które mogą prowadzić do wieloznaczności tekstu. Ta przesłanka wynikająca z art. 385¹ § 1 zdanie drugie k.c. jest spełniona tylko wtedy, gdy postanowienie wzorca nie budzi wątpliwości co do jego znaczenia, innymi słowy, gdy wynika z niego tylko jedna możliwa interpretacja dla przeciętnego, typowego konsumenta. Bez znaczenia jest natomiast okoliczność, czy przeciętny, typowy konsument, prawidłowo rozumiejący treść zawartego we wzorcu postanowienia, aprobuje czy wręcz akceptuje tę treść, a więc czy podziela zawarte w niej stanowisko. Ta ostatnia okoliczność nie mieści się już w ustawowej przesłance sformułowania postanowienia wzorca, określającego główne świadczenia stron, w sposób jednoznaczny, wyartykułowanej w art. 385¹ § 1 zdanie drugie k.c.^[12]

Katalog określony w art. 385³ k.c. pozostaje otwarty. Jednocześnie za sprzeczne z dobrymi obyczajami uznać trzeba działania zmierzające do niedoinformowania, dezorientacji, wywołania błędnego przekonania konsumenta, wykorzystania jego niewiedzy lub braku doświadczenia, a więc działania uznawane powszechnie za nieuczciwe, nierzetelne, odbiegające od przyjętych reguł, standardów postępowania. Rażące naruszenie interesów konsumentów polega zaś na nieusprawiedliwionej dysproporcji praw i obowiązków na ich niekorzyść^[13]. W przypadku usług o charakterze medycznym istotne jest, aby konsument rozumiał nie tylko poszczególne postanowienia umowne, lecz także istotę zabiegu, terapii lub kuracji, której się poddaje, a także znał szacunkowe szanse na ich powodzenie oraz możliwe niedogodności z nich wynikające. Bezpośrednie lub pośrednie oddziaływanie na organizm poprzez zastosowane leczenie może bowiem wywołać negatywne skutki w sferze psychofizycznej pacjenta. Innym zjawiskiem powszechnie występującym jest niezadowolenie konsumenta z efektów zabiegu, terapii lub kuracji medycznej. Powyższe związane jest z faktem nierealnych oczekiwań konsumenta podejmującego się leczenia. Stąd istotne jest, aby zawierając umowę o świadczenie usługi medycznej, konsument mógł zapoznać się ze wzorcem umownym oraz odbyć konsultację medyczną przed wyrażeniem zgody na przystąpienie do leczenia.

Treść umów o świadczenia medyczne niejednokrotnie dotknięta jest wadami o charakterze prawnym. Konieczność podkreślenia tego zjawiska nie wynika tyle z jego powszechności, ile jest warunkiem, bez którego nie sposób zrozumieć w pełni omawiane zagadnienia. Pozycja konsumenta usługi medycznej, co zostało wielokrotnie wskazane, jest w przypadku zawierania umowy o świadczenie zdecydowanie osłabiona. Warto w tym miejscu podkreślić, że sam stan konsumenta usługi medycznej może determinować nieważność umowy. Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych (art. 82 k.c.). W rozumieniu art. 82 k.c. „stan wyłączający świadomość” to – najogólniej rzecz ujmując – brak rozeznania, niemożność rozumienia zachowań własnych i zachowań innych osób, niezdawanie sobie sprawy ze znaczenia i skutków własnego postępowania. Stan taki powinien przy tym wynikać z przyczyny wewnętrznej, a więc takiej, która tkwi w osobie składającej oświadczenie woli, a nie z okoliczności zewnętrznych, w których osoba ta się znalazła^[14]. Sformułowanie art. 82 k.c. wskazuje, że wada oświadczenia woli określona w tym przepisie obejmuje dwa różne stany faktyczne, które mogą występować samodzielnie, trzeba jednak zauważyć, że granica między stanem wyłączającym świadome powzięcie decyzji a stanem wyłączającym swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest bardzo płynna. Powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest swobodne, gdy zarówno proces decyzyjny, jak i uzewnętrznienie woli nie zostały zakłócone przez destrukcyjne czynniki wynikające z właściwości psychiki czy procesu myślowego osoby składającej oświadczenie woli. Stan wyłączający swobodę musi również wynikać z przyczyny wewnętrznej, umiejscowionej w samym podmiocie składającym oświadczenie woli, a nie w sytuacji zewnętrznej. Tak pojmowanemu brakowi swobody towarzyszyć będzie natomiast najczęściej także pewne ograniczenie świadomości^[15]. W kontekście powyższego należy stwierdzić, że umowa o uzyskanie świadczenia medycznego (zwłaszcza zawarta w sposób ustny) może być niekiedy dotknięta nieważnością z mocy samego prawa, gdyż konsument usługi może znajdować się w stanie wyłączającym podejmowanie świadomych decyzji. Niekiedy w praktyce można spotkać się z przypadkami, gdy osoba trzecia zawiera z jednostką świadczącą usługi medyczne umowę o świadczenie lecznicze na rzecz konsumenta usługi. W tym miejscu warto podkreślić, że nie ma żadnego uzasadnienia twierdzenie, że legitymację do wytoczenia powództwa o ustalenie nieważności czynności prawnej ma tylko strona, która złożyła oświadczenie woli w stanie wyłączającym świadomość^[16].

