Acceptable Restrictions on the Freedom of Thought, Conscience, and Religion in Case-Law of the European Court of Human Rights: Selected Issues

Freedom of thought, conscience, and religion is a fundamental human right and, consequently, one of the foundations of democratic society. Initially, said freedom took the form of religious tolerance, i.e. acceptance of different personal beliefs and faith. Presently, it is understood to refer to many spheres of life and has been established under international instruments on human rights protection. It is also the focus of a considerable volume of the European Court of Human Rights’ case-law.

This article aims to define the subject and content of this freedom, as well as the scope of acceptable restrictions thereof in light of ECHR case-law. An analysis of the above regulations and case-law based on the formal-dogmatic approach leads to the conclusions that freedom of thought, conscience, and religion applies to all individuals irrespective of their legal status, i.e. nationality, citizenship, race, worldview, gender, age, or other criteria. The freedom has not been limited only to the individual practice of a religion, but also extends to religious activity carried out collectively. The very right to freedom of thought, conscience, and religion may be considered internally and externally. The freedom to manifest a religion or beliefs may be subject to restrictions prescribed by law and necessary in a democratic society in the interests of public safety, for the protection of health or morals, or the rights and freedoms of others. The ECHR plays a crucial role in drawing the boundaries and determining the nature of such restrictions.

Keywords: freedom of thought, conscience, and religion, human rights, European Court of Human Rights.

Słowa kluczowe: wolność myśli, słowa i wyznania, prawa człowieka, Europejski Trybunał Praw Człowieka.

  1. Wstęp

Wolność myśli, sumienia i wyznania jest jednym z podstawowych praw przysługujących człowiekowi, a co za tym idzie jedną z podstaw demokratycznego społeczeństwa. Była jednym z pierwszych praw człowieka, których prawną ochronę postulowano. Początkowo przybierała ona postać tolerancji religijnej, czyli akceptacji odmiennych przekonań osobistych i wiary religijnej, wykluczając jednak możliwość jej zmiany. Doktryna tolerancji religijnej sformułowana przez Pawła Włodkowica na Soborze w Konstancji w latach 1414–1415 była wielkim krokiem naprzód w dziedzinie prawa do wolności sumienia i wyznania[1]. Rozwój intelektualny epoki Oświecenia przynosi gwarancje swobody wyznania rozumianej jako swobodę wyboru tegoż wyznania oraz swobodę szerzenia przekonań religijnych. Poza ochroną prawną nadal pozostawieni byli ateiści i bezwyznaniowcy. Współczesne rozumienie omawianej wolności odnosi się zarówno do wolności myśli, sumienia, jak i wolności wyznania[2] i zostało ugruntowane w międzynarodowych dokumentach ochrony praw człowieka, przede wszystkim w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r.[3], Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r.[4] oraz Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r.[5] (Europejska Konwencja Praw Człowieka)[6].

  1. Podmiot wolności myśli, sumienia i wyznania

Podmiotem uprawnionym do korzystania z wolności myśli, sumienia i wyznania jest każdy człowiek niezależnie od jego statusu prawnego, tj. narodowości, obywatelstwa, rasy, światopoglądu, płci, wieku czy innych kryteriów. Wolność ta nie została zawężona tylko do praktykowania wyznawanej religii w sposób indywidualny, obejmuje także aktywność religijną praktykowaną w sposób zbiorowy. Uwzględnia ona swobodę organizowania się we wspólnoty religijne i pozostaje w ścisłym związku z wolnością zgromadzania się i stowarzyszania[7]. W celu uzewnętrzniania swojej religii wspólnota ma prawo do stowarzyszania się, w tym także do nabywania osobowości prawnej zgodnie z prawem krajowym. Bez niej nie może korzystać z ważnych praw związanych ze statusem osoby prawnej, jak prawa do bycia właścicielem lub wynajmowania mienia, posiadania kont bankowych, zatrudniania pracowników oraz zapewnienia ochrony sądowej wspólnoty, jej członków oraz majątku[8]. Konwencja nie przyznaje prawa do uzyskania przez organizacje religijne konkretnego statusu prawnego. Na państwie spoczywa jedynie obowiązek wprowadzenia w życie takiego systemu uznawania związków wyznaniowych, który daje możliwość uzyskania osobowości prawnej jako podmiotu prawa cywilnego. Przyjęte w porządku prawnym danego państwa definicje pojęć wyznania i działalności wyznaniowej nie mogą być interpretowane na niekorzyść nietradycyjnych form religijnych. Uznanie bądź odmowa uznania wspólnoty religijnej ma nie tylko znaczenie prawne, lecz również wpływa na jej pozycję społeczną, tj. pozytywną ocenę czy uprzedzenia względem jej członków[9].

Wolność myśli, sumienia i wyznania w odniesieniu do wspólnot religijnych zakłada uznanie jej wewnętrznej niezależności, zarówno w porządku duchowym, jak i realizowaniu swojej misji. Autonomia społeczności religijnych przejawia się szczególnie w postaci swobody działania, przyjmowania i występowania członków, organizowania samej wspólnoty i jej wyznawców. Dotyczy to także sposobu zarządzania jej sprawami i wyboru przywództwa[10]. Działania państwa faworyzujące jednego przywódcę podzielonej wspólnoty religijnej lub podjęte dla zmuszenia jej do połączenia się pod jednolitym przywództwem są również niedopuszczalną ingerencją w swobodę religii[11]. Trybunał podkreśla, że nie ma potrzeby podejmowania przez państwo środków zapewniających, aby wspólnota religijna pozostawała lub była poddana jednolitemu przywództwu. W przypadku wystąpienia napięć i podziałów wewnątrz wspólnoty rolą władz jest zapewnienie wzajemnej tolerancji przez rywalizujące ze sobą grupy[12]. W niektórych krajach przywódca religijny może sprawować ważne funkcje publiczne, takie jak rozstrzyganie sporów rodzinnych i spadkowych, a czynnościom przez niego podejmowanym nadawane mogą być skutki cywilnoprawne. W interesie publicznym państwa leży zatem zabezpieczenie interesów osób, które mogą zostać dotknięte skutkami prawnymi działań duchownych. Nie będzie nieuprawnioną ingerencją w wolność myśli sumienia i wyznania przepis prawa zezwalający na powoływanie przywódcy religijnego przez państwo. Niemniej nie da się uznać za zgodne z wymaganiami religijnego pluralizmu w demokratycznym społeczeństwie karania wyłącznie za pełnienie roli przywódcy religijnego grupy, która podporządkowała mu się z własnej woli[13]. Podobnie orzekł Trybunał w sprawie skazania duchownego muzułmańskiego za uzurpację funkcji. Ponownie podkreślił, że nie ma uzasadnienia dla karania wyłącznie za przyjęcie na siebie roli lidera religijnego grupy, która z własnej woli go popierała. Dopiero w przypadku podjęcia przez niego działań wywierających skutki prawne państwo ma obowiązek podjęcia środków ochrony przed wprowadzeniem w błąd osób, na które mogą one mieć negatywny wpływ[14].

