Abstract
The obligation to assess the creditworthiness of consumers in the light of the requirements of Directive 2008/48. Gloss to the CJEU judgment of March 5, 2020
In the preliminary ruling of March 5, 2020, the CJEU interpreted Article 8 in conjunction with Article 23 of the directive on consumer credit agreements. It assumed that, in order to guarantee the full effectiveness of EU law, it is required for the national court to examine ex officio whether there has been a violation of creditor’s requitement to take into account the assessment of the consumer’s creditworthiness and, in case of a failure to meet that requirement, if it can draw the consequences as per internal law. CJEU further specified that the sanctions for the annulment of a credit agreement cannot be applied only on condition that the consumer invokes that violation.
Keywords: consumer protection, consumer credit, creditworthiness, effective and proportionate nature
Słowa kluczowe: ochrona konsumentów, kredyt konsumencki, zdolność kredytowa, skuteczny i proporcjonalny charakter
I. Prawidłowe funkcjonowanie wewnętrznego rynku kredytów konsumenckich leży w interesie wszystkich uczestników obrotu. Z tej perspektywy przyjmować należy, że zasługuje na ochronę prawną interes rzetelnie rywalizujących o klientelę kredytodawców, jak i kredytobiorców. Zwłaszcza chodzi tutaj o zabezpieczenie prawa tych ostatnich do zawierania kontraktów z profesjonalistą w oparciu o kompleksowe i przejrzyste informacje. Na dynamicznie rozwijającym się rynku inwestycji finansowych istotne jest odpowiedzialne udzielanie kredytów, przy czym określenie odnoszące się do odpowiedzialnego udzielania kredytów implikuje wyłącznie uwzględnianie obowiązku spoczywającego na kredytodawcy, tworząc tym samym mylne wrażenie jednostronnego charakteru tej powinności. Tymczasem wyważana analiza nakazuje przywoływać komplementarną zasadę współodpowiedzialności kredytobiorcy za podjętą decyzję kredytową[1], pod warunkiem że działał on w przejrzystym otoczeniu prawnym.
II. Nie spełnia tych warunków zawieranie umów bez uprzedniej oceny zdolności kredytowej konsumenta[2]. Przedkontraktowy, ciążący na kredytodawcy, obowiązek jej przeprowadzenia wynika wprost z art. 8 dyrektywy w sprawie umów o kredyt konsumencki[3]. Zgodnie z jego ust. 1 państwa członkowskie mają zapewnić przeprowadzanie przez kredytodawcę przed zawarciem umowy o kredyt oceny zdolności kredytowej na podstawie wystarczających informacji przekazanych w stosownych przypadkach przez konsumenta oraz w razie konieczności w oparciu o informacje uzyskane z odpowiedniej bazy danych[4]. Cytowany przepis pozostaje w bezpośrednim związku ze skutecznym sankcjonowaniem przypadków niedochowania wymaganych standardów rzetelnego kontraktowania[5]. Państwa członkowskie mają stanowić odpowiednie sankcje w przypadkach naruszenia przepisów przyjętych zgodnie z niniejszą dyrektywą i podejmować wszelkie niezbędne działania w celu zapewnienia ich stosowania[6]. Ich dobór pozostaje w dyspozycji państw członkowskich z ogólnym zastrzeżeniem skuteczności, proporcjonalności i odstraszającego ich charakteru. Proces implementacji jest złożony. Nie ogranicza się on do transpozycji postanowień dyrektywy, ale rozciąga się na wykładnię zgodną z prawem unijnym i instytucjonalną obudowę warunkującą skuteczną egzekucję.
III.Wdrażanie dyrektywy do wewnętrznego porządku nie może uchybiać celom tego aktu unijnego i zakładanym rezultatom jego wykonania. Mając na uwadze ogólny wzorzec legislacyjny, określony niniejszą dyrektywą, zgłaszane są wątpliwości przez sądy państw członkowskich w kwestii wykładni niektórych jej przepisów. Ostatnio wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym (art. 267 TFUE) zostały złożone przez Tribunal d’instance Épinal (Francja) w sprawie C-616/18 Cofidis SA przeciwko YU, ZT oraz w zbliżonej sprawie C-679/18 OPR-Finance s.r.o. (Czechy) przeciwko GK. Obydwie sprawy mogły być rozpatrywane przez Trybunał Sprawiedliwości łącznie, ale przedmiotem rozstrzygnięcia wstępnego sąd ten uczynił drugi z wymienionych. Trzeba mieć tu na względzie fakt, że dokonana interpretacja w wyroku wstępnym w sprawie czeskiej na podstawie art. 267 TFUE staje się użyteczna i wiążąca dla wszystkich państw członkowskich przy rozwiązywaniu podobnych spraw. Wniosek o rozstrzygnięcie wstępne pozostawał w bezpośrednim związku z toczącym się krajowym postępowaniem głównym. W kwietniu 2017 r. GK (kredytobiorca) zawarła z OPR Finance umowę na odległość o kredyt rewolwingowy. Na jej podstawie kredytodawca przekazał na rzecz GK 4900 koron czeskich. W związku z faktem niedotrzymania terminów płatności przez GK powództwo do sądu rejonowego w Ostrawie wniosła OPR Finance, żądając zasądzenia od kredytobiorcy zapłaty 7839 CZK wraz z ustawowymi odsetkami za zwłokę. W toku postępowania głównego powódka nie twierdziła, jakoby przed zawarciem umowy kredytowej dokonała oceny zdolności kredytowej konsumenta. Z kolei pozwana nie powołała się na nieważność umowy, dla której podstawę stanowić by mogło wskazanie na niedochowanie przez kredytodawcę powyższego obowiązku.