Przykłady klauzul abuzywnych 
w umowach zawieranych z konsumentami 
prywatnych usług medycznych

Klauzule abuzywne, nazywane również niedozwolonymi postanowieniami umownymi, w świetle art. 385¹ k.c. są postanowieniami umowy zawieranej pomiędzy konsumentem a przedsiębiorcą, nieuzgodnionymi indywidualnie z konsumentem, kształtującymi jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, a także rażąco naruszającymi interesy konsumenta^[17]. Zróżnicowanie sytuacji prawnej konsumenta i przedsiębiorcy jako drugiej strony umowy konsumenckiej spowodowane jest przyznaniem słabszej ekonomicznie, społecznie i organizacyjnie stronie umowy silniejszej pozycji, chroniącej ją przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. Zwrot „postanowienia umowy”, zawarty w art. 385¹ § 1 k.c., użyty został w znaczeniu potocznym, a zatem obejmuje zarówno postanowienia objęte porozumieniem stron danej czynności prawnej, jak i postanowienia wzorców umownych, które nie są postanowieniami umowy w ścisłym znaczeniu, ale kształtują także treść nawiązywanego stosunku prawnego^[18].

Istnieją zatem dwie zasadnicze przesłanki niezbędne do uznania zastosowanych postanowień umowy za abuzywne:

1) kształtowanie praw i obowiązków konsumenta przez przedsiębiorcę w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami,

2) rażące naruszenie interesów konsumenta.

Bogate orzecznictwo w zakresie regulacji dotyczących niedozwolonych postanowień umownych pozwala na dokładniejszą interpretację tego zjawiska wynikającego z umów o świadczenia medyczne^[19].

Przez działanie wbrew dobrym obyczajom należy rozumieć wprowadzanie do wzorca klauzul umownych, które godzą w równowagę kontraktową stron takiego stosunku, a rażące naruszenie interesów konsumenta oznacza nieusprawiedliwioną na niekorzyść konsumenta dysproporcję praw i obowiązków stron. Rażące naruszenie interesów konsumenta zazwyczaj stanowi naruszenie dobrych obyczajów, zachowanie sprzeczne z dobrymi obyczajami nie zawsze rażąco narusza te interesy, ale dla zastosowania art. 385¹ § 1 k.c. muszą być spełnione kumulatywnie^[20]. Dla oceny, czy dane postanowienie wzorca umowy ma charakter abuzywny, konieczne jest ustalenie, jak wyglądałyby prawa i obowiązki konsumenta w sytuacji braku analizowanej klauzuli. Tylko wówczas bowiem możliwe jest przyjęcie w świetle art. 385¹ § 1 k.c., że dochodzi do „rażącego naruszenia interesów” konsumenta. Na tym tle niezbędne jest zatem zestawienie sytuacji prawnej konsumenta ukształtowanej przy zastosowaniu kwestionowanego postanowienia wzorca umowy z sytuacją prawną w takim samym stanie faktycznym przy braku takiego postanowienia^[21]. Za rażące naruszenie interesów konsumentów należy uznać sytuację, w której w rażący sposób została naruszona równowaga interesów stron poprzez wykorzystanie przez jedną ze stron swojej przewagi przy układaniu wzorca umowy, przy czym „rażące” oznacza znaczne odchylenie przyjętego uregulowania od zasady uczciwego wyważenia praw i obowiązków. Sprzeczność z dobrymi obyczajami oznacza zaś wykroczenie przeciw uznanym w społeczeństwie zasadom moralnym lub przyjętej w obrocie uczciwości, a więc próbę obrony praw strony układającej wzorzec na koszt konsumenta, bez dostatecznego brania pod uwagę jego interesów i bez przyznania mu z tego tytułu wyrównania^[22]. Za sprzeczne z dobrymi obyczajami uznać trzeba działania zmierzające do niedoinformowania, dezorientacji, wywołania błędnego przekonania konsumenta, wykorzystania jego niewiedzy lub braku doświadczenia, a więc działania traktowane powszechnie za nieuczciwe, nierzetelne, odbiegające od przyjętych reguł, standardów postępowania. Rażące naruszenie interesów konsumentów polega zaś na nieusprawiedliwionej dysproporcji praw i obowiązków na ich niekorzyść^[23].

