Upadłość osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej oraz prowadzącej działalność gospodarczą w ujęciu kompara-tystycznym

The Bankruptcy of Natural Persons Who Carry out and Do Not Carry out Business Activity in Comparative Terms

This study presents a concise and practical summary of bankruptcy proceedings for consumers and entrepreneurs who are natural persons. The article addresses and compares key issues connected with conducting such proceedings – from their very purpose to conclusion, including discontinuation. At each stage, the main differences and similarities are indicated for a full illustration of both types of insolvency proceedings.

Keywords: consumer bankruptcy, bankruptcy of a natural person conducting business activity, comparison between bankruptcies of natural persons who carry out and do not carry out business activity

Słowa kluczowe: upadłość konsumencka, upadłość osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą, porównanie upadłości osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą i nieprowadzącej działalności gospodarczej

1. Wprowadzenie

Upadłość konsumencka dotycząca osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej i upadłość przedsiębiorcza dotycząca osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą mają jeden wspólny łącznik, jakim jest osoba fizyczna, a fakt ten z kolei rzutuje na wzajemne podobieństwa, powiązania i zależności obu instytucji prawa upadłościowego. Cechą dystynktywną obu wskazanych powyżej upadłości jest fakt prowadzenia działalności gospodarczej. Tak więc dopóki przedsiębiorca[1], będący osobą fizyczną, pozostaje wpisany do właściwego rejestru przedsiębiorców, dopóty przysługuje mu zdolność upadłościowa dla przedsiębiorców. Z chwilą wykreślenia z rejestru przedsiębiorców uzyskuje konsumencką zdolność upadłościową i wszelkie przywileje wynikające z tego faktu dla niewypłacalnego dłużnika. Mówimy wtedy o upadłości konsumenckiej względem byłych przedsiębiorców, co nieco ją odróżnia od „klasycznej” upadłości konsumenckiej.

Porównanie obu tytułowych upadłości dla większej przejrzystości można podzielić na poszczególne etapy postępowania upadłościowego, wraz ze wskazaniem odpowiednich praw i obowiązków upadłego, jak również ustawowych celów właściwych dla danego stadium postępowania.

2. Cel postępowania

Ze względu na chronologię postępowania omówienia w pierwszej kolejności wymaga cel opisywanych instytucji insolwencyjnych. Ustawodawca w art. 2 prawa upadłościowego (dalej: p.u.) wyraźnie różnicuje kierunki postępowań prowadzonych w odniesieniu do przedsiębiorców (osób fizycznych) czy też w odniesieniu do konsumentów. Zgodnie z art. 2 ust. 1a p.u. w stosunku do przedsiębiorców (oraz podmiotów wskazanych w art. 5 p.u.) postępowanie ma być prowadzone tak, by uzyskać maksymalny możliwy w danych okolicznościach poziom zaspokojenia roszczeń wierzycieli, jednak z założeniem pozwalającym rzetelnemu dłużnikowi uzyskać możliwość oddłużenia. Ewentualne oddłużenie odbywa się na zasadach określonych w art. 369 p.u., z zastosowaniem oceny rzetelności dłużnika poprzez wykazanie przesłanek negatywnych, wykluczających możliwość zastosowania ww. przepisu. W zakresie upadłości konsumenckiej natomiast silnie akcentowana jest funkcja oddłużeniowa wyrażona w art. 2 ust. 2 p.u. Oczywiście proces oddłużenia osoby fizycznej będącej konsumentem jest obwarowany czy to niezbędnymi przesłankami do jego wdrożenia, czy też stosownymi obowiązkami, które konsument musi realizować. Tak więc funkcja oddłużeniowa w upadłości konsumenckiej jest ściśle powiązana z funkcją wychowawczą, o czym w dalszej części opracowania. Niemniej jednak na gruncie obecnej regulacji należy przyjąć, że postępowanie upadłościowe wobec osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej ma służyć przede wszystkim możliwości oddłużenia upadłego[2].