IV.Powinność badania zdolności kredytowej wynikała bezpośrednio z regulacji krajowej wprowadzonej w ramach transpozycji przedmiotowej dyrektywy. Zgodnie z § 86 ust. 1 ustawy 257/2016 o kredycie konsumenckim przed zawarciem umowy o kredyt konsumencki lub zmianą zobowiązania z takiej umowy polegającą na istotnym podwyższeniu łącznej wysokości kredytu konsumenckiego kredytodawca bada zdolność kredytową konsumenta na podstawie niezbędnych, wiarygodnych, wystarczających i odpowiednich informacji uzyskanych od konsumenta, a jeżeli jest to niezbędne, także uzyskanych z bazy danych lub z innych źródeł. W rozumieniu tego przepisu kredytodawca udziela kredytu jedynie w wypadku, gdy z oceny zdolności kredytowej konsumenta wynika, że nie istnieją uzasadnione wątpliwości co do jego zdolności spłaty zaciągniętego zobowiązania. W ust. 2 dookreślono elementy, które należy uwzględniać przy weryfikacji zdolności kredytowej konsumenta. W ich świetle kredytodawca bierze pod uwagę w szczególności zdolność wnioskodawcy do spłaty uzgodnionej raty okresowej kredytu, którą weryfikuje na podstawie porównania dochodów i wydatków konsumenta oraz sposobu zaspokajania przezeń dotychczasowych zobowiązań. Dokonuje się też oceny wartości majątku, jeśli umowa o kredyt konsumencki przewiduje, że ma być on częściowo albo w całości spłacony zyskiem ze sprzedaży jego majątku, a nie w okresowych ratach, albo jeżeli z sytuacji finansowej potencjalnego kredytobiorcy wynika, że będzie on w stanie spłacić kredyt niezależnie od uzyskiwanych przez siebie dochodów. Skutki naruszenia obowiązku badania zdolności kredytowej konsumenta określa ust. 1 § 87 tego aktu: udzielenie kredytu konsumenckiego niezgodnie z § 86 ust. 1 zdanie drugie skutkuje nieważnością umowy. Konsument może podnieść zarzut nieważności przed upływem trzyletniego terminu przedawnienia, licząc od dnia zawarcia umowy. Zobowiązany jest on wtedy do zwrotu kwoty kredytu w terminie odpowiadającym jego możliwościom. W świetle regulacji krajowej sankcja nieważności umowy kredytowej znajduje warunkowe zastosowanie, bowiem jedynie na wniosek konsumenta. Inaczej mówiąc, dla swej skuteczności wymaga aktywnej postawy kredytobiorcy. Na marginesie niniejszych rozważań należy uczynić wzmiankę, że o obowiązku badania zdolności kredytowej stanowi art. 9 ustawy o kredycie konsumenckim z 12 maja 2011 r. z późniejszymi zmianami[7].
V.Mając na uwadze ogólny – a więc wymagający ustawicznego doprecyzowywania – wzorzec regulacyjny, ustanowiony art. 8 w związku z art. 23 powołanej dyrektywy, sąd odsyłający państwa członkowskiego powziął istotne wątpliwości w kwestii, czy mechanizmy wyznaczone prawem krajowym wraz ze stabilną praktyką ich stosowania przez sądy pozostają w zgodności z wymogami prawa unijnego. Poprzez zgłoszone Trybunałowi Sprawiedliwości pytania[8] sąd ten zmierzał do ustalenia, czy interpretacji wskazanych przepisów aktu unijnego należy dokonywać w ten sposób, że po pierwsze wymaga on, aby sąd państwa członkowskiego zbadał z urzędu, czy nie nastąpiło naruszenie ciążącego na kredytodawcy przedumownego obowiązku przeprowadzenia oceny zdolności kredytowej konsumenta i wyciągnął wynikające z prawa wewnętrznego konsekwencje w wypadku naruszenia tego obowiązku, a po drugie, że stoi on na przeszkodzie przepisom krajowym, na mocy których takie naruszenie podlega sankcji w postaci unieważnienia umowy kredytowej wraz z obowiązkiem zwrotu kredytodawcy przez konsumenta kwoty głównej kredytu w terminie odpowiadającym jego możliwościom jedynie po spełnieniu warunku, że konsument powoła się na tę nieważność przed upływem trzyletniego terminu zawitego.
VI.Trybunał Sprawiedliwości wyszedł od tego, że badanie przez sądy z urzędu znajduje aksjologiczne uzasadnienie w unijnej strategii ochrony konsumenta. Oparł się tutaj na flagowej unijnej strategii ochrony konsumenta przez informację. Wychodzi się tutaj z założenia, że znajduje się on w gorszym położeniu niż kredytodawca będący profesjonalistą, zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i występującego po jego stronie deficytu informacyjnego, i w związku z tym godzi się na postanowienia umowne sporządzone uprzednio przez drugą stronę, nie mając wpływu na ich treść[9]. Chodzi tutaj o wyrównywanie pozycji kontraktowych stron. Stosunek państw członkowskich do obowiązku badania przez sądy krajowe zdolności kredytowej ex officio jest zróżnicowany. Sąd francuski, w zgłoszonej w trybie 267 TFUE sprawie wykładni przedmiotowej dyrektywy, nie miał wątpliwości, że ocena, czy kredytodawca wypełnił obowiązki ciążące na nim na mocy przepisów transponujących dyrektywę w sprawie umów o kredyt konsumencki, powinna zostać dokonana z urzędu[10]. Władze czeskie raczej preferowały odmienne stanowisko w tej materii, uzasadniając je autonomią krajową wypływającą z art. 23 dyrektywy, jak i tym, że wymóg ten nie ma charakteru uniwersalnego przy stosowaniu dyrektyw konsumenckich[11].