Odnosząc się do autonomii wspólnot religijnych, wskazać można także na inny problem, który był przedmiotem orzekania przez Trybunał. Organizacje religijne są podmiotami wyłączeń spod występującej w niektórych państwach ogólnej zasady przewidującej konieczność ogłuszenia zwierząt przed ich ubojem, ze względu na potrzebę zagwarantowania prawa uzewnętrzniania religii poprzez czynności rytualne. Praktyka stosowania uboju rytualnego może być jednak uregulowana przez przepisy prawa krajowego ze względu na ochronę zdrowia i porządku publicznego i nie stanowi nieuprawnionej ingerencji w sferę uzewnętrzniania religii. Państwo może udzielać zezwolenia na dokonywanie uboju rytualnego organizacjom prowadzącym praktykę uboju wykonywanego przez rytualnych rzeźników uprawnionych przez autoryzowane instytucje religijne. Ingerencja nastąpiłaby wówczas, gdyby przepisy państwowe uniemożliwiłyby spożywanie mięsa pochodzącego z certyfikowanych źródeł. Trybunał uznał przy tym, że prawo do wolności religii zagwarantowane w art. 9 nie może obejmować prawa do osobistego udziału w uboju rytualnym i późniejszym procesie certyfikacji[15].

Z drugiej zaś strony wolność myśli, sumienia i wyznania zakłada dobrowolne uczestnictwo i organizowanie się wspólnot religijnych. Stosując środki prawne, państwo nie może przymuszać wyznawców danej religii do przybierania określonej formy organizacyjnej[16]. Dopuszczalne środki regulacyjne powinny mieć na celu jedynie zapewnienie porządku publicznego, pokoju religijnego i tolerancji w społeczeństwie demokratycznym i powinny być stosowane proporcjonalnie do celu[17]. Uprawnienie państwa do rejestracji wyznań religijnych nie oznacza, że byłoby zgodne z Konwencją karanie indywidualnych członków niezarejestrowanego wyznania za modlitwę lub inny sposób manifestowania swoich przekonań religijnych. W przeciwnym razie wszystkie mniejszościowe przekonania religijne, które nie zostały formalnie zarejestrowane przez państwo, zostałyby wykluczone spod ochrony art. 9 Konwencji[18]. Państwo nie może dyktować, w co dana osoba ma wierzyć, ani podejmować kroków do zmiany przekonań[19].

III. Zakres wolności myśli, sumienia i wyznania

Wolność myśli, sumienia i wyznania określona w art. 9 Konwencji zawiera szereg praw odnoszących się do sfery indywidualnych przekonań religijno-światopoglądowych, jak i zasadniczo nieskrępowanego ich przejawiania. Implikuje to powstanie z jednej strony uprawnień podmiotów, które mogą korzystać z zagwarantowanej wolności, z drugiej obowiązków podmiotów zobowiązanych do jej respektowania[20]. Oczywiście nie jest ani możliwe, ani celowe pełne zdefiniowanie omawianej wolności, można co najwyżej uchwycić jej najważniejsze elementy. Enumeratywne wyliczenie wszystkich praw i obowiązków nie uwzględniałoby całej złożoności wolności religii i prowadziłoby do ograniczenia jej stosowania[21]. Religia jako całość jest zjawiskiem wieloaspektowym i wielowarstwowym. Składa się z wewnętrznych aktów religijnych oraz zdarzeń o charakterze społeczno-kulturowym[22]. Począwszy od sfery osobistych przeżyć poszczególnego człowieka, wolność ta obejmuje swobodę poszukiwania, wyboru, przyjmowania, wyznawania i zmiany swoich przekonań, nie tylko religijnych, lecz także światopoglądowych i filozoficznych[23]. Chroni istotę ludzką w wymiarze intelektualnym i pozwala zachować jednostce autonomię duchową[24]. Po stronie pozostałych podmiotów uprawnionych oraz władz państwowych powstaje obowiązek poszanowania tej wolności i niestosowania presji zewnętrznej w celu zmuszenia do działań sprzecznych z własnym sumieniem czy też przeszkód w działaniu zgodnym z sumieniem[25]. Nie chodzi zatem tylko o wolność w przyjmowaniu i wyznawaniu religii. Użyty w Konwencji termin odnosi się także do poglądów filozoficznych bądź quasi-religijnych, a także innych niż te, które określają relacje człowieka do Istoty Najwyższej lub najwyższej wartości. Za podlegające ochronie art. 9 Trybunał uznał przekonania pacyfistyczne, a pacyfizm jako filozofię mieszczącą się w granicach prawa wolności myśli, sumienia i wyznania[26]. Niemniej jednak podkreśla on, że zadanie Trybunału nie polega na rozstrzyganiu w sposób abstrakcyjny, czy zespół przekonań i związane z tym praktyki można uważać za religię w rozumieniu Konwencji. Przy braku zgody na poziomie europejskim co do natury religijnej nauczania danej grupy, np. scjentologów, Trybunał – pamiętając o charakterze posiłkowym swojej roli – może się w tej materii opierać na stanowisku władz krajowych i w zależności od niego rozstrzygać o stosowaniu art. 9 Konwencji[27]. Szczególnym przypadkiem jest pojmowanie wolności myśli, sumienia i wyznania w sposób negatywny, jako wolność niewyznawania i niepraktykowania żadnej religii. Innymi słowy została ona zagwarantowana także dla ateistów, agnostyków, sceptyków oraz osób religijnie obojętnych[28]. W związku z tym, że wolność religii w omawianym aspekcie najczęściej realizowana jest jako wewnętrzne przeżycie, nie rodzi tylu problemów prawnych co jej uzewnętrznianie. Wolność ta ma charakter absolutny i bezwarunkowy i nie dotyczą jej dopuszczalne ust. 2 art. 9 Konwencji ograniczenia.