Konsument, zawierając z przedsiębiorcą umowę, musi mieć pewność łączących strony postanowień umowy, mieć jasność i świadomość przysługujących mu praw, jak również ciążących na nim obowiązków. Warunki, w których powstają po stronie konsumenta prawa i obowiązki, muszą być jasno sprecyzowane. Konsument nie może być w trakcie realizowania umowy zaskakiwany, w szczególności nakładaniem na niego obowiązku zwrotu pewnych kwot, których wyliczenie nasuwa wątpliwości. Brak precyzji i dokładności formułowania postanowień umowy jest również przesłanką sprzeczności z dobrymi obyczajami i może stanowić o rażącym naruszeniu praw konsumenta^[24]. Uchybienie zasadzie transparentności wzorca umożliwia uznanie konkretnego postanowienia wzorca za niedozwolony w rozumieniu art. 385¹ § 1 k.c.^[25]

Należy wskazać, że przepis artykułu 385¹ k.c. zawiera regulację, zgodnie z którą jedynie postanowienia nieuzgadniane z konsumentem w sposób indywidualny go nie wiążą. Szczególna ochrona zasady swobody kształtowania treści i zawierania umów z konsumentem, wyrażona w art. 385¹ k.c., oparta jest na domniemaniu braku indywidualnego uzgodnienia postanowień wzorca. Obalenie tego domniemania i łączącego się z nim reżimu ochronnego obciąża przedsiębiorcę posługującego się wzorcem umowy^[26]. Postanowieniem indywidualnie uzgodnionym w myśl przepisu art. 385¹ § 1 k.c. nie jest postanowienie, którego treść konsument mógł negocjować, lecz takie postanowienie, które rzeczywiście powstało na skutek indywidualnego uzgodnienia^[27].

Ewentualne wyłączenie z umowy postanowień uznanych za niedozwolone (art. 385¹ § 1 k.c.) nie powoduje nieważności całej umowy nawet wtedy, gdy bez tych postanowień umowa nie zostałaby zawarta. Wynika to z relacji między art. 58 § 3 k.c. a art. 385¹ § 2 k.c., który jako przepis późniejszy i szczególny w stosunku do art. 58 § 3 k.c. eliminuje jego zastosowanie, ustanawiając w sytuacji określonej w jego § 1 zasadę zachowania mocy wiążącej umowy w pozostałym zakresie^[28].

1) Nieprawidłowości w zakresie sposobu ustalania ceny 
usługi oraz skutków prawnych jej zmiany

Cena stanowi jeden z najistotniejszych elementów każdej umowy, w tym także umów o świadczenie usług medycznych. Ze względu na fakt, że obowiązujące przepisy nie określają, jakie elementy związane z wykonaniem danej usługi (w tym przypadku medycznej) powinny zostać uwzględnione w jej cenie, jedynie od woli przedsiębiorcy będzie zależeć, za jakie czynności zapłaci konsument. Powyższe wydaje się szczególnie istotne w przypadku usług medycznych, gdzie na cenę mają wpływ inne koszty, jak np. użyte podczas zabiegu oraz ewentualnej rehabilitacji produkty farmakologiczne, chemiczne, pielęgniarskie, opłaty za pobyt w szpitalu itp. Wobec powyższego pacjent poddający się zabiegowi, w związku z obowiązkiem podawania rzetelnych, niewprowadzających w błąd informacji, powinien uzyskać wyczerpującą informację o pełnych kosztach zabiegu. Powszechnym problemem występującym we wzorcach umownych są nieprecyzyjne regulacje pozostawiające przedsiębiorcy nazbyt szeroką możliwość ostatecznego ustalenia ceny zabiegu (np.: „cena operacji może ulec zmianie w związku z przedłużeniem się zabiegu lub koniecznością wykonania dodatkowych, wcześniej nieprzewidzianych czynności operacyjnych. Ostateczna wysokość ceny ustalana jest po operacji”).