VII. Należy tutaj wziąć pod uwagę, że trybunał nie sięga pochopnie do nakładania na sądy krajowe obowiązku działania z urzędu[12]. Do jego kompetencji należy dokonywanie wiążącej wykładni prawa unijnego i w ten sposób pośrednie oddziaływanie na kształt krajowej implementacji. W wielu wyrokach wyjaśniał, że powinność badania ex officio zależy od charakteru regulacji unijnej i modelu harmonizacyjnego, czyli unormowania materialnoprawnych przepisów. W odniesieniu do dyrektywy 2005/29 w związku z metodą zastosowaną w tej regulacji oraz systematyce aktu ustawodawca unijny przesądził o wyłączeniu badania z urzędu praktyk zakazanych ex lege. Zawarty w tej dyrektywie zamknięty katalog zakazanych nieuczciwych praktyk handlowych jest skuteczny w każdych warunkach[13]. Trybunał Sprawiedliwości, przechodząc do stosowania dyrektywy o kredycie konsumenckim, zwrócił szczególną uwagę na wyznaczony nią standard pełnej harmonizacji. Zasadniczo tego typu modele zbliżania ustawodawstw państw członkowskich nie pozostawiają marginesu dla krajowej legislacji co do meritum. Do państw członkowskich – jak już wspomniano – należy dobór stosownych procedur i sankcji z ogólnym zastrzeżeniem osiągania za ich pomocą rezultatu określonego aktem unijnym. W wymóg effet utile wpisuje się m.in. standard wyznaczony art. 8 ust. 1 dyrektywy, bowiem jego celem jest przeniesienie odpowiedzialności, w wypadku naruszenia prawa, na kredytodawcę i faktyczne uniemożliwienie mu udzielania kredytów, jeśli kredytobiorcy nie mają zdolności kredytowej. Ta swoista zapora przed pochopnym lub nieuczciwym zawieraniem umów przez kredytodawcę ma chronić konsumentów przed ryzykiem nadmiernego zadłużenia i niewypłacalności, przyczyniając się tym samym do realizacji zasadniczego celu dyrektywy 2008/48 odnoszonego do równoważnego rozwoju wewnętrznego rynku kredytów konsumenckich. To równoważenie jest łączone m.in. z ograniczeniami ryzyka kredytowego przez profesjonalne i transparentne nim zarządzanie[14], a także przez rozsądne działanie kredytobiorcy w warunkach, gdy dostarczono mu stosowne informacje o zawieranej umowie[15].
VIII. Trybunał Sprawiedliwości trafnie ujął synergię między działaniem sądu z urzędu a odpowiedniością sankcji za niedochowanie standardów przez kredytodawcę co do świadczenia informacyjnego i obowiązku badania zdolności kredytowej konsumenta. Przewidziane prawem krajowym uzależnienie dochodzenia uprawnień konsumenta do unieważnienia umowy od jego aktywnej postawy mogłoby – zdaniem trybunału – doprowadzić do sytuacji, w której nie dochodziłby przynależnych mu praw z powodu usprawiedliwionego braku stosownej wiedzy. Mając na uwadze powyższe, sąd unijny tutaj przyjął, że w wypadku, gdy sąd krajowy stwierdzi z urzędu naruszenie obowiązku, o którym tutaj mowa, jest on zobowiązany, nie czekając na to, iż konsument zgłosi zmierzający ku temu wniosek, wyciągnąć wszelkie konsekwencje wynikające zgodnie z prawem krajowym z takiego naruszenia, z zastrzeżeniem poszanowania zasady kontradyktoryjności oraz tego, by ustanowione przez prawo krajowe sankcje odpowiadały wymogom art. 23 omawianej dyrektywy 2008/48[16].
IX.Problem zabezpieczenia adekwatności i skuteczności stosowanych w prawie ochrony konsumenta instrumentów zależy od spełnienia wielu warunków, w tym także od stanowienia odpowiednich terminów, w których może on dochodzić stosownych uprawnień. W państwie członkowskim, o którym tutaj mowa w związku z wniesionymi przezeń pytaniami wstępnymi, zastosowanie ma trzyletni termin zawity, a w prawie francuskim ramy wyznacza pięcioletni termin przedawnienia. Nie ulega wątpliwości, że obowiązywanie w porządku normatywnym rozsądnych terminów do wniesienia środków odwoławczych jest zgodne z zasadą pewności prawa, rzutującą m.in. na przewidywalność rozstrzygnięć zachodzących w podobnych sprawach. Ograniczenia czasowe pozostają w zgodzie z zasadą skuteczności pod warunkiem, że obowiązujące terminy nie czynią nadmiernie utrudnionym lub wręcz niemożliwym wykonywanie przez konsumenta przysługujących mu uprawnień. Chodzi o to, aby termin nie rozpoczynał biegu lub nie upływał w sytuacji usprawiedliwionego braku wiedzy konsumenta o przysługujących mu prawach. Inaczej mówiąc uregulowanie, jakie zawiera prawo czeskie odnośnie do terminów zawitych, nie stanowi samo w sobie naruszenia zasady skuteczności. Inaczej sprawa wygląda w okolicznościach, gdy krajowe terminy zawite lub terminy przedawnienia prowadzą do asymetrii. Ma ona miejsce w sytuacji, gdy kredytodawca może dochodzić swoich uprawnień do płatności dłużej niż konsument nieważności umowy. Trybunał Sprawiedliwości już orzekał na tle wdrażania niniejszej dyrektywy, że sąd krajowy pomimo upływu ustalonego normatywnie terminu powinien zbadać z urzędu nieuczciwy charakter warunku umownego, ponieważ w przeciwnym wypadku przedsiębiorca może obejść ochronę konsumenta, zamierzoną przez ten akt, czekając po prostu na upływ terminu.