Ustalenie hierarchii celów postępowania upadłościowego ma praktyczne znaczenie, bowiem ich poznanie wpływa na wykładnię poszczególnych przepisów prawa, co przekłada się na właściwe ich stosowanie. Znaczenie ma to dla organów postępowania upadłościowego, jakimi są sądy upadłościowe, sędzia-komisarz i syndyk, oraz uczestników postępowania upadłościowego, czyli dla wierzycieli i upadłego[3].

Z istoty niewypłacalności wynika, że pełna spłata zadłużenia nie będzie możliwa, ale rolą organów postępowania jest działanie w kierunku możliwie efektywnej ochrony interesów wierzycieli. Funkcja windykacyjna jest obecna w każdym postępowaniu upadłościowym, także konsumenckim, ale jej wydźwięk zmienia się od osoby upadłego[4].

3. Wszczęcie postępowania upadłościowego

Pierwszą kwestią wynikającą z konstrukcji postępowania upadłościowego jest sposób jego inicjowania, który to może mieć formę obowiązku lub uprawnienia. Zgodnie z art. 21 ust. 1 p.u. dłużnik będący przedsiębiorcą jest obowiązany nie później niż w terminie 30 dni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości – gdy zaistnieją przesłanki niewypłacalności w rozumieniu art. 11 p.u. – zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości[5]. Jak wskazuje obowiązujące orzecznictwo, moment zgłoszenia wniosku nie ma charakteru subiektywnego (LEX nr 468130)[6]. Nie jest to zabiegiem prostym, stąd ustanowienie domniemania (art. 11 ust. 1a i 5 p.u.) ma tym istotniejsze znaczenie. Termin ten nie jest więc liczony od powzięcia wiadomości o niewypłacalności przez osobę zobowiązaną do złożenia wniosku (por. SN z 24 lipca 2002 r., I CKN 938/00 LEX nr 55563). Zobowiązanie przedsiębiorcy do reakcji w przypadku ziszczenia się przesłanek do wszczęcia upadłości ma istotne znaczenie, albowiem związane jest z konkretnymi sankcjami zarówno na gruncie odpowiedzialności odszkodowawczej (art. 21 ust. 3 p.u.), jak i w postaci orzeczenia zakazu prowadzenia działalności gospodarczej (art. 373 p.u.)[7].

Prawo upadłościowe pozwala na dochodzenie odszkodowania od osób zobowiązanych do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w sytuacji, gdy istnieje związek przyczynowy między powstaniem szkody w rozumieniu art. 415 k.c. a niezłożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości w ustawowym terminie. Odpowiedzialność oparta jest na zasadzie winy, przy czym art. 21 ust. 3 p.u. wprowadza domniemanie winy osoby, która uchybiła terminowi określonemu w ust. 1 omawianego przepisu. W związku z tym ciężar dowodu dla wykazania braku winy spoczywa na osobie pozwanej – zobowiązanej do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości[8].

Wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej ma z kolei charakter dobrowolny. Oczywiście tej „dobrowolności” nie można odnosić do samego ogłoszenia upadłości, które jako sądowe orzeczenie oparte jest na ustawowych przesłankach. Wniosek jest swoistym przywilejem dla dłużnika – konsumenta – i z tego względu skorzystanie z niego obwarowane jest szczególnymi warunkami, jakie osoba fizyczna będąca konsumentem musi spełnić. Pomijając zasadniczą przesłankę, jaką jest niewypłacalność[9], ustawodawca w przypadku upadłości konsumenckiej przyjął koncepcję negatywnych przesłanek, których stwierdzenie w okolicznościach danej sprawy uzasadnia oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości. Co jednak istotne to właśnie uzasadnia, lecz nie zobowiązuje sądu do takiego rozstrzygnięcia, z uwagi na uzupełniającą rolę klauzul generalnych, tj. względy słuszności i względy humanitarne. Z praktycznego punktu widzenia jedną z bardziej istotnych przesłanek negatywnych, do których warto się odnieść na etapie uzasadniania wniosku o upadłość, jest kwestia ewentualnego doprowadzenia do niewypłacalności wskutek winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa dłużnika.