Z natury wolności myśli, sumienia i wyznania wynika również prawo do uzewnętrzniania swoich przekonań. Wyraża to expressis verbis treść art. 9 Konwencji, w którym sformułowana została wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne.

Przedmiotem wolności jest prawo do spełniania praktyk religijnych, prawo prezentowania swoich przekonań religijnych wobec innych ludzi i wspólnot religijnych, prawo do nauczania, łącznie z prawem do podejmowania prób przekonania do wyznawanej religii. Przy czym, jak zauważa Trybunał, pojęcie uzewnętrzniania nie obejmuje każdego czynu motywowanego lub dokonanego pod wpływem wyznania lub przekonania. Czyny chronione normą wyrażoną w art. 9 Konwencji muszą być faktycznym wyrazem określonych przekonań[29].

  1. Przesłanki ograniczenia wolności myśli, sumienia i wyznania

O ile wolność religijna ograniczająca się do sfery wewnętrznej nie może podlegać żadnym ograniczeniom, o tyle wolność uzewnętrzniania nie jest chroniona w ten sam sposób. W ustępie 2 art. 9 Konwencji określone zostały warunki dopuszczalnej ingerencji państwa. Mianowicie muszą zostać spełnione łącznie trzy przesłanki. Każda ingerencja musi być przewidziana przez prawo (kryterium legalności), służyć ochronie co najmniej jednego z wyraźnie zidentyfikowanych interesów bądź dóbr (kryterium celowości) i być konieczna w demokratycznym społeczeństwie (kryterium konieczności)[30]. Akceptowanymi przez Konwencję względami są interesy bezpieczeństwa publicznego, ochrona porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochrona praw i wolności innych osób. Wymienione kryteria mogą mieć nieco odmienne znaczenie w poszczególnych krajach będących stroną Konwencji, co wynika z odmiennej tradycji zarówno prawnej, kulturowej, jak i religijnej. Ponadto migracja ludności, która powoduje zetknięcie się różnych poglądów i wyznań oraz sposobów ich uzewnętrzniania, może również prowadzić do konfliktu wartości. Orzekając w sprawach dotyczących ochrony wolności myśli, sumienia i wyznania, Trybunał musi uwzględniać z jednej strony różnorodność tego zjawiska, z drugiej zapobiegać zniweczeniu pozostałych praw i wolności gwarantowanych w Konwencji[31]. Z jednej strony musi brać pod uwagę istniejące zróżnicowanie kulturowe i obowiązek poszanowania pluralizmu religijnego, z drugiej chronić podstawowe założenia definiujące współczesne demokratyczne państwo i prawo[32].

Wolność uzewnętrzniania myśli, sumienia i wyznania polega m.in. na uprawianiu kultu, wykonywaniu czynności rytualnych, praktykowania i nauczania. Pojęcie uprawiania kultu rozciąga się na czynności rytualne i ceremonie stanowiące bezpośredni wyraz wiary, włączając ceremonie pośmiertne. Problem ingerencji w tę sferę wolności był przedmiotem orzekania przez Trybunał w sprawie sankcji karnej za udział w ceremonii religijnej ku czci poległych członków organizacji terrorystycznej[33]. Skarżący zostali skazani za rozpowszechnianie propagandy na rzecz organizacji terrorystycznej ze względu na udział w ceremonii religijnej zorganizowanej w siedzibie nielegalnej partii politycznej ku czci jej członków zabitych przez siły bezpieczeństwa. Fakt zorganizowania ceremonii religijnej w pomieszczeniach, w których znajdowały się symbole nielegalnej organizacji, został poczytany przez władze państwowe za akt szerzenia propagandy terrorystycznej. W tym miejscu przypomnieć należy, iż ingerencja w sferę wolności religijnej jest dopuszczalna jedynie, gdy przewidziana została przez ustawę i jest konieczna w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób[34]. W ocenie pozwanego państwa środek krajowy, na którego podstawie skarżący zostali skazani, miał za zadanie chronić właśnie interesy bezpieczeństwa państwa i porządek publiczny. Został wprowadzony dla zapobiegania terrorystycznej indoktrynacji indywidualnych osób lub grup łatwo poddających się zewnętrznym wpływom, kiedy celem takiej indoktrynacji jest skłonienie ich do działania i myślenia w konkretny sposób. Uzewnętrznianie identyfikacji z organizacją terrorystyczną może być postrzegane jako poparcie dla terroryzmu oraz podżeganie do przemocy i nienawiści i w konsekwencji karane. Wskazać należy, iż podobnie oceniane przez Trybunał jest rozpowszechnianie przekazów pochwalających sprawcę napaści, umniejszanie cierpienia ofiar napaści, zbieranie pieniędzy na rzecz organizacji terrorystycznych lub udział w podobnych działaniach. Przy tym, jak podkreślił Trybunał, w celu uznania danego działania za przestępstwo ważne jest, aby sprawca dokonał czynu o charakterze zewnętrznej manifestacji. W przedmiotowej sprawie w działaniach skarżących Trybunał nie dopatrzył się takiego charakteru ocenianego czynu. Ponadto zdaniem Trybunału z brzmienia przepisów krajowych nie wynikało w sposób jasny, iż udział w omawianych ceremoniach może być uznany za agitację na rzecz terroryzmu. Dlatego Trybunał uznał, iż nie została wyczerpana przesłanka dopuszczalności ograniczenia wolności religijnej w postaci uregulowania jej w ustawie, a co za tym idzie zastosowanie środka krajowego uznał za arbitralną ingerencję ze strony organów władzy państwowej.