X. Trafnie na współzależności między terminem przedawnienia bądź zawitym a specyfiką kontraktów zawieranych w omawianym przedmiocie wskazał Rzecznik Generalny, stwierdzając m.in.[17], że „umowy o kredyt konsumencki zawierają z reguły zobowiązania długoterminowe, a terminy przedawnienia i terminy zawite, które rozpoczynają bieg od dnia zawarcia umowy, mogą skutkować tym, że stają one na przeszkodzie badaniu, na wniosek konsumenta lub z urzędu, czy kredytodawca wywiązał się z obowiązków ciążących na nim na mocy przepisów transponujących dyrektywę w sprawie umów o kredyt konsumencki”. Istotne jest też to, że sposobność takiego badania występuje najczęściej na etapie wykonywania umowy, przeważnie w sytuacji zakłócenia w spełnieniu świadczenia przez kredytobiorcę. Może to więc nastąpić już po upływie terminu zawitego. Istnieje zatem ryzyko, że utraci on przynależne mu prawa z braku o nich stosownej wiedzy. Powyższe uwarunkowania stawiają w dużo lepszym położeniu kredytodawcę, ponieważ jego uprawnienia do płatności powstają dopiero z momentem wymagalności rat podlegających spłacie przez kredytobiorcę. W konsekwencji temu ostatniemu grozi zasądzenie zapłaty określonych kwot bez możliwości zweryfikowania, czy w okolicznościach sprawy kredytodawca wypełnił spoczywające na nim obowiązki i to zarówno odnośnie do badania zdolności kredytowej, jak i spełnienia obowiązków informacyjnych na nim spoczywających. Obowiązki wynikające z art. 8 należy odczytywać spójnie z tymi, które statuuje art. 10 dyrektywy. Kredytobiorca powinien posiadać stosowną wiedzę m.in. o celach badania zdolności kredytowej, aby odpowiedzialnie mógł przystępować do umowy kredytu. W świetle czeskiej ustawy o kredycie konsumenckim (§ 87) sankcje w postaci unieważnienia umowy kredytowej, połączone z zobowiązaniem konsumenta do zwrotu kredytodawcy jedynie kwoty głównej, w okresie odpowiadającym jego możliwościom, są skuteczne pod warunkiem, że kredytobiorca powoła się na tę nieważność przed upływem trzyletniego terminu zawitego. Tym samym w wypadku zastosowania sankcji przewidzianej tą ustawą, a mianowicie unieważnienia umowy, kredytodawca traci prawo do uzyskania zapłaty uzgodnionych odsetek i kosztów.
XI.Odnosząc się do ograniczenia wynikającego z krajowych przepisów w czerpaniu korzyści z dyrektywy przez konsumentów, trybunał w niniejszym wyroku prejudycjalnym orzekł, że wykładni art. 8 i 23 dyrektywy 2008/48 należy dokonywać w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie przepisom krajowym, na mocy których naruszenie przez kredytodawcę przedumownego obowiązku przeprowadzenia oceny zdolności kredytowej konsumenta podlega sankcji w postaci unieważnienia umowy kredytowej wraz z obowiązkiem zwrotu kredytodawcy przez konsumenta kwoty głównej kredytu w terminie odpowiadającym jego możliwościom jedynie pod takim warunkiem, że konsument powoła się na tę nieważność przed upływem trzyletniego terminu przedawnienia. Rozstrzygnął ponadto, że interpretacji powołanych tu przepisów należy dokonywać w ten sposób, że wymagają one, aby sąd krajowy zbadał z urzędu, czy nie nastąpiło naruszenie ciążącego na kredytodawcy przedumownego obowiązku przeprowadzenia oceny zdolności kredytowej konsumenta, i wyciągnął wynikające z prawa krajowego konsekwencje w wypadku jego naruszenia, pod warunkiem że sankcje odpowiadają wymogom ustanowionym w art. 23 dyrektywy.
XII. Trafnie podniesiono w piśmiennictwie[18], że rażące uprzywilejowanie profesjonalnej strony umowy połączone z niedostatkiem wiedzy i doświadczenia transakcyjnego drugiej strony wzmacnia argumentację na rzecz nieważności umowy na skutek jej niezgodności z zasadami współżycia społecznego. Mając na uwadze istotę i cel mechanizmów ochrony konsumenta w świetle dyrektywy kredytowej, należało też – moim zdaniem – większy akcent położyć na funkcję obowiązku informacyjnego określonego w jej art. 10 § 2[19], szczególnie że – jak już nadmieniono – pozostaje on w bezpośrednim związku ze stosowaniem art. 8 dyrektywy. Spełnienie obowiązków informacyjnych przez kredytodawcę ma niewątpliwe znaczenie dla podjęcia przez konsumenta decyzji o przystąpieniu do umowy. Ma też ono znaczenie dla sankcjonowania zachowań kredytodawcy w sytuacji, gdy przedstawił nierzetelne informacje odnoszące się do funkcji badania zdolności kredytowej. Gdyby okazało się, że konsument – przyszły kredytobiorca – nie przedstawił rzetelnie danych odnoszących się do jego sytuacji finansowej i możliwości spłaty kredytu, część odpowiedzialności powinna na niego spadać. Jest już zresztą pokaźne orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości na tle stosowania badania zdolności kredytowej konsumenta, jak i obowiązku informacyjnego określonego niniejszą dyrektywą. W tym względzie w wyroku w sprawie C-58/18[20] trybunał orzekł, że rzeczony obowiązek oceny zdolności kredytowej konsumenta ma na celu rozwinięcie poczucia odpowiedzialności u kredytodawców i uniknięcie udzielenia kredytów konsumentom nieposiadającym zdolności kredytowej[21]. Między innymi w sprawie wytoczonej przez Powszechną Kasę Oszczędności (PKO) Bank Polski S.A.[22] trybunał rozstrzygnął[23], że przeprowadzane przez sąd krajowy z urzędu[24] badanie tego, czy są spełnione wynikające z dyrektywy 2008/48 wymogi, stanowi właściwy środek dla osiągnięcia wskazanego w art. 10 tej dyrektywy wyniku i powinien przyczyniać się do realizacji celów wskazanych w jej motywie 31. Nawiązał tutaj do swojego dotychczasowego dorobku orzeczniczego w przedmiocie obowiązku badania z urzędu spełnienia powinności informacyjnych oraz zdolności kredytowej ciążących na kredytodawcy, wynikający z dyrektywy 2008/48[25].