Przytoczone postanowienie jest sformułowane w sposób wysoce nieprecyzyjny i pozostawia przedsiębiorcy dużą swobodę jego interpretacji. Tego typu zapisy uniemożliwiają konsumentowi uzyskanie przed zabiegiem medycznym ostatecznej i jasnej informacji o cenie. Ze wskazanych ogólnych przesłanek nie wynika bowiem, jakie dokładnie okoliczności uzasadniają przedłużenie zabiegu czy też konieczność wykonania dodatkowych, wcześniej nieprzewidzianych czynności operacyjnych. Z zapisu tego w żaden sposób nie wynika także, czy są to okoliczności zawinione przez przedsiębiorcę. Ogólnikowość wskazanego postanowienia może prowadzić do arbitralności jego stosowania przez przedsiębiorcę. To podmiot prowadzący działalność gospodarczą ponosi ryzyko ekonomiczne związane z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa i nie może przerzucać tego ryzyka na konsumenta. Dodatkowo prowadzenie działalności w tak specyficznej branży wymaga spełnienia bardzo wielu warunków umożliwiających przeprowadzanie zabiegów medycznych, w tym wysokich kwalifikacji zawodowych. W związku z tym od podmiotów świadczących profesjonalne usługi medyczne powinno się wymagać podwyższonej staranności w działaniu, która będzie przejawiać się m.in. w tym, że świadczeniodawcy przed wykonaniem zabiegu uprzedzą konsumenta o ewentualnych problemach i związanych z nimi dodatkowych kosztach. Dlatego też skutki wszelkich zmian umowy (w szczególności ceny), na które przedsiębiorca nie miał wpływu, pomimo zachowania należytej staranności, powinny być minimalizowane. Należy bowiem założyć, że w ramach przygotowania pacjenta do zabiegu klinika dołożyła należytej staranności, co wiąże się np. z wykonaniem wszystkich koniecznych badań pozwalających na ocenę jego zdrowia pod kątem bezpieczeństwa zamówionego zabiegu. Inne postanowienia powszechnie występujące w obrocie, należące do grupy niedozwolonych postanowień umownych, to m.in. takie, które stanowią, że: „Jeśli pacjentka zajdzie w ciążę w ciągu pierwszych sześciu miesięcy od daty podpisania umowy, to cena abonamentu z uwagi na ciążę może ulec zmianie. Wynagrodzenie podlega raz, w każdym roku kalendarzowym, waloryzacji. Podstawę waloryzacji stanowi średnioroczny wskaźnik wzrostu cen towarów i usług, ogłaszany w Monitorze Polskim przez Prezesa GUS […]. Ponadto [klinika] jest uprawniona do podwyższenia wartości wynagrodzenia w przypadkach określonych w danym zakresie usług”.

W innej umowie do ww. możliwości waloryzacji dodane jest następujące postanowienie: „Zwaloryzowanie cen pakietów nie wymaga zmiany umowy w formie odrębnego aneksu”.

Treść ww. postanowień przewiduje uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub podwyższenia ceny lub wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od umowy, co stanowi niedozwoloną klauzulę umowną przewidzianą w art. 385³ pkt 20 k.c.^[29]

2) Wyłączenie obowiązku zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadczenie niespełnione w całości lub części, jeżeli konsument zrezygnuje z zawarcia umowy lub jej wykonania

Postanowienia wyłączające lub też ograniczające obowiązki przedsiębiorców związane ze zwrotem uiszczonej zapłaty za świadczenie niespełnione w całości lub części stanowią największą liczbę zakwestionowanych postanowień podczas przeprowadzonego przez UOKiK badania^[30]. Są one charakterystyczne dla działalności związanej z pobytem pacjentów w ośrodkach rehabilitacyjnych i uzdrowiskowych. Zdarzają się sytuacje, w których jedna ze stron odstępuje od zawartej umowy, zanim jej kontrahent rozpocznie świadczenie swojej części zobowiązania. Przedsiębiorca nie może zastrzec, że rezygnacja konsumenta z zawartej umowy będzie powodować dla niego nazbyt uciążliwe niedogodności, a po stronie przedsiębiorcy nieuzasadnione zyski.

Uprawnienie konsumenta do odstąpienia od umowy nabiera szczególnego znaczenia w przypadku specyficznych usług, jakimi są świadczenia medyczne. W tym przypadku decyzja o rezygnacji z zawartej umowy może być spowodowana nie tylko samą chęcią zaprzestania korzystania bądź też nieprzystępowania do wykonania określonego świadczenia. Należy bowiem brać pod uwagę, iż w żadnej innej gałęzi gospodarki nie ma takiego znaczenia strach przed bólem, rehabilitacją, dyskomfortem, a także samym zaufaniem do świadczeniodawcy, jak w przypadku usług medycznych, zwłaszcza operacyjnych. Wobec tego w tej branży konsumenci powinni mieć większą swobodę w zakresie możliwości odstąpienia od umowy, co nierozłącznie związane jest z faktem, iż umowy o świadczenie tych usług powinny być sformułowane w sposób niepowodujący po stronie konsumentów nadmiernego ryzyka ewentualnego odstąpienia od umowy.

Kwestionowane postanowienia są sformułowane w następujący sposób:

1) W przypadku odstąpienia od umowy przez Pacjenta z przyczyn niezależnych od […] [klinika] zwróci wpłaconą kwotę, potrącając 5% wynagrodzenia określonego w § 8 pkt 1, tytułem poniesionych nakładów;

2) W przypadku rezygnacji w terminie krótszym niż 14 dni od daty zaplanowanego przyjazdu potrącamy 55% wpłaconej zaliczki;

3) Odwołanie rezerwacji w terminie nie krótszym niż 7 dni przed rozpoczęciem kuracji powoduje utratę rezerwacji i 50% przedpłaty;

4) Odwołanie rezerwacji w terminie krótszym niż 7 dni przed rozpoczęciem kuracji powoduje utratę rezerwacji i 100% przedpłaty.