Interesująco przedstawia się również kwestia stosowania sprzeciwu sumienia dla zwolnienia z obowiązku służby wojskowej. Pierwotnie przedmiotową kwestię rozpatrywano na gruncie art. 4 Konwencji, w którym zawarto przepisy dotyczące zakazu pracy przymusowej, odmawiając jednocześnie ochrony osobom uchylającym się od służby wojskowej[35]. Zmiana stanowiska nastąpiła dopiero wraz ze sprawą wniesioną do ETPCz w 2009 r. przez Bayatyan przeciwko Armenii[36]. Skarżący odmówił odbycia służby wojskowej jako sprzecznej z przekonaniami religijnymi. Został skazany na karę więzienia, mimo iż deklarował chęć odbycia alternatywnej służby cywilnej, której jednak nie przewidywały przepisy krajowe. Pierwotnie Trybunał orzekł, iż nie doszło do naruszenia art. 9 Konwencji, uznając, że państwa mają wybór w kwestii uznania odmowy pełnienia służby wojskowej ze względu na przekonania. Dopiero w drugim orzeczeniu Trybunał, zasiadając jako Wielka Izba, zauważył, że art. 9 regulujący wolność myśli, sumienia i wyznania, choć nie zawiera wyraźnego odniesienia do prawa do odmowy służby wojskowej ze względu na przekonania, to niemniej odmowa taka może stanowić przekonanie lub wierzenie o wystarczającej mocy przekonywania, powadze, spójności i istotności, aby mogła wejść w zakres gwarancji art. 9 Konwencji. Dzieje się tak, gdy odmowa służby wojskowej motywowana jest silnym i niemożliwym do przezwyciężenia konfliktem między obowiązkiem służenia w wojsku a sumieniem danej osoby lub jej głębokimi i szczerymi wierzeniami religijnymi bądź innymi. W takim znaczeniu odmowa służby wojskowej wchodzi w zakres działania przepisu art. 9 Konwencji, co powinno być jednak rozpatrywane w świetle indywidualnych okoliczności sprawy. W analizowanej sprawie Trybunał uznał, iż odmowa była motywowana szczerymi wierzeniami religijnymi (jako członek Świadków Jehowy miał obowiązek sprzeciwiania się służbie w wojsku) ze względu na następstwa wobec sumienia skarżącego. Wprawdzie ingerencja państwa w sferę wolności myśli, sumienia i wyznania spełniała warunek „uregulowania przez ustawę”, jednak nie zachowywała pozostałych przesłanek, które powinny zostać spełnione łącznie. Przesłanka ochrony porządku publicznego, a co za tym idzie praw innych osób nie została uznana za przekonującą w stosunku do okoliczności sprawy. Podobnie ocenione zostało zastosowanie przesłanki „konieczności w społeczeństwie demokratycznym”. Wobec przyjętych standardów organizowania alternatywnej służby cywilnej państwo, które tego nie uczyniło, korzysta tylko z ograniczonej swobody oceny konieczności ingerencji w tę sferę wolności i musi wykazać, że odpowiada ona pilnej potrzebie społecznej. W analizowanej sprawie „potrzebą społeczną” zdaniem Trybunału jest poszanowanie przez państwo przekonań religijnej grupy mniejszości przez umożliwienie jej służenia społeczeństwu w sposób zgodny z jej sumieniem, co pozwala zapewnić spójny i stabilny pluralizm i promować w społeczeństwie harmonię religijną i tolerancję. Władze Armenii zatem nie zapewniły sprawiedliwej równowagi między interesami całości społeczeństwa a interesami skarżącego (nie uwzględniły wymogów sumienia), dlatego nałożenie kary za odmowę podjęcia służby w armii nie może być uznane za działanie konieczne, gdyż istnieją skuteczne rozwiązania alternatywne[37].

Wolność manifestowania religii może polegać również na uzewnętrznianiu swoich przekonań religijnych poprzez symbole religijne czy ubiór. Linia orzecznicza Trybunału w sprawach dotyczących wskazanych kwestii została ugruntowana i zasadniczo niezmieniona. Konsekwentnie uznaje za dopuszczalne stosowanie ograniczeń w zakresie noszenia islamskiego stroju dla kobiet, nie dopatrując się w nich naruszenia Konwencji. Zagadnieniem uzewnętrzniania przekonań religijnych poprzez strój Trybunał zajął się po raz pierwszy w 2001 r. w sprawie Dahlab przeciwko Szwajcarii[38]. W wyniku małżeństwa i zmiany religii szwajcarska nauczycielka zaczęła nosić islamską chustę podczas pracy z dziećmi. Dyrekcja szkoły wezwała skarżącą do zaprzestania noszenia w pracy chusty jako symbolu religijnego silnie oddziałującego na małoletnich podopiecznych. Sądy krajowe poszczególnych szczebli uznały działania nauczycielki, zgodnie z ustawą, za oczywisty środek identyfikacji narzucony przez nauczycielkę na dzieci, zwłaszcza w publicznym, laickim systemie edukacji.

Po zapoznaniu się ze sprawą Trybunał uznał, że państwo może ograniczyć noszenie chust islamskich, jeśli jest to sprzeczne z wymaganiami ochrony praw i wolności innych, porządku i bezpieczeństwa publicznego. Noszenie chusty jest „silnym znakiem zewnętrznym mogącym” pociągać za sobą mocny skutek prozelityczny, w szczególności wobec małych dzieci. Nauczyciele w demokratycznym społeczeństwie mają obowiązek kierować przekaz tolerancji, poszanowania innych, równości i niedyskryminacji. Noszenie chusty nakazane przez Koran postrzegano jako sprzeczne z tymi wartościami. Zatem gdyby poprzestać na tej argumentacji, można by wywieść wniosek, iż w innych okolicznościach (brak roli formacyjnej nauczycielki wobec dzieci) Trybunał uznałby prawo skarżącej do indywidualnego wyrażania przekonań religijnych poprzez ubiór, a ingerencję w to prawo za nieuzasadnione. Jednak podkreślił on także inny aspekt noszenia stroju islamskiego, już niezwiązany z potencjalnym ryzykiem oddziaływania na dzieci. Mianowicie strój stanowi symbol narzucony kobietom przez koraniczny przepis, co godzi w zasadę równości płci. Tym samym u podstaw orzeczenia Trybunału legła zgodność z osią aksjologiczną zbudowaną wokół europejskiego systemu ochrony praw człowieka, którą tworzą przede wszystkim tolerancja, równość i niedyskryminacja[39].