XIII. W świetle powyższego zweryfikowania przez sąd z urzędu wymaga zgodnie z art. 10 ust. 2 dyrektywy w sprawie umów o kredyt konsumencki, czy dochowano obowiązku przejrzystości. Kredytodawca jest bowiem zobowiązany zamieścić w umowie o kredyt informacje w sposób jasny i zwięzły. Na ich podstawie kredytobiorca podejmuje decyzję, czy pragnie związać się warunkami sformatowanymi uprzednio przez przedsiębiorcę. Poszanowanie wymogu przejrzystości dotyczy także tzw. czytelności przekazywanych informacji oraz wyrażenia ich w zrozumiałej formie i w odpowiednim czasie, aby konsument mógł się z nimi rzeczywiście zapoznać[26]. Idea odpowiedzialnego kredytowania musi wiązać się z limitowaniem dostępu do kredytu. Chodzi przede wszystkim o dostarczenie istotnych dla wnioskowania o kredyt konsumenta informacji[27].
XIV.W rozważaniach, jakie Trybunał Sprawiedliwości podjął w związku z wniesionymi przez sąd czeski pytaniami, moją uwagę przykuł wątek dotyczący realnego zabezpieczenia pełnej skuteczności przewidzianych w prawie krajowym sankcji na wypadek naruszenia przez kredytodawcę przedumownego obowiązku przeprowadzenia oceny zdolności kredytowej konsumenta. W prawie tym zostały ustanowione w ramach nadzoru ostrożnościowego nad instytucjami kredytowymi sankcje administracyjne. Przewidują one karę grzywny w wysokości do 20 mln czeskich koron za udzielenie kredytu z naruszeniem obowiązku przeprowadzenia oceny zdolności kredytowej konsumenta. Środki publicznoprawne nie wyłączają sankcjonowania odpowiedzialności w drodze instrumentów prawa cywilnego[28]. Trybunał przyjął w tym zakresie, że w każdym wypadku, w którym ustawodawca krajowy w celu ukarania takiego naruszenia przewidział, tak jak to miało miejsce w prawie czeskim, oprócz kary administracyjnej sankcję cywilnoprawną, która może przynieść korzyść indywidualnemu konsumentowi, sankcja ta, ze względu na szczególne znaczenie, jakie dyrektywa 2008/48 przywiązuje do ochrony konsumentów, ma być wykonana zgodnie z zasadą skuteczności. Na uwagę zasługuje podejście w tej materii Rzecznika Generalnego[29]. Zgłasza on swoje wątpliwości w kwestii, czy sama możliwość nałożenia kar w ramach nadzoru administracyjnego na wypadek naruszenia obowiązku przez kredytodawcę może w ogóle wystarczyć do spełnienia wymogów określonych przez omawianą dyrektywę. Takie sankcje pod warunkiem, że są konsekwentnie egzekwowane, mają odstraszający charakter. Mogą więc wywierać istotny, dyscyplinujący wpływ na przyszłe zachowania kredytodawców. To sąd krajowy powinien przy wyborze sankcji czuwać, aby były one proporcjonalne do wagi naruszeń. Publicznoprawny aspekt ochrony stabilności systemu bankowego, którego realizacji służy wymóg posiadania zdolności kredytowej, nie może być kwestionowany. Sankcje administracyjne nie wypełniają funkcji kompensacyjnej wobec poszkodowanych konsumentów. Nie ulega jednak wątpliwości co do tego, że Trybunał Sprawiedliwości w swoim orzecznictwie odnosił się wielokrotnie do niezbędności zabezpieczenia indywidualnych uprawnień konsumentów niezależnie od publicznoprawnych narzędzi ochrony ich zbiorowych interesów. Widać to na przykładzie ewaluowania podejścia sądów unijnych przy wykonywaniu prawa ochrony konkurencji. Przepisy traktatu (101 i 102 TFUE) nie przesądzają o hierarchii instrumentów prawa publicznego nad środkami prawa prywatnego, a tym bardziej o możliwości wyłączenia tych ostatnich. Drogę do prywatnoprawnych środków dochodzenia przez poszkodowanych naruszeniami reguł konkurencji wytoczyło orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości, umożliwiając w ten sposób przyjęcie aktu prawa wtórnego w tej materii[30]. Z punktu widzenia interesu konsumenta prawidłowo ukształtowane mechanizmy odpowiedzialności odszkodowawczej pozwalają na realizację nie tylko podstawowej dla cywilnoprawnej ochrony funkcji kompensacyjnej, lecz także innych funkcji, pozostających z nią w relacjach. Problematyka oceny zdolności kredytowej, nie tylko zresztą konsumenta, jest niezwykle istotna z punktu widzenia kredytodawcy. Ogranicza jego ryzyko kredytowe. Badanie zdolności kredytowej na etapie przedkontraktowym ma charakter złożony i wielowymiarowy. Wpisuje się w szerszy kontekst oceny ryzyka kredytowego, jego skutków dla banku jako całości. Z tego powodu należy je postrzegać spójnie z obowiązkami ciążącymi na kredytodawcy w zakresie rzetelnego badania zdolności kredytowej.