Wskazane wyżej postanowienia są niewątpliwie niedozwolonymi postanowieniami umownymi, gdyż wyłączają obowiązek zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadczenie niespełnione w całości lub części, jeżeli konsument zrezygnuje z zawarcia umowy lub jej wykonania. Ponadto przewidują utratę prawa żądania zwrotu świadczenia konsumenta spełnionego wcześniej niż świadczenie kontrahenta, gdy strony wypowiadają, rozwiązują lub odstępują od umowy. Takie postanowienie zaproponowane przez przedsiębiorcę może nie tylko ograniczać uprawnienie konsumenta do odstąpienia od umowy, lecz także przysparzać przedsiębiorcy niezasadnych korzyści wynikających jedynie z faktu, że był gotowy spełnić swoje świadczenie, ale ze względu na rezygnację konsumenta nie musiał tego robić. Sposób formułowania tego typu postanowień prowadzi do obciążenia konsumenta zryczałtowanymi opłatami niemającymi odzwierciedlenia w poniesionych przez przedsiębiorcę wydatkach. Tego typu zastrzeżenie umowne wprost narusza dyspozycję art. 385³ pkt 12 k.c.

3) Wyłączenie lub ograniczenie odpowiedzialności świadczeniodawcy za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy

Przedmiotowa grupa postanowień może być uznana za najbardziej niebezpieczną z punktu widzenia interesów pacjentów konsumentów. Trudno bowiem wyobrazić sobie sytuację, w której klinika wyłącza swoją odpowiedzialność za nieprawidłowo wykonany zabieg medyczny. Należy zwrócić uwagę na fakt, że każdy zabieg medyczny niesie ze sobą pewne ryzyko. Jednak biorąc pod uwagę specjalistyczne przygotowanie do zawodu pracowników zatrudnionych w klinikach, należy od nich wymagać nie tylko najwyższej staranności w działaniu, lecz także realnej oceny ryzyka zabiegu przy jednoczesnym wzięciu pod uwagę indywidualnych preferencji pacjenta. W związku z tym nie można akceptować sytuacji, w której przedsiębiorca będzie arbitralnie wyłączał lub ograniczał swoją odpowiedzialność za potencjalne błędy w sztuce lekarskiej lub też brak należytej staranności w przygotowaniu do zabiegu lub operacji.

W toku podjętych w 2006 r. czynności kontrolnych na ponad 40 przebadanych wzorców umownych wykryto kilka klauzul o następującej treści^[31]: „[Klinika] nie ponosi odpowiedzialności w przypadku komplikacji lub niepełnego [miejsce pozostawione do uzupełnienia przez przedsiębiorcę], jeśli nie jest to związane z nieprawidłowym jego działaniem w procesie leczenia”.

Należy nadmienić w tym miejscu, że dokonywanie przez kontrahenta jedynej wiążącej interpretacji umowy jest niedozwolonym postanowieniem umownym przewidzianym w art. 385³ pkt 9 k.c.

4) Ograniczenie odpowiedzialności względem konsumentów 
za szkody na osobie

Przedsiębiorcy nie mogą umownie ograniczać swojej odpowiedzialności za szkody poniesione na osobie w związku z realizacją umowy. Jednak ze względu na specyfikę branży medycznej postanowienia tego typu powinny być oceniane w sposób dużo bardziej restrykcyjny.

Osoba świadcząca usługi medyczne, podpisując umowy o świadczenia medyczne z konsumentami, daje tym samym gwarancję, że będą one przeprowadzone zgodnie z zasadami sztuki lekarskiej, a w związku z tym będą co najmniej bezpieczne dla pacjentów. Próba ograniczania odpowiedzialności za brak profesjonalizmu w działaniach medycznych nie tylko ogranicza prawa konsumentów, lecz także ma wpływ na ich zdrowie. Wobec powyższego zdaniem urzędu należy zakwestionować postanowienia typu^[32]: „Odpowiedzialność [kliniki] za wszelkie poniesione szkody przez zleceniodawcę i będące bezpośrednim następstwem niewykonania lub nienależytego wykonania niniejszej umowy jest ograniczona do szkód powstałych wyłącznie z winy umyślnej [kliniki]”. Niniejsze postanowienie stanowi naruszenie 385³ pkt 1 i 2 k.c.

Wnioski

Występujące w umowach związanych ze świadczeniem usług medycznych klauzule abuzywne są charakterystyczne przede wszystkim ze względu na specjalistyczną naturę świadczeń. Jednocześnie za trudne uznać należy zadanie oceny abuzywnego charakteru postanowień umownych w umowach o świadczenie usług medycznych (świadczenia medyczne mają szczególny charakter, gdyż każdy organizm reaguje inaczej na zastosowane leczenie lub zabiegi). Próby ograniczenia odpowiedzialności przedsiębiorcy świadczącego usługi medyczne za wykonywanie świadczenia należy jednakże zawsze uznać za postępowanie nieetyczne z powodu rażącej dysproporcji między stronami. Niestety powszechną praktyką przedsiębiorców jest próba ograniczania swojej odpowiedzialności za świadczoną usługę, jednakże w analizowanym przypadku konsument korzystający z prywatnych usług medycznych wymaga szczególnej ochrony prawnej utrudniającej stosowanie przez przedsiębiorców klauzul ograniczających ich odpowiedzialność ze względu na stan (na ogół chorobowy, mogący mieć potencjalnie wpływ na podejmowanie decyzji), w jakim znajduje się konsument w momencie przystąpienia do korzystania ze świadczenia.