W ten sposób ukształtowana linia orzecznicza potwierdzona została w kolejnej sprawie tureckiej studentki Leyli Şahin[40]. Dotyczyła ona zakazu noszenia chust islamskich przez studentki na uniwersytecie, którego łamanie traktowane było jak wykroczenie. Niezastosowanie się do treści regulaminu uczelni skutkowało niedopuszczeniem do uczestnictwa w zajęciach i egzaminach, a w konsekwencji upomnieniem i zawieszeniem w prawach studenta[41]. Nadmienić należy, że przez cztery lata studentka uczęszczała na zajęcia, nosząc na głowie chustę, dopiero na ostatnim roku został wydany okólnik w sprawie zakazu noszenia chust islamskich. Leyla Şahin z uwagi na pochodzenie z tradycyjnej rodziny praktykujących muzułmanów odmówiła podporządkowania się zakazowi. W jej ocenie przestrzeganie przepisu zmuszałoby ją do łamania obowiązku religijnego. Sprawa była rozpoznawana przez dwie Izby Trybunału (Izbę i Wielką Izbę), których ocena pozostała zgodna z orzecznictwem w sprawie Dahlab. Trybunał potwierdził, że przepis regulaminu uczelni niewątpliwie stanowił ingerencję w sferę uzewnętrzniania wolności myśli, sumienia i wyznania skarżącej. Uznał jednak, że ingerencja była uzasadniona i dopuszczalna. Stanowisko to opierało się głównie na dwóch przesłankach konieczności zapewnienia równowagi praw każdej osoby oraz zapewnienia bezpieczeństwa[42].

Za uzasadniony Trybunał uznał także zakaz zakrywania twarzy w miejscach publicznych będący przedmiotem orzekania w sprawie S.A.S. przeciwko Francji[43]. Jednak przy ocenie zgodności zakazu z przepisami Konwencji wziął on pod uwagę inne przesłanki niż w przedstawionych wyżej sprawach. Obywatelka Francji stosująca się do wymogów religii muzułmańskiej, a także kultury i przekonań osobistych, wychodząc z domu, nosiła nikab, strój zasłaniający całkowicie twarz z otworami na oczy. Kiedy Francja wprowadziła ustawowy zakaz zakrywania twarzy w miejscach publicznych, zarzuciła władzom publicznym naruszenie jej prawa do wolności wyznania. Wielka Izba Trybunału uznała zakaz noszenia w miejscach publicznych ubioru zasłaniającego twarz za niedyskryminujący i zgodny z wolnością wyznania, prawem do poszanowania życia prywatnego. Ostatecznie Trybunał uznał ingerencję za uzasadnioną ze względu na proporcjonalny cel „życia razem” jako elementu „ochrony praw i wolności innych osób”. Zakrywanie twarzy może naruszać zasady współżycia społecznego, ponieważ twarz i jej widoczność odgrywa podstawową rolę we wszystkich społecznych interakcjach. Daje możliwość nawiązywania relacji interpersonalnych, tak istotnych w życiu społecznym. Bariera stwarzana poprzez zakrywanie twarzy może być zatem postrzegana jako naruszenie praw innych osób do życia w takiej przestrzeni publicznej, która ułatwia życie społeczne[44]. Wprowadzając zakaz, państwo stało na straży zasady komunikacji międzyludzkiej, istotnej dla zachowania pluralizmu oraz tolerancji i otwartości myślenia, bez którego nie ma demokratycznego społeczeństwa[45]. Jest to niewątpliwie interpretacja zastosowana po raz pierwszy przez Trybunał, opierająca się głównie na zasadzie życia społecznego i społecznym konsensusie będących elementami ochrony praw i wolności innych osób.

Na koniec należy zwrócić uwagę na dwa bardzo ważne orzeczenia Trybunału dotyczące symboli religijnych. W sprawie Lautsi przeciwko Włochom chodziło o zarzut wystawiania krzyży w salach szkolnych jako sprzeczne z zasadą świeckości państwa[46]. Skarżąca była matką dzieci uczęszczających do szkoły publicznej, gdzie w salach wisiały krzyże. W toku postępowania sądowo-administracyjnego na poziomie krajowym orzeczono, iż krzyż jako symbol historii i kultury włoskiej, a także zasady równości, wolności i tolerancji nie narusza zasady świeckości państwa. Sprawa została wniesiona przez skarżącą do Trybunału Praw Człowieka. W pierwszym wyroku z 2009 r. Trybunał przypomniał ciążący na państwie obowiązek poszanowania neutralności w wykonywaniu funkcji publicznych, w tym także w dziedzinie edukacji. Polega on na zapewnieniu możliwości pluralizmu edukacyjnego, niezbędnego dla ochrony „społeczeństwa demokratycznego”, a także zapewnieniu warunków dla wymiany różnych poglądów religijnych czy filozoficznych. Trybunał uznał, że obecność krucyfiksu może być odbierana przez uczniów jako znak religijny, a co za tym idzie element indoktrynacji religijnej. Może w ten sposób zakłócać „emocjonalny spokój uczniów”, którzy nie wyznają żadnej religii lub praktykują inne. Z uwagi na przytoczone argumenty orzekł, iż „obligatoryjne wywieszanie symbolu danego wyznania w ramach wykonywania władzy publicznej w specyficznych dziedzinach podlegających kontroli państwa, a zwłaszcza w klasach, ogranicza prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z ich przekonaniami oraz narusza prawa uczniów do tego, by wierzyć albo nie wierzyć”. Tym samym obecność krucyfiksu w salach szkolnych narusza postanowienia art. 9 Konwencji. Wykonanie wyroku oznaczało usunięcie krzyży i innych symboli religijnych ze szkolnych sal[47].