Bibliografia:
Białek T., Obowiązek oceny zdolności\ryzyka kredytowego w nowej ustawie o kredycie konsumenckim, „Monitor Prawa Bankowego” 2011, nr 12.
Handig Ch., The unfair commercial practices directive: a milestone in the European unfair competition law?, “European Business Law Review” 2005, nr 5.
Hoffmann M., Die Reform der Verbraucherkredit-Richtlinie (87/102/EWG). Reform of the Eine Darstellung und Würdigung der Entwürfe für eine neue Verbraucherkredit-Richtlinie unter besonderer Berücksichtigung des deutschen und englischen Rechts, Internationalen Privat-, Bank- und Wirtschaftsrecht, 2007/20.
Kostwiński M. [w:] T. Zembrzuski (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Przepisy przejściowe. Komentarz do zmian, t. I i II, Warszawa 2020.
Mikłaszewicz P., Obowiązki informacyjne w umowach z udziałem konsumentów na tle prawa Unii Europejskiej, Warszawa 2008.
Namysłowska M., Czarna lista nieuczciwych praktyk handlowych a granice zwalczania nieuczciwej konkurencji w Unii Europejskiej. Analiza prawno-porównawcza, Warszawa 2014.
Oziębła W., Współczesne tendencje kształtowania się modelu nadzoru bankowego. Nadzór makro- i mikroostrożnościowy, Warszawa 2020.
Panfil K. [w:] M. O. Piaskowska (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Postępowanie procesowe. Komentarz, Warszawa 2020.
Rott P., Unfair contract terms, [w:] Research Handbook on EU Consumer and Contract Law, Ch. Twigg-Flesner (red.), Cheltenham, Northampton 2016.
Sadomski J. [w] T. Szanciło (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Tom I-II. Komentarz do art. 1-1217, Warszawa 2019.
Stangret-Smoczyńska A., Zdolność kredytowa w ujęciu prawnym prawa polskiego, Warszawa 2016.
Stefanicki R., Idea pełnej harmonizacji prawa konsumenckiego a jednoczenie Europy przez różnorodność, [w:] C. Mik (red.), Unia Europejska : zjednoczeni w różnorodności : konferencja, Warszawa, 14‒15 grudnia 2010 r., Wydawnictwo Sejmowe 2012.
Stefanicki R., Prywatno-prawne środki dochodzenia roszczeń z tytułu naruszenia reguł konkurencji, Warszawa 2014.
Stefanicki R., Ustawa o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym. Komentarz, Warszawa 2009.
Tereszkiewicz P., Obowiązki informacyjne w umowach o usługi finansowe, Warszawa 2015.
Wyrok TSUE z 6 czerwca 2019 r., w sprawie Michel Schyns C-58/18, ECLI:EU:C:2019:467.
Wyrok TSUE z 19 września 2018 r., Bankia, C-109/17, EU:C:2018:735.
Wyrok TSUE z 13 września 2018 r., w sprawie Profi Credit, C-176/17, ECLI:EU:C:2018:711.
Wyrok TSUE z 9 listopada 2016 r., w sprawie C-42/15 Home Credit Slovakia a.s., ECLI:EU:C:2016:842.
Wyrok TSUE z 21 kwietnia 2016 r., w sprawie Radlinger i Radlingerová C-377/14, ECLI:EU:C:2016:283.
Wyrok TSUE z 18 grudnia 2014 r., CA Consumer Finance, C-449/13, EU:C:2014:2464.
Postanowienie TSUE z 16 listopada 2010 r., Pohotovosť, C-76/10, EU:C:2010:685.
Postanowienie TSUE z 28 listopada 2018 r. w sprawie C-632/17, ECLI:EU:C:2018:963.
Opinia Rzecznika Generalnego z 14 listopada 2019 w sprawie C-679/18 OPR-Finance s.r.o., ECLI:EU:C:2019:975.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 6 listopada 2014 r., I ACa 452/14, Legalis 1163517.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 7 maja 2014 r., VI ACa 945/13, Legalis 993819.
[1] Tak trafnie przyjmuje P. Tereszkiewicz, Obowiązki informacyjne w umowach o usługi finansowe, Warszawa 2015, s. 162.
[2] Zważywszy na wagę badania zdolności kredytowej wnioskującego w ostatnim okresie zostały wprowadzone ustawą z 21 lutego 2019 r. zmiany pozostające w związku z zapewnieniem stosowania ogólnego rozporządzenia o ochronie danych na rynku finansowym. Między innymi w nowym art. 70a ust. 1‒4 prawa bankowego zawarto szczególny obowiązek przekazania w formie pisemnej wyjaśnień dotyczących dokonanej oceny zdolności kredytowej wnioskującego.
[3] Dyrektywa 2008/48/WE z 23 kwietnia 2008 r., Dz.U. 2008, L 133, s. 66; sprostowania: Dz.U. 2009, L 207, s. 14; Dz.U. 2010, L 199, s. 40; Dz.U. 2011, L 234, s. 46; Dz.U. 2015, L 36, s. 15.
