Abstract
Obligatory defense in criminal proceedings due to the mental health of the accused. Views of doctrine and jurisprudence
The article is an attempt to analyze the institution of obligatory defense in criminal proceedings in the context of fulfilling the provisions of the Article 79 § 1 item 4 of the Polish Code of Criminal Procedure, i.e. in a situation of a reasonable doubt, whether their (accused) mental health condition allows them to participate in the proceedings or conduct defense in an independent and reasonable manner. New version of Article 79 of the Code of Criminal Procedure was introduced with the amendment of September 27, 2013, effective from July 1, 2015. The adopted change in comparison with earlier solutions involves the separation of the grounds of mandatory defense due to the premises of tempore criminis (Article 79 § 1 item 3) and tempore procedendi (Article 79 § 1 item 4). The aim of these changes introduced in this provision is to indicate objective criteria, while at the same time referencing a certain pattern of average behavior, in which it is effectively possible to assess one’s own behavior and exercise the powers granted. The article addresses the concept of “mental health”, the documentation and assessment of the state of health of the accused and the issue of the independence and reasonableness of the defense in criminal proceedings. The study is complemented by the presentation of selected court decisions in the context of the defense. The article concludes with a synthetic summary.
Keywords: defense, criminal proceedings, mental health, right of defense
Słowa kluczowe: obrona, postępowanie karne, zdrowie psychiczne, prawo do obrony
Wprowadzenie
Artykuł 79 Kodeksu postępowania karnego[1] przewiduje sytuacje, w których obrona na gruncie postępowania karnego jest obligatoryjna. Zgodnie z przywołanym przepisem w postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli: 1) nie ukończył 18 lat; 2) jest głuchy, niemy lub niewidomy; 3) zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona; 4) zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny. Ustawodawca przewidział również, że oskarżony musi mieć obrońcę również wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę. Artykuł będzie próbą analizy instytucji obligatoryjnej obrony w postępowaniu karnym w zakresie spełnienia przesłanki z art. 79 § 1 pkt 4 k.p.k., tj. w sytuacji, gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego (oskarżonego) zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny. Brzmienie art. 79 § 1 pkt 3 i 4 k.p.k. wprowadzono nowelą z 27 września 2013 r.[2] z mocą obowiązującą od 1 lipca 2015 r. Przyjęta modyfikacja w stosunku do wcześniejszych rozwiązań[3] polega na rozdzieleniu podstaw obrony obowiązkowej z powodu przesłanek występujących tempore criminis (art. 79 § 1 pkt 3) oraz tempore procedendi (art. 79 § 1 pkt 4). Celem wprowadzonych zmian w tym przepisie było wskazanie na kryteria zobiektywizowane, jednocześnie odwołując się do pewnego wzorca przeciętnego zachowania, w którym istnieje faktyczna możliwość oceny własnego zachowania i realizacji przyznanych uprawnień. W artykule poruszone zostaną kwestie pojęcia „zdrowie psychiczne”, dokumentowania i oceny stanu zdrowia oskarżonego oraz zagadnienia samodzielności i rozsądności obrony w postępowaniu karnym. Dopełnieniem referatu będzie zaprezentowanie wybranego orzecznictwa sądowego w kontekście obrony ze względu na przesłankę w art. 79 § 1 pkt 4 k.p.k. Całość zakończy syntetyczne podsumowanie.
Uwagi wstępne do instytucji obrony ze względów podmiotowych w kontekście art. 79 § 1 pkt 3 k.p.k.
Prawo do obligatoryjnej obrony wiązać należy z prawem do obrony wynikającym z samej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej[4], która w art. 42 ust. 2 stanowi, że każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu. Normy te zostały rozwinięte w art. 6 k.p.k. określającym, że oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć. Jak przyjęto w doktrynie, konstytucyjne prawo do obrony opiera się na tym, że w ramach przyznanego prawa do obrony każdemu, przeciwko któremu prowadzone jest postępowanie karne, można wyróżnić wiele poszczególnych uprawnień: prawo do obrony osobistej, do odpowiedniego czasu i możliwości przygotowania obrony, do znajomości stawianych zarzutów, ale też, co istotne, prawo do posiadania i korzystania z pomocy obrońcy, w tym do obrońcy z urzędu, jeśli oskarżony nie ma obrońcy z wyboru, a jednocześnie nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny[5]. Podkreśla się, że dzięki prawu do obrońcy z urzędu osobie takiej zapewnia się w trakcie postępowania karnego równość szans (równość broni), gdyż wesprze ją wykwalifikowany prawnik (uprawniony do obrony na podstawie przepisów o ustroju adwokatury), znający prawo karne materialne i procedurę karną[6]. Prawo do obrony wynikające z Konstytucji RP zostało powielone w art. 6 k.p.k., który w świetle orzeczenia Sądu Najwyższego statuuje jedną z podstawowych gwarancji procesowych oskarżonego, jaką jest prawo do obrony w sensie materialnym, rozumiane jako prawo przeciwstawiania się tezie oskarżenia, jak i prawo do obrony w sensie formalnym, pojmowane jako prawo do korzystania z pomocy obrońcy. Zasada prawa do obrony podniesiona została do rangi zasady konstytucyjnej – co znalazło odzwierciedlenie we wspomnianym art. 42 ust. 2 Konstytucji RP; uniwersalny status tej zasady określają także traktaty międzynarodowe regulujące zagadnienia praw człowieka[7].