Nie dziwi więc fakt, że rząd włoski zaskarżył wyrok do Wielkiej Izby Trybunału, prezentując także stanowiska dziesięciu innych państw[48]. Po rozpoznaniu sprawy w składzie 17 sędziów Trybunał wydał odmienny wyrok, opierając swoją argumentację na doktrynie „marginesu uznania”. W sytuacji gdy w państwach członkowskich nie istnieje konsensus co do jednolitej aplikacji lub interpretacji danego prawa, stosuje się margines oceny dokonywany przez państwa. Pozwala mu uwzględnić kontekst historyczny, tradycję oraz zasady i wartości konstytucyjne danego kraju. Trybunał ze swoim orzecznictwem zachowuje pewną dyskrecjonalność w sferach, gdzie w poszczególnych państwach istnieją różne standardy wynikające z lokalnych wartości[49]. Stoi na stanowisku, że prawo do decydowania o kultywowaniu bądź niekultywowaniu określonej tradycji mieści się co do zasady w granicach marginesu swobody oceny państwa. Zatem decyzja o tym, czy krucyfiksy powinny być umieszczane w salach lekcyjnych szkół państwowych czy też nie, mieści się co do zasady w granicach marginesu swobody oceny państwa. Doktryna ta posłużyła do stwierdzenia braku naruszenia art. 9 Konwencji przez rząd włoski.

  1. Podsumowanie

W zderzeniu kulturowym, jakiego doświadcza obecnie Europa, problematyka wolności myśli, sumienia i wyznania stanowi aktualne, a przy tym delikatne i wrażliwe zagadnienie. Stąd tym ważniejsza rola ETPCz, który swoim orzecznictwem wypełnia treścią normatywne regulacje poświęcone tej wolności. Dokonuje tego zarówno w zakresie określenia jej podmiotu, treści i przede wszystkim dozwolonych ograniczeń.

W swoim dorobku zwraca przy tym uwagę na brak jednolitej europejskiej koncepcji religii w demokratycznym społeczeństwie. Zasady w tej sferze zależą od zróżnicowanych tradycji narodowych i kulturowych. Stąd Trybunał pozostawia państwom margines swobody oceny zastosowania środka krajowego zależnie od miejscowych warunków. Dyskrecjonalizm państwa pozostaje jednak pod kontrolą europejską obejmującą prawo i decyzje podejmowane na jego podstawie.

Wskazać również należy na stałą ewolucję orzecznictwa Trybunału w wielu kluczowych sprawach, poczynając od zmiany jedynie prezentowanej argumentacji dotychczasowego stanowiska jak w przypadku muzułmańskiej chusty, po zasadniczą rewizję wcześniejszych orzeczeń jak w przypadku klauzuli sumienia uzasadniającej odmowę służby wojskowej czy krzyża jako dopuszczalnego w przestrzeni publicznej symbolu religijnego.

Bibliografia

  1. Akty prawne

Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności podpisana w Rzymie 4 listopada 1950 r., ratyfikowana przez Polskę 19 stycznia 1993 r., Dz.U. z 1993 r., nr 61, poz. 284.

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku 19 grudnia 1966 r., ratyfikowany przez Polskę w 1977 r., Dz.U. z 1977 r., nr 38, poz. 167.

Karta Praw Podstawowych UE z 7 grudnia 2000 r., Dz.Urz. UE z 30 marca 2010 r., C 83, 2010/C 83/02.

  1. Orzeczenia

Wyrok ETPCz z 12 października 1978 r. w sprawie Arrowsmith v. Wielka Brytania, skarga nr 7050/75.

Wyrok ETPCz z 7 lipca 1986 r. w sprawie Khan v. Wielka Brytania, skarga nr 11579/85.

Wyrok ETPCz z 24 lutego 1998 r. w sprawie Larissis i inni v. Grecja, skarga nr 23372/94, RJD 1998-I.

Wyrok ETPCz z 14 grudnia 1999 r. w sprawie Serif v. Grecja, skarga nr 38178/97.

Wyrok ETPCz z 26 października 2000 r. w sprawie Hasan i Chaush v. Bułgaria, skarga nr 30985/96.

Wyrok ETPCz z 27 czerwca 2000 r. w sprawie Żydowskie Stowarzyszenie Liturgiczne Cha’are Shalom ve Tsedek v. Francja, skarga nr 27417/95.

Wyrok ETPCz z15 lutego 2001 r. w sprawie Dahlab v. Szwajcaria, skarga nr 42393/98.

Wyrok ETPCz z 13 grudnia 2001 r. w sprawie Kościół Metropolitalny Besarabii i inni v. Mołdowa, skarga nr 45701/99.

Wyrok ETPCz z 17 października 2002 r. w sprawie Agga v. Grecja, skarga nr 50776/99.

Wyrok ETPCz z 29 czerwca 2004 r. w sprawie Leyla Şahin v. Turcja, Izba Sekcja IV, skarga nr 44774/98 wraz z wyrokiem z 10 listopada 2005 r., Wielka Izba, skarga nr 44774/98.

Wyrok ETPCz z 3 maja 2007 r. w sprawie Kongregacja Gldani Świadków Jehowy i inni v. Gruzja, skarga nr 71156/01.

Wyrok ETPCz z 12 kwietnia 2007 r. w sprawie Ivanova v. Bułgaria, skarga nr 52435/99.

Wyrok ETPCz z 5 kwietnia 2007 r. w sprawie Church of Scientology Moscow v. Rosja, skarga nr 18147/02.

Wyrok ETPCz z 31 lipca 2008 r. w sprawie Religionsgemeinschaft der Zeugen Jehovas i inni v. Austria, skarga nr 40825/98.

Wyrok ETPCz z 21 lutego 2008 r. w sprawie Alexandridis v. Grecja, nr 19516/06.

Wyrok ETPCz z 27 października 2009 r. w sprawie Bayatyan v. Armenia, skarga nr 23459/03.

Wyrok ETPCz z 3 listopada 2009 r. w sprawie Lautsi v. Włochy, skarga nr 30814/06 wraz z wyrokiem Wielkiej Izby ETPCz z 18 marca 2011 r.

Wyrok ETPCz z 7 lipca 2011 r. w sprawie Bayatyan v. Armenia, Wielka Izba, skarga nr 23459/03.

Wyrok ETPCz z 2 grudnia 2014 r. w sprawie Güler i Uğur v. Turcja, skarga nr 31706/10.

Wyrok ETPCz z 1 lipca 2014 r. w sprawie S.A.S. v. Francja, skarga nr 43835/11.

Wyrok ETPCz z 8 kwietnia 2014 r. w sprawie Magyar Keresztény Mennonita Egyház i inni v. Węgry, skarga nr 70945/11.

  1. Literatura

Banaś H., Sprzeciw sumienia w orzecznictwie ETPCz. Problematyka odmowy podjęcia służby wojskowej, „Folia Iuridica Universitatis Wratislaviensis” 4 (2)/2015.