Reasumując, przedsiębiorca w odróżnieniu od konsumenta ma obowiązek złożenia wniosku o ogłoszenie swojej upadłości, ale w odróżnieniu od konsumenta nie przewiduje się żadnych przesłanek szczególnych takiego wniosku, wykraczających poza problematykę niewypłacalności, a w szczególności braku winy, czy też innych okoliczności związanych z tzw. moralnością płatniczą. Dopiero na etapie oddłużenia (art. 369 i n. p.u.) w odrębnym postępowaniu prowadzonym na wniosek upadłego po zakończeniu likwidacji jego majątku przedsiębiorca musi spełnić szczególne warunki dla umorzenia niezaspokojonych wierzytelności.

4. Majątek dłużnika a dopuszczalność postępowania

Zgodnie z art. 13 ust. 1 p.u. sąd obligatoryjnie oddala wniosek o ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy, jeżeli majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania lub wystarcza na zaspokojenie jedynie tych kosztów. Obok powyższej bezwzględnej przesłanki oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości funkcjonuje także przesłanka o charakterze fakultatywnym. Możliwość względnego oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości istnieje, gdy obiektywna wartość majątku co prawda jest wyższa niż koszty postępowania, jednak po uwzględnieniu obciążenia jego składników hipotekami lub zastawami (w różnych ich formach) ocena ta ulegnie zmianie[10].

Przy ocenie wartości majątku w relacji do przewidywanych kosztów bierzemy pod uwagę ogół praw majątkowych należących do dłużnika, czyli prawa majątkowe materialne i niematerialne[11]. W tym zakresie aktualne pozostają tezy orzecznictwa Sądu Najwyższego (postanowienie SN z 13 marca 1998 r., I CKN 540/97, OSNC 1998/12, poz. 204[12] oraz uzasadnienie postanowienia SN z 1 kwietnia 2003 r., II CKN 484/02[13]).

W odniesieniu do osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej zgodnie z art. 491² ust. 1 p.u. normy opisane w art. 13 ust. 1 p.u. są wyraźnie wyłączone. Tak więc w aktualnym stanie prawnym nawet całkowity brak majątku dłużnika nie tamuje możliwości prowadzenia postępowania i nie jest podstawą do oddalenia wniosku lub umorzenia postępowania.

Takie rozróżnienie wymogów co do posiadania majątku na etapie wnioskowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości ma źródło w założonych przez ustawodawcę funkcjach postępowań upadłościowych, a wyraźnie opisanych w art. 2 ust. 1a i ust. 2 p.u.

Ustawodawca, chcąc w pełni zapewnić realizację funkcji oddłużeniowej w stosunku do dłużnika będącego konsumentem, a jednocześnie nieposiadającego żadnego majątku, uregulował możliwość tymczasowego pokrycia kosztów postępowania przez Skarb Państwa. Jednakże rozwiązanie to ma charakter formy kredytowania kosztów postępowania, a nie jego finansowania. Stąd takie zadłużenie wobec Skarbu Państwa ma uprzywilejowaną pozycję w jego zaspokojeniu, bądź to w fazie likwidacyjnej, bądź poprzez uwzględnienie w pełnej wysokości w planie spłaty (art. 491¹⁵ ust. 3 p.u.).