Jak słusznie stwierdza J. Skorupka, przesłanki określone w art. 79 § 1 pkt 4 k.p.k. mają służyć ocenie możliwości realizacji przez oskarżonego (podejrzanego) przysługującego mu prawa do obrony w toku postępowania karnego, prowadzenia samodzielnej i efektywnej obrony[8]. Jak wskazuje się w uzasadnieniu projektu zmian odnośnie do art. 79 k.p.k. (druk sejmowy nr 870 – uzasadnienie projektu[9]), celem posłużenia się przesłankami „samodzielności” i „rozsądnego sposobu prowadzenia obrony” (art. 79 § 1 pkt 4) było wskazanie na kryteria zobiektywizowane a przewodniczący składu orzekającego, już w fazie wstępnej rozprawy głównej, powinien podjąć czynności zmierzające do wyjaśnienia zaistnienia przesłanek z art. 79 § 1 pkt 3 i 4 k.p.k.[10]. Jak wskazuje Sąd Najwyższy, na etapie rozprawy głównej przewodniczący ma obowiązek ustalić nie tylko dane dotyczące osoby oskarżonego, lecz także i to, czy nie zachodzą okoliczności, o których mowa w art. 79 § 1 i 2 k.p.k.[11]. J. Skorupka podkreśla jednak, że udział obrońcy nie jest w takiej sytuacji obowiązkowy na każdym etapie postępowania, obligatoryjną obecność obrońcy przewiduje się bowiem tylko w następujących sytuacjach: w rozprawie przed sądem I instancji, w rozprawie apelacyjnej w postępowaniu odwoławczym oraz w rozprawie w trybie kasacji, a także w posiedzeniach sądu, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego niezależnie od tego, czy obowiązek udziału w posiedzeniu wynika z mocy samego prawa czy z decyzji sądu[12]. Brak udziału obrońcy w tych sytuacjach stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą w myśl art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k. jak również stanowić może podstawę wniesienie kasacji. Pamiętać również należy, że obowiązek wyznaczenia obrońcy w wypadkach określonych w art. 79 § 1 k.p.k. istnieje od chwili zaistnienia (stwierdzenia) okoliczności uzasadniających obronę obligatoryjną.
Uwarunkowania szczegółowe dotyczące stanu zdrowia psychicznego, który nie pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny
Ustawodawca w 2015 r. wprowadził w art. 79 § 1 pkt 4 nową podstawę obrony obligatoryjnej, jaką jest uzasadniona wątpliwość, czy stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny. Jak wskazuje A. Sakowicz, zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia zdrowie psychiczne to stan dobrego samopoczucia, w którym człowiek wykorzystuje swoje zdolności, może radzić sobie ze stresem w codziennym życiu, może wydajnie i owocnie pracować oraz jest w stanie wnieść wkład w życie danej wspólnoty[13]. W literaturze psychiatrycznej zdrowie psychiczne określa się jako zespół cech i reakcji osobniczych nieodbiegających od normy psychicznej, którą jest m.in. harmonijne zrównoważenie często sprzecznych tendencji wynikających z cech charakteru, temperamentu i popędów oraz czynności intelektualnych danego osobnika w celu optymalnego zaspokojenia zarówno potrzeb osobniczych, jak i środowiskowych, w tym społecznych[14]. W art. 79 § 1 pkt 4 k.p.k. ustawodawca nie wskazuje jedynie na zdrowie psychiczne, ale także na jego stan, który zdeterminowany może być wieloma czynnikami, w tym biologicznymi (np. genetycznymi, płciowymi), indywidualnymi (np. doświadczeniami osobistymi), rodzinnymi i społecznymi (np. wsparcie społeczne) oraz ekonomicznymi i środowiskowymi (np. status społeczny i warunki życia)[15]. O określonym stanie zdrowia psychicznego mogącym spełniać ww. przesłankę mogą świadczyć m.in. skomplikowany lub utrudniony kontakt z oskarżonym[16], istotne braki w wykształceniu[17], leczenie się w poradni zdrowia psychicznego[18], fakt nadużywania przez oskarżonego środków odurzających, połączony z leczeniem detoksykacyjnym w szpitalu psychiatrycznym[19] i inne. Nowa przesłanka obrony obligatoryjnej dotyczy osób, wobec których postępowanie może się toczyć, jednakże wymóg obligatoryjnego udziału obrońcy ma w pewien sposób rekompensować brak zdolności do prowadzenia samodzielnej i rozsądnej obrony spowodowanej określonymi zaburzeniami psychicznymi, jak również zapobiegać przez nich podejmowaniu działań procesowych na swą niekorzyść.