Konieczne jest nasilenie działalności prokonsumenckiej oraz zwiększenie uprawnień organów państwowych w nadzorze nad postanowieniami umów zawieranych z konsumentami usług medycznych. Jednocześnie potrzebne są zmiany legislacyjne prowadzące do eliminacji zachowań o charakterze nieetycznym lub utrudniających interpretację umów. Powszechność zawieranych umów o charakterze medycznym wymaga od prawodawcy wprowadzenia odpowiednich rozwiązań dotyczących obowiązków informacyjnych ze strony przedsiębiorców świadczących usługi medyczne oraz obowiązkowej formy pisemnej zawieranej w tego typu umowach. Bardzo często w mniejszych gabinetach lekarskich po wizycie konsumenta nie pozostaje żaden ślad w postaci pisemnej umowy lub nawet notatki stwierdzającej stan początkowy pacjenta oraz zastosowane leczenie i zalecania. Wprowadzenie szerokich środków ochrony prawnej ma swoje uzasadnienie. Amerykański magazyn „The Journal of Patient Safety” podaje, że w USA każdego roku między 210 a 440 tys. pacjentów trafiających do szpitala narażonych jest na lekarskie zaniedbanie, które w konsekwencji doprowadzić może do ich śmierci. Błędy medyczne są na trzecim miejscu w rankingu przyczyn śmierci Amerykanów. W 2012 r. wysokość wypłaconych w Stanach Zjednoczonych odszkodowań z tytułu błędów medycznych wyniosła aż 3,6 mld dol. Zaś wyrok w tej sprawie korzystny dla pacjenta wydawany był mniej więcej co 43 minuty. Nie jest zatem wskazane pozostawienie dowolności formy umownej w tego typu świadczeniach. Ochrona ludzkiego zdrowia i życia jest najistotniejsza. Statystyki prowadzone przez Stowarzyszenie Pacjentów Primum Non Nocere wskazują, że w Polsce każdego roku dochodzi do ok. 20 tys. błędów medycznych. Jeszcze kilka lat temu odsetek osób pozywających lekarzy za błąd w sztuce był bardzo znikomy i wynosił ok. 10% pokrzywdzonych. Skuteczność pozwów również była niewielka – tylko ok. 2% pacjentów uzyskiwało odszkodowanie (wcześniej wskaźnik wynosił jedynie 0,3% – zgodnie z danymi stowarzyszenia). Obecnie sytuacja ulega zmianie. Zaobserwować można stały wzrost – zarówno, jeśli chodzi o skargi pacjentów, jak i pozwy sądowe, a liczba orzeczonych kar zwiększa się o ok. 20–30% rocznie. Wzrasta również zainteresowanie mediów przypadkami błędów medycznych i świadomość społeczna wiążąca się z możliwością dochodzenia swoich praw^[33]. Ogromne znaczenie społeczne oraz wyjątkowa wartość chronionych dóbr wymagają ze strony legislatora podjęcia zdecydowanych kroków w celu zapewnienia ochrony prawnej na odpowiednim poziomie oraz ułatwienia ewentualnego dochodzenia roszczeń odszkodowawczych i zadośćuczynienia. Obecny system ochrony praw konsumentów usług medycznych należy uznać za niewystarczający, a problem za pomijany przez organy państwowe. Przyczyn tego stanu rzeczy można dopatrywać w dynamicznym rozwoju rynku świadczeń medycznych i ich specjalistycznym charakterze.

Problem wyłączonej świadomości konsumentów korzystających z prywatnych świadczeń medycznych stanowi wyzwanie legislacyjne. Europejskie standardy ochrony konsumentów obligują bowiem prawodawcę do ochrony konsumentów przed praktykami naruszającymi zasady uczciwego obrotu. Miejsce tego rynku w gospodarce powoduje, że brak jest realnej ochrony praw konsumenta usługi medycznej, gdyż specjalnie przeznaczone do tego organy administracji publicznej nie są w stanie kontrolować umów między przedsiębiorcami świadczącymi usługi medyczne a konsumentami, które nie mają formy pisemnej.

Rozważając przedstawione zagadnienia, należy dostrzec, że wprowadzenie możliwości uchylania się konsumenta usługi medycznej od oświadczeń woli wyrażonych w stanie chorobowym wyłączającym świadomość mogłoby prowadzić do poszkodowania przedsiębiorcy, który niósł pomoc pacjentowi. Odrębne regulacje powinny ograniczać odpowiedzialność cywilną takiego przedsiębiorcy.