[4] Fragment in fine tego przypisu stanowi, że państwa członkowskie, których ustawodawstwo wymaga od kredytodawców dokonania oceny zdolności kredytowej konsumenta na podstawie informacji z danej bazy danych, mogą zachować ten wymóg.
[5] Zob. wyrok z 6 czerwca 2019 r. w sprawie Michel Schyns C–58/18, ECLI:EU:C:2019:467pkt 40.
[6] Art. 23 przedmiotowej dyrektywy.
[7] Zob. pkt 1‒4 art. 9 wskazanej ustawy: 1. Kredytodawca przed zawarciem umowy o kredyt konsumencki jest zobowiązany do dokonania oceny zdolności kredytowej konsumenta. 2. Ocena zdolności kredytowej dokonywana jest na podstawie informacji uzyskanych od konsumenta lub na podstawie informacji pozyskanych z odpowiednich baz danych lub zbiorów danych kredytodawcy. 3. Konsument jest zobowiązany do przedstawienia, na żądanie kredytodawcy, dokumentów i informacji niezbędnych do dokonania oceny zdolności kredytowej. 4. Jeżeli kredytodawcą jest bank albo inna instytucja ustawowo upoważniona do udzielania kredytów, ocena zdolności kredytowej dokonywana jest zgodnie z art. 70 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe oraz innymi regulacjami obowiązującymi te podmioty, z uwzględnieniem ust. 1–3. Na temat współzależności między oceną ryzyka kredytowego a oceną zdolności kredytowej wyrażającą się indywidualną weryfikacją możliwości spłaty przez kredytobiorcę kredytu szerzej T. Białek, Obowiązek oceny zdolności\ryzyka kredytowego w nowej ustawie o kredycie konsumenckim, „Monitor Prawa Bankowego” 2011, nr 12, s. 70 i n.
[8] Sąd odsyłający dochodził odpowiedzi na pytania: „1) Czy art. 8 w związku z art. 23 [dyrektywy 2008/48] sprzeciwia się przepisom prawa krajowego, które w razie naruszenia przez kredytodawcę obowiązku zbadania zdolności kredytowej konsumenta przed zawarciem umowy kredytowej przewidują sankcję nieważności umowy połączoną z obowiązkiem dokonania przez konsumenta na rzecz kredytodawcy zwrotu udzielonej kwoty kredytu w terminie odpowiadającym jego możliwościom, przy czym sankcja ta (nieważność umowy kredytowej) znajduje zastosowanie jedynie w przypadku, gdy konsument zażąda tego (tzn. podniesie zarzut nieważności umowy) przed upływem trzyletniego terminu przedawnienia?
2) Czy art. 8 w związku z art. 23 [dyrektywy 2008/48] przewiduje obowiązek zastosowania z urzędu przez sąd krajowy sankcji ustanowionej w prawie krajowym w razie naruszenia przez kredytodawcę obowiązku zbadania zdolności kredytowej konsumenta (tj. również w przypadku, gdy konsument czynnie tego nie zażąda)?”.
[9] Zob. pkt 19 niniejszego wyroku oraz powołane tam orzecznictwo.
[10] Zdaniem M. Hoffmanna (Die Reform der Verbraucherkredit-Richtlinie (87/102/EWG). Reform of the Eine Darstellung und Würdigung der Entwürfe für eine neue Verbraucherkredit-Richtlinie unter besonderer Berücksichtigung des deutschen und englischen Rechts, Internationalen Privat-, Bank- und Wirtschaftsrecht, 2007/20, s. 36) sama ochrona konsumentów może jednak stanowić część interpretacji teleologicznej i należy wziąć pod uwagę w tym kontekście kwestie natychmiastowego zastosowania (na tle poprzedniej dyrektywy) na przykład, jeśli nie została transponowana do prawa krajowego.
[11] W szerszym aspekcie na ten temat R. Stefanicki, Idea pełnej harmonizacji prawa konsumenckiego a jednoczenie Europy przez różnorodność, [w:] C. Mik (red.), Unia Europejska : zjednoczeni w różnorodności : konferencja, Warszawa, 14‒15 grudnia 2010 r., Wydawnictwo Sejmowe 2012, s. 296 i n.
[12] Sięga do tego środka w wypadku, gdy jest to konieczne dla realizacji celu dyrektywy konsumenckiej, a model regulacji i struktura to umożliwiają. Wyrok z 19 września 2018 r., Bankia, C-109/17, EU:C:2018:735, pkt 33, 43 i 46.
[13] Na temat funkcji tych zakazów z punktu widzenia strategii ochrony konsumenta oraz ocen samego materialnoprawnego ich ujęcia szerzej R. Stefanicki, Ustawa o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym. Komentarz, wyd. 1, Warszawa 2009, s. 362 i n.; P. Mikłaszewicz, Obowiązki informacyjne w umowach z udziałem konsumentów na tle prawa Unii Europejskiej, Warszawa 2008, s. 167 i n.; Ch. Handig, The unfair commercial practices directive: a milestone in the European unfair competition law?, “European Business Law Review” 2005, nr 5, s. 1121; szerzej na temat funkcji i znaczenia omawianego katalogu nieuczciwych praktyk M. Namysłowska, Czarna lista nieuczciwych praktyk handlowych a granice zwalczania nieuczciwej konkurencji w Unii Europejskiej. Analiza prawno-porównawcza, Warszawa 2014, s. 87 i n.