Istotne są także pojęcia samodzielności i rozsądku wynikające z art. 79 § 1 pkt 4 k.p.k. Zgodnie z definicjami zawartymi w „Słowniku Języka Polskiego” W. Doroszewskiego pojęcie „samodzielnie” oznacza „bez czyjejś pomocy, czyjegoś wpływu, niezależnie przez kogoś”, zaś „rozsądnie” – „zgodnie z rozsądkiem; roztropnie, rozumnie, rozważnie”. Chodzi więc tu o sytuację, w której oskarżony nie może poradzić sobie w procesie bez pomocy, nie jest zdolny do rozważnego działania, nie posiada zdolności trafnego rozumowania, wyciągania odpowiednich wniosków i dokonywania wymaganych czynności. Rozsądna obrona to natomiast zdolność oskarżonego do trafnego, rozumnego i trzeźwego, a więc rzeczowego oceniania sytuacji oraz zachowywania rozwagi i roztropności w działaniu, w tym przypadku procesowym; spójnik „oraz” zastosowany przez ustawodawcę wskazuje, że brak samodzielności i rozsądku w prowadzeniu obrony muszą wystąpić łącznie[20]. Zaznaczyć należy, że obrona może zostać przerwana, gdyż trwa ona tylko do momentu ustania podstaw, które uzasadniały jej zastosowanie, a zatem obrona obligatoryjna ustaje, np. jeżeli oskarżony odzyska wzrok, słuch lub mowę, a także gdy ustanie stan, z powodu którego sąd uznał obronę za obowiązkową na podstawie art. 79 § 2, w taki sposób, iż nie będzie już można mówić o okoliczności utrudniającej obronę[21].
W literaturze podkreśla się, że do przyjęcia, że zachodzi uzasadniona wątpliwość, o której mowa w art. 79 § 1 pkt 3 i 4 k.p.k., nie jest konieczne, by wątpliwość w tym zakresie miała charakter ewidentny – wystarczy jedynie uprawdopodobnienie wystąpienia tych okoliczności (nie chodzi tu przy tym o jakiekolwiek lub czyjekolwiek wątpliwości, lecz o wątpliwości wynikające z obiektywnych przesłanek, powzięte przez uprawniony organ procesowy)[22]. Uzasadnione wątpliwości muszą mieć oparcie w konkretnych okolicznościach ustalonych w danej sprawie, w konkretnych dowodach i muszą wynikać z oceny tychże dowodów i okoliczności, a zatem nie każda wątpliwość dotycząca stanu psychicznego oskarżonego skutkuje uruchomieniem instytucji obrony obligatoryjnej ze wszystkimi jej konsekwencjami[23]. Podobnie stwierdził Sąd Najwyższy, orzekając, że ustawa wymaga, aby ta wątpliwość była uzasadniona, a więc poparta takimi okolicznościami natury faktycznej, które w odbiorze zewnętrznym przemawiają za realną możliwością wystąpienia u oskarżonego zakłóceń w stanie zdrowia psychicznego w chwili czynu lub w toku procesu karnego[24], jak również że dopuszczenie dowodu z opinii biegłych lekarzy psychiatrów o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego jest równoznaczne z istnieniem „uzasadnionej wątpliwości” co do jego poczytalności i powoduje obligatoryjną obronę[25].
Podsumowując, należy zaznaczyć, że w literaturze słusznie wskazuje się na swoistą wadliwość redakcji przepisu art. 79 § 4 k.p.k., który nietrafnie wiąże stan wątpliwości co do poczytalności oskarżonego (w rozumieniu art. 31 § 1–3 k.k.[26]) nie tylko „z chwilą popełnienia zarzucanego mu czynu”, lecz również „z czasem postępowania”[27]. Skoro prawne pojęcie poczytalności jest odniesione do oceny możliwości rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania przez sprawcę swoim postępowaniem „w czasie czynu”, to niemożliwością jest wypowiadanie się o tak pojętej poczytalności nie w odniesieniu do czynu i na czas jego popełnienia, ale w odniesieniu do „czasu postępowania”, czyli okresu rozprawy sądowej. W konsekwencji, stosując interpretację celowościową art. 79 § 4 k.p.k., nie można wymagać od biegłych, aby zaopiniowali, czy stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala mu na czynny, całkowicie samodzielny udział w czynnościach procesowych, na niezakłócone w istotnym stopniu rozumienie tego, co się dzieje w sali rozpraw, a także na rozumienie, czy dla prowadzenia przez niego realnej obrony niezbędny jest adwokat[28].