Bibliografia

Akty prawne

Akty prawa międzynarodowego

Powszechna deklaracja praw człowieka z 10 grudnia 1948 r., www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Powszechna_Deklaracja_Praw_Czlowieka.pdf.

Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. nr 61, poz. 284 ze zm.).

Europejska karta społeczna z 18 października 1961 r. (Dz.U. z 1999 r. nr 8, poz. 67 ze zm.).

Deklaracja helsińska Światowego Stowarzyszenia Lekarzy z 1964 r. ze zm., https://nil.org.pl/uploaded_files/art_1585807090_deklaracja-helsinska-przyjeta-na-64-zo-wma-pazdziernik-2013-pelny-tekst.pdf.

Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych z 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 167).

Konwencja o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej wobec zastosowań biologii i medycyny z 4 kwietnia 1997 r., https://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/re/1997.html.

Powszechna deklaracja (UNESCO) w sprawie genomu ludzkiego i praw człowieka z 11 listopada 1997 r., https://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/inne/1997.html.

Ustawy

Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2019 r., poz. 1145 z późn. zm.).

Ustawa z 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz.U. z 2015 r., poz. 618 z późn. zm.).

Ustawa z 30 maja 2014 r. o prawach konsumenta (Dz.U. z 2014 r., poz. 827).

Orzeczenia

Wyrok SN z 15 lutego 2013 r., I CSK 313/12, LEX nr 1314141.

Wyrok SN z 10 lipca 2014 r., I CSK 531/13, LEX nr 1537260.

Wyrok SN z 30 września 2015 r., I CSK 800/14, LEX nr 1797957.

Postanowienie SN z 22 kwietnia 2015 r., I CSK 720/14, LEX nr 1710341.

Wyrok SA w Łodzi z 30 kwietnia 2014 r., I ACz 1424/13, LEX nr 1491105.

Wyrok SA w Lublinie z 28 maja 2014 r., I ACa 86/14, LEX nr 1474562.

Wyrok SA w Gdańsku z 26 listopada 2014 r., V ACa 462/14, LEX nr 1651852.

Wyrok SA w Białymstoku z 21 stycznia 2015 r., I ACa 717/14, https://orzeczenia.bialystok.sa.gov.pl/content/$N/150500000000503_I_ACa_000717_2014_Uz_2015-01-21_002.

Wyrok SA w Warszawie z 27 marca 2015 r., I ACa 1414/14, LEX nr 1734676.

Wyrok SA w Warszawie z 15 kwietnia 2015 r., VI ACa 358/15, LEX nr 1771051.

Wyrok SA w Łodzi z 6 maja 2015 r., I ACa 435/15, LEX 1746832.

Wyrok SA w Warszawie z 20 maja 2015 r., VI ACa 995/14, LEX nr 1771046.

Wyrok SA w Warszawie z 21 maja 2015 r., VI ACa 849/14, LEX nr 1814833.

Wyrok SA w Warszawie z 30 czerwca 2015 r., VI ACa 1046/14, LEX nr 1820928.

Wyrok SA w Warszawie z 10 września 2015 r., VI ACa 1392/14, 1814830.

Wyrok SA w Krakowie z 6 listopada 2015 r., I ACa 1003/15, LEX nr 1950461.

Monografie i artykuły

Bednarek M., Wzorce umów w prawie polskim, https://sip.legalis.pl/, dostęp na dzień 18 grudnia 2019 r.

Cempura A., Kasolik A., Metodyka sporządzania umów gospodarczych, Warszawa 2013.

Fras M., Jagielska M., Podgórski M., Sługocka-Krupa E., Prawa konsumenta w teorii i praktyce, https://sip.legalis.pl/, dostęp na dzień 18 grudnia 2019 r.

Gniewek E., Machnikowski P., Kodeks cywilny. Komentarz, https://sip.legalis.pl/, stan na dzień 18 grudnia 2019 r.

Gutowski M., Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 353–626, https://sip.legalis.pl/, dostęp na dzień 18 grudnia 2019 r.

Łętowska E., Prawo umów konsumenckich, Warszawa 1999.

Łętowska E., Prawo umów konsumenckich, Warszawa 2002.

Osajda K., Kodeks cywilny. Komentarz, https://sip.legalis.pl/, dostęp na dzień 18 grudnia 2019 r.

Pełka M., Podstawy prawne i zakres odpowiedzialności cywilnej Kas Chorych, „PiM” 2000, nr 6–7.

Pietrzykowski K. (red.), Kodeks cywilny. T. I. Komentarz. Art. 1–44910, https://sip.legalis.pl/, dostęp na dzień 18 grudnia 2019 r.

Skrzydło W., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, 2013, LEX nr 428321.

Turek A., Wybrane problemy realizacji konstytucyjnego prawa do ochrony zdrowia, „PiM” 2006, nr 1.