[14] W. Oziębła (Współczesne tendencje kształtowania się modelu nadzoru bankowego. Nadzór makro- i mikroostrożnościowy, Warszawa 2020, rozdz. I, pkt 1) ryzyko kredytowe definiuje jako swoistą niepewność w zakresie wystąpienia ewentualnego niespodziewanego braku wypełnienia zobowiązania bądź też na tyle znacznego pogorszenia się sytuacji danego podmiotu, że zagrożone jest wykonanie obciążającego go zobowiązania. Z ryzykiem kredytowym łączy się bezpośrednio polityka kredytowa, na którą składa się uwzględnianie w niej stanu danego banku, a także czynników otoczenia gospodarczego.
[15] Trybunał już wielokrotnie odnosił się do współgrania ze sobą wskazanych elementów. Tak m.in. w wyroku z 6 czerwca 2019 r. w sprawie C-58/18 orzekł, że obowiązek przeprowadzenia przez kredytodawcę przed zawarciem umowy oceny zdolności kredytowej kredytobiorcy w zakresie, w jakim ma on na celu ochronę konsumentów przed ryzykiem nadmiernego zadłużenia i niewypłacalności, przyczynia się zatem do realizacji celu dyrektywy 2008/48.
[16] Podobne stanowisko zajął TSUE w wyroku z 21 kwietnia 2016 r. na tle wykładni art. 10 ust. 2 niniejszej dyrektywy, rozstrzygając wątpliwości sądu krajowego w sprawie Radlinger i Radlingerová C-377/14, EU:C:2016:283, pkt 71, 73, 74. Zob. P. Rott, Unfair contract terms, [w:] Research Handbook on EU Consumer and Contract Law, Ch. Twigg-Flesner (red.), Cheltenham, Northampton 2016, s. 307 i powołane przez Autora orzecznictwo.
[17] Opinia Rzecznika Generalnego w sprawie C-679/18 przedstawiona 14 listopada 2019 r., ECLI:EU:C:2019:975, pkt 70.
[18] P. Tereszkiewicz, Obowiązki…, s. 579.
[19] Zob. m.in. pkt 54, 58 i 59 opinii rzecznika.
[20] Z 6 czerwca 2019 roku…, pkt 40.
[21] Wyrok z 18 grudnia 2014 r., CA Consumer Finance, C-449/13, EU:C:2014:2464, pkt 43.
[22] Pkt 51 postanowienia trybunału z 28 listopada 2018 r. w sprawie C-632/17, ECLI:EU:C:2018:963.
[23] Ugruntowany został już w dotychczasowej linii jego orzecznictwa, zob. wyrok z 21 kwietnia 2016 roku…, pkt 64, 68‒70; postanowienie z 16 listopada 2010 r., Pohotovosť, C-76/10, EU:C:2010:685, pkt 41.
[24] Sąd nie musi zatem czekać na inicjatywę konsumenta, aby zbadać uczciwość umowy o kredyt, podobnie orzekł przy porozumieniu wekslowym w wyroku z 13 września 2018 r., w sprawie Profi Credit, C-176/17, ECLI:EU:C:2018:711.
[25] Zob. również komentarze do art. 485 k.p.c. K. Panfil [w:] M. O. Piaskowska (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Postępowanie procesowe. Komentarz, Warszawa 2020, pkt 18, M. Kostwiński [w:] T. Zembrzuski (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Przepisy przejściowe. Komentarz do zmian, t. I i II, Warszawa 2020, pkt 9, J. Sadomski [w:] T. Szanciło (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Tom I-II. Komentarz do art. 1-1217, Warszawa 2019, pkt I. 3 i 17.
[26] Trafnie podnosi A. Stangret-Smoczyńska (Zdolność kredytowa w ujęciu prawnym prawa polskiego, Warszawa 2016, rozdz. III Idea odpowiedzialnego kredytowania), że wypełnienie obowiązków informacyjnych ma istotne znaczenie dla budowania świadomości kredytobiorcy. Ma mu bowiem uzmysłowić wszelkie następstwa i potencjalne implikacje zadłużenia dla konkretnego gospodarstwa domowego w przyszłości.
[27] M.in. w wyroku prejudycjalnym z 9 listopada 2016 r. w sprawie C-42/15 Home Credit Slovakia a.s., ECLI:EU:C:2016:842 trybunał dookreślił, że art. 10 ust. 2 lit. h) dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że nie jest konieczne, by umowa o kredyt zawierała wskazanie poszczególnych terminów płatności, jakiej ma dokonać konsument, poprzez wskazanie konkretnej daty, o ile warunki tej umowy pozwalają owemu konsumentowi na ustalenie bez trudności i z pewnością dat tych płatności. Art. 10 ust. 2 lit. h) oraz i) dyrektywy 2008/48 powinien być wykładany w ten sposób, że umowa o kredyt na czas określony przewidująca spłatę kapitału w ramach następujących po sobie płatności nie musi określać w formie tabeli spłat, jaka część każdej płatności będzie przeznaczona na spłatę tego kapitału. Przepisy te w związku z art. 22 ust. 1 owej dyrektywy sprzeciwiają się temu, by państwo członkowskie wprowadziło taki obowiązek w uregulowaniu krajowym.
[28] Zob. z perspektywy polskiej m.in. wyroki Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 7 maja 2014 r., VI ACa 945/13, Legalis 993819, a także w Białymstoku z 6 listopada 2014 r., I ACa 452/14, Legalis 1163517.
[29] Pkt 87.
[30] Szerzej R. Stefanicki, Prywatno-prawne środki dochodzenia roszczeń z tytułu naruszenia reguł konkurencji, Warszawa 2014, s. 101 i n.