Wybrane orzecznictwo Sądu Najwyższego
W kontekście art. 79 § 1 pkt 4 k.p.k. warto przeanalizować wybrane orzeczenia Sądu Najwyższego. Pierwsze dwa orzeczenia dotyczą aspektów formalnych zaistnienia przesłanki z przywołanego przepisu w kontekście momentu i czynności proceduralnej. I tak w orzeczeniu Sądu Najwyższego z 16 stycznia 2018 r.[29] stwierdzono, że od dnia 1 lipca 2015 r. to nie treść opinii biegłych lekarzy psychiatrów opiniujących co do stanu psychicznego oskarżonego w zakresie wymienionym w art. 79 § 1 pkt 3 i 4 k.p.k. stanowi o istnieniu lub braku obligatoryjności obrony oskarżonego na rozprawie (art. 79 § 3 k.p.k.), ale decyduje postanowienie sądu wydane po tym, jak opinia biegłych lekarzy psychiatrów zostanie złożona do akt sprawy. Wyraźna stylistyka przepisu art. 79 § 4 k.p.k. od dnia 1 lipca 2015 r. w zestawieniu z tym, jaką treść miał ten przepis poprzednio, a także gwarancyjny charakter tego unormowania w zakresie prawa oskarżonego do korzystania z obrony (art. 6 k.p.k.), nie pozwala na aprobatę stanowiska, że niewydanie takiego postanowienia przez sąd oznacza w istocie jednak, iż postanowienie takie zostało wydane w sposób dorozumiany. Tylko postanowienie stwierdzające brak obowiązkowego udziału obrońcy oskarżonego uchylało obowiązek uczestniczenia obrońcy oskarżonego w rozprawie sądowej, wynikający z treści art. 79 § 3 k.p.k. We wcześniejszym stanie prawnym sama treść opinii biegłych lekarzy psychiatrów o braku okoliczności wymienionych w art. 31 § 1 i 2 k.k. decydowała bowiem o ustaniu obrony obligatoryjnej, a tylko decyzja sądu mogła ten stan obligatoryjnej obrony przywrócić. Na tle takich rozwiązań przyjmowano w orzecznictwie, że przepis art. 79 § 4 k.p.k. nie wymaga, aby sąd wydawał postanowienie o braku obowiązkowości udziału obrońcy (jedynie o cofnięciu wyznaczenia), a w istocie to właśnie treść opinii biegłych lekarzy psychiatrów decydowała o braku obowiązkowości obrony, chyba że sąd zdecydował w tej sprawie inaczej. Jeżeli zatem opinia taka była dopuszczona w postępowaniu przygotowawczym i wówczas wyznaczono obrońcę z urzędu, to po tym, gdy opinia została złożona i nie stwierdzono w niej podstaw z art. 31 § 1 i 2 k.k., to już od wpływu tej opinii do organu procesowego (wówczas bowiem treść tej opinii staje się częścią materiału postępowania karnego) udział obrońcy z mocy stwierdzeń i wniosków opinii nie miał charakteru obligatoryjnego. Prokurator powinien wówczas powiadomić sąd o braku podstaw do dalszego działania obrońcy z urzędu, a obowiązujący wtedy przepis art. 79 § 4 k.p.k. umożliwiał prezesowi sądu wydanie zarządzenia o cofnięciu wyznaczenia obrońcy z urzędu. Jeżeli jednak takiej decyzji prezes nie podjął, to obrońca z urzędu działał w sprawie wprawdzie dalej, ale udział jego w rozprawie (art. 79 § 3 k.p.k.) nie miał charakteru obligatoryjnego. Zatem w poprzednim stanie prawnym, tj. do 30 czerwca 2015 r., już sama treść opinii biegłych o braku warunków z art. 31 § 1 i 2 k.k. miała znaczenie w kontekście obligatoryjności obrony, a tylko decyzja sądu mogła ten stan obligatoryjnej obrony przywrócić. W konsekwencji złożenie do akt sprawy przed dniem 1 lipca 2015 r. opinii biegłych lekarzy psychiatrów, w której stwierdzono poczytalność oskarżonego, oznaczało, iż udział obrońcy na dalszym etapie postępowania – a więc także prowadzonego po dniu 1 lipca 2015 r. – nie miał charakteru obligatoryjnego, chyba że odmienną decyzję podjął sąd[30].