Pozostałe

Błędy medyczne w USA a sytuacja w Polsce, https://blog-med.asecurama.pl/568-bledy-medyczne-w-usa-a-sytuacja-w-polsce, dostęp na dzień 18 grudnia 2019 r.

UOKiK, Raport z kontroli wzorców umownych stosowanych przez niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej, https://uokik.gov.pl/download.php%3Fid%3D583+&cd=1&hl=pl&ct=clnk&gl=pl, dostęp na dzień 18 grudnia 2019 r.

Raport UOKiK z kontroli wzorców umownych stosowanych przez niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej, https://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:5rfOcbwXzG8J, dostęp na dzień 18 grudnia 2019 r.

---

[1]  A. Cempura, A. Kasolik, Metodyka sporządzania umów gospodarczych, Warszawa 2013, s. 76.

[2]  Ustawa z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, Dz.U. z 2019 r., poz. 1127.

[3]  M. Fras, M. Jagielska, K. Podgórski, E. Sługocka-Krupa, Prawa konsumenta w teorii i praktyce, https://sip.legalis.pl/, dostęp na dzień 18 grudnia 2019 r.

[4]  E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, Warszawa 2002, s. 293.

[5]  E. Gniewek, P. Machnikowski, Kodeks cywilny. Komentarz, https://sip.legalis.pl/, stan na dzień 18 grudnia 2019 r. 

[6]  K. Osajda, Kodeks cywilny. Komentarz, https://sip.legalis.pl/, dostęp na dzień 18 grudnia 2019 r.

[7]  M. Bednarek, Wzorce umów w prawie polskim, https://sip.legalis.pl/, dostęp na dzień 18 grudnia 2019 r.

[8]  Wyrok TSUE z 26 kwietnia 2012 r., Invitel, C-472/10, EU:C:2012:242.

[9]   K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. T. I. Komentarz. Art. 1–44910, https://sip.legalis.pl/, dostęp na dzień 18 grudnia 2019 r.

[10] Wyrok SA w Warszawie z 15 kwietnia 2015 r., VI ACa 358/15, LEX nr 1771051.

[11] Wyrok SN z 15 lutego 2013 r., I CSK 313/12, LEX nr 1314141.

[12] Wyrok SN z 10 lipca 2014 r., I CSK 531/13, LEX nr 1537260.

[13] Wyrok SA w Warszawie z 27 marca 2015 r., I ACa 1414/14, LEX nr 1734676.

[14] Wyrok SA w Białymstoku z 21 stycznia 2015 r., I ACa 717/14, https://orzeczenia.bialystok.sa.gov.pl/content/$N/150500000000503_I_ACa_000717_2014_Uz_2015-01-21_002.

[15] Wyrok SA w Krakowie z 6 listopada 2015 r., I ACa 1003/15, LEX nr 1950461.

[16] Wyrok SA w Gdańsku z 26 listopada 2014 r., V ACa 462/14, LEX nr 1651852.

[17] M. Gutowski, Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 353–626, https://sip.legalis.pl/, dostęp na dzień 18 grudnia 2019 r.

[18] Wyrok SA w Łodzi z 30 kwietnia 2014 r., I ACz 1424/13, LEX nr 1491105.

[19] Zob. szerzej. M. Fras, M. Jagielska, K. Podgórski, E. Sługocka-Krupa, Prawa konsumenta w teorii i praktyce, https://sip.legalis.pl/, dostęp na dzień 18 grudnia 2019 r.

[20] Wyrok SN z 30 września 2015 r., I CSK 800/14, LEX nr 1797957.

[21] Wyrok SA w Warszawie z 10 września 2015 r., VI ACa 1392/14, 1814830.

[22] Wyrok SA w Warszawie z 30 czerwca 2015 r., VI ACa 1046/14, LEX nr 1820928.

[23] Wyrok SA w Warszawie z 27 marca 2015 r., I ACa 1414/14, LEX nr 1734676.

[24] Wyrok SA w Warszawie z 21 maja 2015 r., VI ACa 849/14, LEX nr 1814833.

[25] Postanowienie SN z 22 kwietnia 2015 r., I CSK 720/14, LEX nr 1710341.

[26] Wyrok SA w Łodzi z 30 kwietnia 2014 r., I ACz 1424/13, LEX nr 1491105.

[27] Wyrok SA w Warszawie z 20 maja 2015 r., VI ACa 995/14, LEX nr 1771046.

[28] Wyrok SA w Lublinie z 28 maja 2014 r., I ACa 86/14, LEX nr 1474562.

[29] Raport UOKiK z kontroli wzorców umownych stosowanych przez niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej, https://www.uokik.gov.pl/download.php?id=583.

[30] Ibidem.

[31] Ibidem.

[32] Ibidem.

[33] Błędy medyczne w USA a sytuacja w Polsce, https://blog-med.asecurama.pl/568-bledy-medyczne-w-usa-a-sytuacja-w-polsce, dostęp na dzień 25 lutego 2020 r.