Bodnar A., Najgorętsza debata, „Kultura Liberalna” 28/2011, nr 132, (kulturaliberalna.pl).

Falski J., Europejskie kryteria wolności sumienia i wyznania a islam, „Państwo i Prawo” 9/2008.

Garlicki L., Religia a szkoła publiczna (na tle aktualnego orzecznictwa strasburskiego), [w:] Borecki P., Czohara A., Zieliński T. (red.), Pro bono Reipublicae. Księga jubileuszowa profesora Michała Pietrzaka, Warszawa 2009.

Kamiński I.C., Islamska chusta i zasłona twarzy u kobiet w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, „Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego” 11/2013.

Krukowski J., Warchałowski K., Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2000.

Krukowski J., Kościół i państwa. Podstawy relacji prawnych, Lublin 2000.

Nowicki M.A., Wokół Konwencji Europejskiej. Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, wyd. 6, Warszawa 2013.

Nowicki M.A., S.A.S. przeciwko Francji – wyrok ETPCz z 1 lipca 2014 r., skarga nr 43835/11, LEX/el. 2015.

Pietrzak M., Prawo wyznaniowe, Warszawa 2010.

Pyclik K., Wolność sumienia i wyznania w Rzeczypospolitej Polskiej (założenia filozoficzno-prawne), [w:] Banaszak B., Preisner A., Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, Warszawa 2002.

Sobczak W., Wolność myśli, sumienia i religii. Poszukiwanie standardu europejskiego, Toruń 2013.

Romanko A., Ekspozycja chusty islamskiej przedmiotem rozstrzygnięć Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Kościół i Prawo” 4 (17)/2015, nr 2.

  1. Warecka, S.A.S. przeciwko Francji – wyrok ETPCz z 1 lipca 2014 r., skarga nr 43835/11, LEX/el. 2014.

Włodkowic P., O władzy cesarza i papieża nad niewiernymi, [w:] Baczkowski K., Dzieje Polski późnośredniowiecznej (1370–1506), Forga Oficyna Wydawnicza, Kraków 1999.

Zdybicka Z.J., Czym jest i dlaczego istnieje religia, [w:] H. Zimoń (red.), Religia w świecie współczesnym. Zarys problematyki religiologicznej, Lublin 2010.

[1]  Wychodząc z prawa boskiego, głosił m.in. obowiązek tolerancji wobec pogan. W traktacie O władzy cesarza i papieża nad niewiernymi potępił metody nawracania stosowane na terenie Litwy i Żmudzi przez Krzyżaków. Ponadto wyraźnie mówił o prawie pogan do wolności sumienia, posiadania własności i posiadania własnego państwa. Zob. P. Włodkowic, O władzy cesarza i papieża nad niewiernymi, [w:] K. Baczkowski, Dzieje Polski późnośredniowiecznej (1370–1506), Forga Oficyna Wydawnicza, Kraków 1999.

 

[2]  Na temat filozoficzno-prawnego rozumienia pojęcia wolności religijnej zob. szerzej K. Pyclik, Wolność sumienia i wyznania w Rzeczypospolitej Polskiej (założenia filozoficzno-prawne), [w:] B. Banaszak, A. Preisner, Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, Warszawa 2002, s. 435–462.

 

[3]  Tekst na stronie: https://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1948.html.

 

[4]  Dz.U. z 1977 r., nr 38, poz. 167.

 

[5]  Dz.U. z 1993 r., nr 61, poz. 284.

 

[6]  Szerzej na ten temat W. Sobczak, [w:] Wolność myśli, sumienia i religii. Poszukiwanie standardu europejskiego, Toruń 2013, s. 20.

 

[7]  Wyrok ETPCz z 13 grudnia 2001 r. w sprawie Kościół Metropolitalny Besarabii i inni v. Mołdowa, skarga nr 45701/99, par. 118.

 

[8]   Wyrok ETPCz z 31 lipca 2008 r. w sprawie Religionsgemeinschaft der Zeugen Jehovas i inni v. Austria, skarga nr 40825/98, par. 66.

 

[9]   Wyrok ETPCz z 8 kwietnia 2014 r. w sprawie Magyar Keresztény Mennonita Egyház i inni v. Węgry, skarga nr 70945/11.

 

[10] Na temat autonomii wspólnot religijnych (Kościoła) oraz charakteru ich prawa wewnętrznego zob. np. J. Krukowski, Kościół i państwa. Podstawy relacji prawnych, Lublin 2000, s. 108–116.

 

[11] Wyrok ETPCz z 26 października 2000 r. w sprawie Hasan i Chaush v. Bułgaria, skarga nr 30985/96.

 

[12] Wyrok ETPCz z 14 grudnia 1999 r. w sprawie Serif v. Grecja, skarga nr 38178/97.

 

[13] Ibidem.

 

[14] Wyrok ETPCz z 17 października 2002 r. w sprawie Agga v. Grecja, skarga nr 50776/99.

 

[15] Wyrok ETPCz z 27 czerwca 2000 r. w sprawie Żydowskie Stowarzyszenie Liturgiczne Cha’are Shalom ve Tsedek v. Francja, skarga nr 27417/95.

 

[16] Por. sprawa Manoussakis i inni v. Grecja, par 44–53.

 

[17] Wyrok ETPCz z 3 maja 2007 r. w sprawie Kongregacja Gldani Świadków Jehowy i inni v. Gruzja, skarga nr 71156/01, par. 132.

 

[18] Por. sprawa Manoussakis i inni v. Grecja, par 44–53.

 

[19] Wyrok ETPCz z 12 kwietnia 2007 r. w sprawie Ivanova v. Bułgaria, skarga nr 52435/99, par. 80.

 

[20] M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2010, s. 17.

 

[21] Zob. K. Pyclik, Wolność sumienia i wyznania w Rzeczypospolitej Polskiej…, op. cit., s. 459 i przedstawiona tam literatura.

 

[22] Z.J. Zdybicka, Czym jest i dlaczego istnieje religia, [w:] H. Zimoń (red.), Religia w świecie współczesnym. Zarys problematyki religiologicznej, Lublin 2010, s. 54.

 

[23] Wpisuje się to w powszechnie stosowaną w prawie międzynarodowym terminologię, np. art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, czy przyjęty na gruncie europejskim art. 10 Karty Praw Podstawowych UE z 2000 r.