Podobne stanowisko zaprezentował Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 8 stycznia 2019 r.[31]. Teza wypływająca z wyroku zakłada, że obrona obligatoryjna, o której mowa w art. 79 § 1 pkt 3 i 4 k.p.k., powstaje z chwilą, gdy wprawdzie brak wątpliwości wskazanych wyżej (pkt 3), ale istnieją one, w ocenie organu procesowego, co do tego, czy stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny (art. 79 § 1 pkt 4 k.p.k.) i w celu wyjaśnienia którejkolwiek z tych wątpliwości dopuścił dowód z opinii biegłych lekarzy psychiatrów (art. 202 § 1 k.p.k.) – od momentu powzięcia tych wątpliwości, a więc również przed złożeniem przez biegłych lekarzy psychiatrów opinii. Samo wydanie przez biegłych opinii w stanie prawnym obowiązującym od dnia 1 lipca 2015 r. nie decyduje już o ustaniu obrony obligatoryjnej. Obrona obligatoryjna w wypadkach wskazanych w art. 79 § 1 pkt 3 i 4 k.p.k. ustaje dopiero z chwilą wydania przez sąd postanowienia, że udział obrońcy w rozprawie nie jest obowiązkowy – art. 79 § 4 k.p.k. Sąd Najwyższy, rozpatrując przedmiotową sprawę, stwierdził, że w sprawie prowadzonej przez sąd rejonowy taka decyzja procesowa (o ustaniu obrony obligatoryjnej) nie została wydana, podobnie zresztą jak w postępowaniu przed sądem okręgowym. Za równoważne z taką decyzją nie mogą być przy tym uznane zarządzenia sędziego przewodniczącego w wyznaczeniu rozprawy głównej, w których stwierdzono, że obrońca o terminie powinien być jedynie zawiadomiony, a nie wezwany, gdyż stylistyka art. 79 § 4 zd. 1 k.p.k. nie pozostawia wątpliwości, iż uprawnienie powyższe przysługuje wyłącznie sądowi („sąd orzeka”), a nie przewodniczącemu i to w formie zarządzenia. Co więcej niewydanie wskazanego wyżej postanowienia utrwala stan obrony obligatoryjnej i to niezależnie od tego, czy oskarżony korzysta z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, czy też reprezentowany jest w tym postępowaniu przez obrońcę ustanowionego z urzędu[32]. Co najmniej zdziwienie musi budzić w związku z tym decyzja sądu meriti o niepowtórzeniu czynności procesowych w sytuacji, gdy na ogłoszenie wyroku stawili się oskarżony i jego obrońca, zgłaszając wniosek o wznowienie przewodu sądowego, a jednocześnie z uwagi na brak stosownej decyzji po myśli art. 79 § 4 zd. 1 k.p.k. stan obrony obligatoryjnej oskarżonego nie ustał. Takie uchybienie proceduralne, które nie zostało skorygowane na etapie postępowania apelacyjnego, musiało skutkować uchyleniem wyroku i prowadzeniem postępowania od nowa.
Kolejne dwa orzeczenia Sądu Najwyższego z 2018 r. odnosiły się do kwestii, na czym powinny być oparte uzasadnione wątpliwości co do stanu zdrowia psychicznego. W postanowieniu z 24 października 2018 r.[33] Sąd Najwyższy stwierdził, że ustalając, czy faktycznie zaistniały przesłanki wskazane w art. 79 § 1 pkt 3 i 4 k.p.k., sąd zawsze powinien pamiętać o tym, że ich wystąpienie nie jest warunkowane jakimś abstrakcyjnym przeświadczeniem czy niezbyt uchwytnym domysłem, lecz uzależnione jest od powzięcia przez organ postępowania tylko takich wątpliwości, które mają charakter uzasadniony, a więc takich, które mają oparcie w konkretnie ustalonych w sprawie okolicznościach. Decydujące znacznie w tym zakresie ma ocena organu procesowego, a nie subiektywna ocena stron czy obrońcy. Ocena potrzeby przeprowadzenia dowodu z opinii biegłych psychiatrów winna być dokonana z uwzględnieniem wszystkich okoliczności ujawnionych w danym postępowaniu, a fakt korzystania przez skazanego z konsultacji psychologicznych i psychiatrycznych jest tylko jednym z czynników, które powinny być brane pod uwagę, bynajmniej jednak nie determinującym konieczności podjęcia takich czynności dowodowych. Sąd Najwyższy stwierdził, że w realiach faktycznych i procesowych rozpoznawanej sprawy brak było podstaw, by sąd odwoławczy miał powziąć uzasadnione wątpliwości co do tego, że u oskarżonej zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona albo że stan jej zdrowia psychicznego nie pozwalał na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny (oskarżona w chwili zdarzenia była pijania i agresywna, ale to nie przesądzało o występowaniu u niej problemów psychicznych). Wskazywały na to konkretne czynności podejmowane przez oskarżoną w postępowaniu: prowadziła osobiście aktywną obronę, składając wnioski o sporządzenie uzasadnienia przedstawionych zarzutów i zaznajomienie z materiałami akt sprawy oraz wnioskując o zgodę na wykonanie ich fotokopii, wnosiła także pisma w postępowaniu przygotowawczym, zawierające wyjaśnienia oraz wnioski dowodowe, a także złożyła odpowiedź na akt oskarżenia. Wprawdzie nie uczestniczyła na rozprawie przed sądem pierwszej instancji i przed sądem odwoławczym, to jednak ustosunkowała się na piśmie do apelacji prokuratora oraz złożyła wniosek o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia sądu drugiej instancji. Zarówno warstwa merytoryczna pism skazanej, jak też ich strona formalna nie stwarzały podstaw do stwierdzenia konieczności wyznaczenia skazanej obrońcy z urzędu na podstawie art. 79 § 1 pkt 3 lub 4 k.p.k.[34]. W postanowieniu z 7 listopada 2018 r.[35] stwierdzono z kolei, że do przyjęcia, że zachodzi uzasadniona wątpliwość, o której mowa w art. 79 § 1 pkt 3 i 4 k.p.k., nie jest konieczne, by owa wątpliwość miała charakter ewidentny – wystarczy uprawdopodobnienie wystąpienia tych okoliczności. Z drugiej jednak strony nie chodzi tu o jakiekolwiek wątpliwości, lecz o wątpliwości wynikające z obiektywnych przesłanek. Powzięte przez uprawniony organ procesowy uzasadnione wątpliwości muszą mieć oparcie w konkretnych okolicznościach ustalonych w sprawie. Ustawa wymaga, aby wątpliwości były uzasadnione, a więc poparte takimi okolicznościami natury faktycznej, które w odbiorze zewnętrznym przemawiają za realną możliwością wystąpienia u oskarżonego zakłóceń w stanie zdrowia psychicznego w chwili czynu lub w toku procesu (…). Z utrwalonego orzecznictwa wynika także, że samo uzależnienie od alkoholu czy też zażywanie narkotyków nie prowadzi automatycznie do zaistnienia wątpliwości co do stanu psychicznego oskarżonego. Sąd stwierdził, żeanaliza przedstawionych okoliczności prowadzi do wniosku, że na żadnym etapie postępowania nie zaktualizowały się przesłanki uzasadniające wyznaczenie skazanemu obrońcy z urzędu na podstawie art. 79 § 1 pkt 3 i 4 k.p.k. oraz na podstawie art. 79 § 2 k.p.k. Z karty informacyjnej wynikało, że skazany zgłosił się do szpitala na kilka dni przed rozprawą przez sądem pierwszej instancji oraz że zdiagnozowano u niego zespół uzależnienia od alkoholu. Nie daje to podstaw do twierdzenia, że zachodzą uzasadnione wątpliwości co do tego, czy stan zdrowia psychicznego skazanego pozwalał na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób rozsądny i samodzielny. Warto zwrócić uwagę, że w rozpoznaniu nie potwierdzono wynikającego z przedstawionego wcześniej zaświadczenia organicznego zaburzenia depresyjnego. Żadnych wątpliwości w rozważanym aspekcie nie można było mieć w odniesieniu do postępowania odwoławczego, zważywszy na stan skazanego w chwili wypisywania go z oddziału szpitalnego. Ponadto samodzielna aktywność procesowa skazanego: złożenie wniosku o uzasadnienie w terminie, zaskarżenie wyroku apelacją, charakter podniesionych zarzutów, doświadczenie kryminalne i sądowe skazanego, a także rodzaj zarzuconego mu czynu, wiążący się z nieskomplikowaną warstwą faktyczną i prawną, potwierdzały brak przesłanek do wyznaczenia obrońcy z urzędu na podstawie art. 79 § 1 pkt 4 k.p.k., a także wykluczały jako podstawę wyznaczenia obrońcy przepis art. 79 § 2 k.p.k., zwłaszcza że żaden z sądów nie uznał, jak wymaga tego przepis, że skazany musiał mieć obrońcę ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę.
Warto również wskazać na wyroki, w których przywołano tezy o braku podstaw do obrony obligatoryjnej w kontekście art. 79 § 1 pkt 4 k.p.k. W pierwszym orzeczeniu[36] z 22 listopada 2017 r. Sąd Najwyższy orzekł, że zaburzenia wynikające z uzależnienia od alkoholu, które nie są równoznaczne z upośledzeniem umysłowym czy chorobą psychiczną, nie obligują sądu do występowania o opinię o stanie zdrowia psychicznego skazanego, a co za tym idzie wyznaczania mu obrońcy na mocy art. 79 k.p.k. Sąd słusznie podkreślił, żew orzecznictwie podnosi się konsekwentnie, że sam fakt występowania choroby alkoholowej i uzależnienia od alkoholu, jak i jego nadużywanie, nawet jeśli byłyby połączone z leczeniem odwykowym, nie rodzą jeszcze uzasadnionych wątpliwości co zdolności do rozpoznania znaczenia popełnionych czynów czy pokierowania przez oskarżonego swoim zachowaniem tempore criminis, chyba że towarzyszące temu okoliczności nasuwałyby przypuszczenie, iż oskarżony jest upośledzony umysłowo lub chory psychicznie albo też że jego czynności psychiczne z innych powodów uległy zakłóceniu. W toku zarówno postępowania przygotowawczego, jak i sądowego nie zaistniały żadne zdarzenia rodzące wątpliwości co do tego, czy oskarżony w czasie popełniania przypisanych czynów był poczytalny – nie leczył się psychiatrycznie, nie przedstawił też żadnych okoliczności, które wskazywałyby na mankamenty lub deficyty jego zdrowia psychicznego. Nie można też mówić, iż występują u niego symptomy psychodegradacji alkoholowej, na wcześniejszych etapach postępowania nie podnosiła też tych okoliczności obrona. Stąd brak było podstaw do uznania konieczności obrony obligatoryjnej w przedmiotowej sprawie[37]. Także w orzeczeniuz 10 maja 2018 r.[38] Sąd Najwyższy nie stwierdził zaistnienia przesłanek do obrony obligatoryjnej na tle pobytu oskarżonej w szpitalu psychiatrycznym w trakcie procesu. Jak podkreślił sąd, sama tylko okoliczność pobytu oskarżonej w szpitalu psychiatrycznym, skutkująca odroczeniem rozprawy, nie obliguje sądu do ponownego poddania oskarżonej badaniom przez biegłych lekarzy psychiatrów, gdyż to po stronie organu procesowego muszą pojawić się uzasadnione wątpliwości co do poczytalności oskarżonego, czy to tempore criminis, czy też tempore procedendi, i tylko wówczas konieczne jest uzyskanie opinii, o której mowa w art. 202 § 1 k.p.k. W uzasadnieniu sąd podkreślił, że sąd pierwszej instancji dysponował opinią dwóch biegłych psychiatrów i psychologa dotyczącą stanu zdrowia psychicznego oskarżonej wydaną w postępowaniu przygotowawczym. Biegli ci rozpoznali wprawdzie u podejrzanej cechy nieprawidłowej dyssocjalnej osobowości oraz zespół uzależnienia od alkoholu, stwierdzając wszelako, że miała zachowaną zdolność rozpoznania znaczenia zarzucanego jej czynu i pokierowania swoim postępowaniem, natomiast jej aktualny stan psychiczny nie stanowi przeszkody do jej uczestnictwa w postępowaniu procesowym i prowadzenia obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny. Powyższe wnioski biegłych stały się podstawą decyzji sądu o cofnięciu wyżej wymienionej obrony z urzędu oraz uznaniu dalszego udziału obrońcy w postępowaniu za nieobowiązkowy[39].