 

[24] J. Falski, Europejskie kryteria wolności sumienia i wyznania a islam, „Państwo i Prawo” 9/2008, s. 57–68.

 

[25] Zob. J. Krukowski, K. Warchałowski, Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2000, s. 102.

 

[26] Wyrok ETPCz z 12 października 1978 r. w sprawie Arrowsmith v. Wielka Brytania, skarga nr 7050/75, par. 69.

 

[27] Wyrok ETPCz z 5 kwietnia 2007 r. w sprawie Church of Scientology Moscow v. Rosja, skarga nr 18147/02, par. 64, za: M.A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej. Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, wyd. 6, Warszawa 2013, s. 745.

 

[28] Por. wyrok ETPCz z 21 lutego 2008 r. w sprawie Alexandridis v. Grecja, nr 19516/06, par. 38.

 

[29] Wyrok ETPCz z 7 lipca 1986 r. w sprawie Khan v. Wielka Brytania, skarga nr 11579/85, także wyrok z 12 października 1978 r. w sprawie Arrowsmith v. Wielka Brytania, skarga nr 7050/75, par. 71, podobnie wyrok z 24 lutego 1998 r. Larissis i inni v. Grecja, skarga nr 23372/94, RJD 1998-I.

 

[30] I.C. Kamiński, Islamska chusta i zasłona twarzy u kobiet w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, „Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego” 11/2013, s. 8.

 

[31] Zob. art. 17, zgodnie z którym żadne z postanowień Konwencji nie może być interpretowane jako przyznanie jakiemukolwiek państwu, grupie lub osobie prawa do podjęcia działań lub dokonania aktu zmierzającego do zniweczenia praw i wolności wymienionych w niniejszej Konwencji albo ich ograniczenia w większym stopniu, niż to przewiduje Konwencja.

 

[32] Jak zauważa I.C. Kamiński, nie do przyjęcia jest normatywny pluralizm polegający na istnieniu wielości odseparowanych od siebie porządków prawnych zapewniających warunki tolerowania mniejszości żyjących w zgodzie z własnymi regułami i zwyczajami; I.C. Kamiński, Islamska chusta…, op. cit., s. 18.

 

[33] Wyrok ETPCz z 2 grudnia 2014 r. w sprawie Güler i Uğur v. Turcja, skarga nr 31706/10.

 

[34] Ust. 2 art. 9. Konwencji.

 

[35] Zob. szerzej H. Banaś, Sprzeciw sumienia w orzecznictwie ETPCz. Problematyka odmowy podjęcia służby wojskowej, „Folia Iuridica Universitatis Wratislaviensis” 4 (2)/2015, s. 71–90.

 

[36] Wyrok ETPCz z 27 października 2009 r. w sprawie Bayatyan v. Armenia, skarga nr 23459/03.

 

[37] Wyrok ETPCz z 7 lipca 2011 r. w sprawie Bayatyan v. Armenia, Wielka Izba, skarga nr 23459/03.

 

[38] Wyrok ETPCz z 15 lutego 2001 r. w sprawie Dahlab v. Szwajcaria, skarga nr 42393/98.

 

[39] Zob. L. Garlicki, Religia a szkoła publiczna (na tle aktualnego orzecznictwa strasburskiego), [w:] P. Borecki, A. Czohara, T. Zieliński (red.), Pro bono Reipublicae. Księga jubileuszowa profesora Michała Pietrzaka, Warszawa 2009, s. 251.

 

[40] Wyrok ETPCz z 29 czerwca 2004 r. w sprawie Leyla Şahin v. Turcja, Izba Sekcja IV, skarga nr 44774/98 oraz wyrok z 10 listopada 2005 r., Wielka Izba, skarga nr 44774/98. Skargę rozpatrywała Wielka Izba Trybunału na wniosek skarżącej.

 

[41] Upomnienie dotyczyło odmowy podporządkowania się regulaminowi uniwersytetu, natomiast do zawieszenia w prawach studenta doszło na skutek udziału w proteście przeciwko wprowadzeniu zakazu. Kary dyscyplinarne zostały uchylone w drodze amnestii.

 

[42] Podobnie Trybunał ocenił sprawę francuskiej uczennicy odmawiającej zdjęcia chusty na lekcjach wychowania fizycznego. Zob. omówienie sprawy w: A. Romanko, Ekspozycja chusty islamskiej przedmiotem rozstrzygnięć Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Kościół i Prawo” 4 (17)/2015, nr 2, s. 206–210.

 

[43] Wyrok ETPCz z 1 lipca 2014 r. w sprawie S.A.S. v. Francja, skarga nr 43835/11.

 

[44] Zob. omówienie wyroku: K. Warecka, S.A.S. przeciwko Francji – wyrok ETPCz z dnia 1 lipca 2014 r., skarga nr 43835/11, LEX/el. 2014.

 

[45] Trybunał podkreślił jednak, że państwo decydujące się na takie rozwiązanie bierze na siebie ryzyko przyczynienia się do wzmocnienia stereotypów i zachęty do nietolerancji. Zob. omówienie wyroku: M.A. Nowicki, S.A.S. przeciwko Francji – wyrok ETPCz z dnia 1 lipca 2014 r., skarga nr 43835/11, LEX/el. 2015.

 

[46] Wyrok ETPCz z 3 listopada 2009 r. w sprawie Lautsi v. Włochy, skarga nr 30814/06 oraz wyrok Wielkiej Izby ETPCz z 18 marca 2011 r.

 

[47] Mniej realistyczne wydaje się rozwiązanie polegające na zamieszczeniu różnych symboli religijnych. Zob. A. Bodnar, Najgorętsza debata, „Kultura Liberalna” 28/2011, nr 132, kulturaliberalna.pl.

 

[48] W postępowaniu uczestniczyło wiele podmiotów w charakterze interwenientów.

 

[49] Jak zauważa A. Bodnar, często nie jest jasne, gdzie kończy się obowiązek przestrzegania zobowiązań prawnomiędzynarodowych (i gwarancji praw człowieka) wynikających z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, a gdzie zaczyna lokalna różnorodność, którą Trybunał powinien pozostawić w spokoju. Zob. w: A. Bodnar, op. cit.