Podsumowanie
Reasumując rozważania w przedmiotowym zakresie, można sformułować następujące wnioski. Po pierwsze, najistotniejszą trudnością jest etap wstępny zastosowania art. 79 § 1 pkt 4 k.p.k., tj. podjęcie uzasadnionej wątpliwości co do stanu zdrowia psychicznego oskarżonego. Wymaga to niewątpliwie dużego doświadczenia życiowego i zawodowego, ale również podstawowej wiedzy psychologicznej i medycznej. Nawet jednak przy spełnieniu tych warunków istnieje ryzyko, że owe wątpliwości nie powstaną, gdyż nie wszystkie objawy w zakresie zdrowia psychicznego są jednoznaczne, uzewnętrznione, występujące w sposób ciągły. Po drugie, kolejnym problemem jest dokonanie oceny, czy stan zdrowia psychicznego jest na tyle zaburzony, że powoduje to niemożność udziału w postępowaniu czy prowadzenia obrony w sposób samodzielny i rozsądny. Nie każdy bowiem zły stan zdrowia psychicznego determinuje, że oskarżony nie będzie w stanie samodzielnie i w rozsądny sposób się bronić. Wyznaczenie jednak tej granicy jest zadaniem skomplikowanym i obarczonym dużym ryzykiem dla organu procesowego. Proponuje taką zmianę: Po trzecie, biorąc pod uwagę, że powzięcie wątpliwości i podjęcie określonej decyzji procesowej o obligatoryjnej obronie opiera się głównie na ustaleniach postępowania przygotowawczego, a zatem na samym początku, kiedy nie posiadamy jeszcze kompleksowej informacji o sprawcy i czynie, przez co ta ocena może być obarczona wieloma błędami. Oczywiście postępowanie jurysdykcyjne ma te wątpliwości usuwać, jednak pewnych czynności procesowych nie można powtórzyć, a określone zachowania oskarżonego (podejrzanego) mogły zostać wcześniej niezauważone, a jednocześnie mogą wpływać na jego obronę przed sądem. Instytucja obrony obligatoryjnej zarówno w aspekcie podmiotowym (art. 79 k.p.k.), jak i przedmiotowym (art. 80 k.p.k.) jest ważna z punktu widzenia uczestników procesu, w szczególności oskarżonego, a także w całokształcie postępowania karnego oraz postępowania odwoławczego (art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k.). Stąd organ procesowy powinien dołożyć wszelkiej staranności, aby zapobiec uchybieniom w tym zakresie.
Bibliografia
I. Literatura
Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Legalis 2012.
Bieńkowska B., Wokół gwarancji współczesnego procesu karnego. Księga jubileuszowa profesora Piotra Kruszyńskiego, LEX 2015.
Safjan M., Bosek L., Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1‒86, Legalis 2016.
Skorupka J., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Legalis 2019.
Sakowicz A., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Legalis 2018.
Stefański R.A., Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym po 1 lipca 2015 r. Przewodnik po zmianach, LEX 2015.
Święcki D., Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, LEX 2019.
II. Akty prawne
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483).
Ustawa z 6 czerwca 1997 r. ‒ Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2019 r., poz. 1950 z późn. zm.).
Ustawa z 6 czerwca 1997 r. ‒ Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 30 z późn. zm.).
Ustawa o zmianie ustawy –Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw z 27 września 2013 r. (Dz.U. z 2013 r., poz. 1247).
III. Orzecznictwo
Postanowienie SN z 23 listopada 2001 r., III KKN 109/99, Legalis 358701.
Postanowienie SN z 2 czerwca 2003 r., III KK 382/02, Legalis 58074.
Postanowienie SN z 15 kwietnia 2008 r., II KO 17/07, OSNwSK 2008, poz. 877.
Postanowienie SN z 25 września 2014 r., III KK 229/14, LEX nr 1521318.
Postanowienie SN z 22 listopada 2017 r., IV KK 398/17, Legalis 1715548.
Postanowienie SN z 10 maja 2018 r., III KK 155/18, Legalis 1772858.
Postanowienie SN z 24 października 2018 r., V KK 405/18, Legalis 1845120.
Postanowienie SN z 7 listopada 2018 r., II KK 79/18, Legalis 1845190.
Uchwała SN (7) z 16 czerwca 1977 r., VII KZP 11/77, OSNKW 1977/7–8, poz. 68.
Wyrok SN z 1 marca 2004 r., V KK 256/03, OSNwSK 2004, nr 1, poz. 436.
Wyrok SN z 1 października 2008 r., IV KK 89/08, Legalis 117185.
Wyrok SN z 29 października 2009 r., V KK 130/09, Legalis 303972.
Wyrok SN z 13 maja 2014 r., IV KK 93/14, Legalis 1024792.
Wyrok SN z 2 lutego 2017 r., III KK 207/16, Legalis 1587580.
Wyrok SN z 16 stycznia 2018 r., V KK 450/17, Legalis 1706612.
Wyrok SN z 8 stycznia 2019 r., III KK 662/18, Legalis 1860566.
[1] Ustawa z 6 czerwca 1997 r. ‒ Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 30 z późn. zm.), dalej k.p.k.
[2]Ustawa o zmianie ustawy ‒ Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw z 27 września 2013 r. (Dz.U. z 2013 r., poz. 1247).
[3] Wcześniej nie występowała podobna regulacja, w art. 79 ust. 1 pkt 3 zawarto jedynie ogólne stwierdzenie „zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności”, jak również istniała regulacja obowiązująca także obecnie w zakresie fakultatywnej obrony w szczególnych okolicznościach (oskarżony musi mieć obrońcę również wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę).
[4] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483.).
[5] M. Safjan, Komentarz do art. 42 Konstytucji, [w:] M. Safjan, L. Bosek, Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1‒86, Legalis 2016.
[6] B. Banaszak, Komentarz do art. 42 Konstytucji, [w:] B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Legalis 2012.
[7] Wyrok SN z 29 października 2009 r., V KK 130/09, Legalis 303972, por. wyrok SN z 13 maja 2014 r., IV KK 93/14, Legalis 1024792.
[8] J. Skorupka, Komentarz do art. 79 k.p.k., [w:] J. Skorupka, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Legalis 2019.
[9] https://www.sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/druk.xsp?nr=870, data dostępu: 10 maja 2019 r.
[10] Ibidem.
[11] Wyrok SN z 1 października 2008 r., IV KK 89/08, Legalis 117185.
[12] J. Skorupka, Komentarz do art. 79 k.p.k., [w:] J. Skorupka, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Legalis 2019.
[13] A. Sakowicz, Komentarz do art. 79 k.p.k., [w:] A. Sakowicz, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Legalis 2018.
[14] R.A. Stefański, Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym po 1 lipca 2015 r. Przewodnik po zmianach, LEX 2015.
[15] Ibidem.
[16] Postanowienie SN z 23 listopada 2001 r., III KKN 109/99, Legalis 358701.
[17] Postanowienie SN z 2 czerwca 2003 r., III KK 382/02, Legalis 58074.
[18] Wyrok SN z 1 marca 2004 r., V KK 256/03, OSNwSK 2004, nr 1, poz. 436.
[19] Postanowienie SN z 15 kwietnia 2008 r., II KO 17/07, OSNwSK 2008, poz. 877.
[20] A. Sakowicz, op. cit., Legalis 2018.
[21]Ibidem.
[22] D. Święcki, Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, LEX 2019.
[23] Ibidem.
[24] Postanowienie SN z 25 września 2014 r., III KK 229/14, LEX nr 1521318.
[25] Uchwała SN (7) z 16 czerwca 1977 r., VII KZP 11/77, OSNKW 1977/7–8, poz. 68.
[26] Ustawa z 6 czerwca 1997 r. ‒ Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r. nr 88, poz. 553 z późn. zm.).
[27] B. Bieńkowska, Wokół gwarancji współczesnego procesu karnego. Księga jubileuszowa profesora Piotra Kruszyńskiego, LEX 2015.
[28] Ibidem.
[29] Wyrok SN z 16 stycznia 2018 r., V KK 450/17, Legalis 1706612.
[30] Ibidem.
[31] Wyrok SN z 8 stycznia 2019 r., III KK 662/18, Legalis 1860566.
[32] Wyrok SN z 2 lutego 2017 r., III KK 207/16, Legalis 1587580.
[33] Postanowienie SN z 24 października 2018 r., V KK 405/18, Legalis 1845120.
[34] Ibidem.
[35] Postanowienie SN z 7 listopada 2018 r., II KK 79/18, Legalis 1845190.
[36] Postanowienie SN z 22 listopada 2017 r., IV KK 398/17, Legalis 1715548.
[37] Ibidem.
[38] Postanowienie SN z 10 maja 2018 r., III KK 155/18, Legalis 1772858.
[39] Ibidem.