5. Wielość wierzycieli

Postępowanie upadłościowe to co do zasady postępowanie polegające na wspólnym (zbiorowym) dochodzeniu roszczeń wierzycieli. Obecnie nie ulega wątpliwości, że postępowanie upadłościowe przedsiębiorcy można prowadzić tylko i wyłącznie przy istnieniu wielu wierzycieli[14],. Tak też wypowiedział się SN w postanowieniu z 31 stycznia 2002 r. (IV CKN 659/00, Legalis[16]). Właśnie ta cecha proporcjonalnego zaspokajania wierzycieli m.in. odróżnia postępowanie upadłościowe (forma egzekucji uniwersalnej) od postępowania egzekucyjnego prowadzonego na podstawie przepisów k.p.c. (forma egzekucji syngularnej), w którym funkcjonuje zasada pierwszeństwa.

Powyższa zasada aż do nowelizacji w 2014 r. dotyczyła także konsumenckiego postępowania upadłościowego. Obecnie ustawodawca expressis verbis dopuścił możliwość prowadzenia postępowania upadłościowego przy istnieniu tylko jednego wierzyciela upadłego (art. 491² ust. 2 p.u.). Ratio legis takiej regulacji należy dopatrywać się w celu postępowania upadłościowego wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, jakim jest całkowite oddłużenie. Powołując się na powyższy cel postępowania, trudno byłoby uzasadnić aksjologicznie, że oddłużenie jest możliwe w przypadku wielu wierzycieli, czyli prawdopodobnie w stanie pogłębionej niewypłacalności, a nie jest możliwe w przypadku tylko jednego wierzyciela, gdy stan niewypłacalności może nie być tak głęboki[17].

Analizując powyższe, warta zauważenia jest sytuacja, w której mamy do czynienia z brakiem zgłoszenia wierzytelności przez jedynego wierzyciela. W takim przypadku postępowanie upadłościowe może być prowadzone dalej nawet wówczas, gdy jedyny wierzyciel upadłego nie dokona zgłoszenia swojej wierzytelności zgodnie z art. 236 ust. 1 p.u. Dotyczy to także przypadku, gdy żaden z wierzycieli nie dokona zgłoszenia wierzytelności. Skutkiem braku zgłoszenia wierzytelności jedynego wierzyciela będzie to, że nie zostanie sporządzony plan podziału. Niemniej wierzytelność taka co do zasady nie uniknie skutków, o których mowa w art. 491²¹ ust. 1 p.u. (umorzenie). Przy czym zgodnie z art. 491²¹ ust. 2 p.u. nie ulegają umorzeniu wierzytelności, których upadły umyślnie nie ujawnił, jeżeli wierzyciel nie brał udziału w postępowaniu[18] (wierzyciel pasywny).

6. Układ w upadłości

Postępowanie układowe jako forma porozumienia się z wierzycielami od 2016 r. funkcjonuje w ramach prawa restrukturyzacyjnego. Niemniej ustawodawca także w postępowaniu upadłościowym przewidział możliwość zawarcia układu zarówno przez przedsiębiorców (art. 266a–266f p.u.), jak i konsumentów (art. 491²² p.u.). Rozwiązanie to jest realizacją potrzeby zapewnienia elastyczności rozwiązań prawnych i ma miejsce w sytuacji, w której już po ogłoszeniu upadłości zostało ujawnione, że układ w większym stopniu przyczyni się do osiągnięcia celów postępowania. W przypadku układu dotyczącego zarówno przedsiębiorców, jak i konsumentów ustawodawca zrezygnował z pełnej i odrębnej regulacji prawnej na rzecz odesłania do przepisów prawa restrukturyzacyjnego (art. 266f p.u.). Szczególne unormowania odnoszą się do kwestii tego wymagających, a obejmujących składanie propozycji układowych (złożone mogą być dowolne propozycje układowe, a w szczególności te przewidziane przez prawo restrukturyzacyjne, ale należy mieć na uwadze, że regulacja ta ma charakter dyspozytywny[19]), instrument wstrzymania likwidacji masy upadłości oraz regulację zgromadzenia wierzycieli. Jednocześnie należy zaznaczyć, że omawiana konstrukcja wprowadza układ w ramy proceduralne postępowania upadłościowego (stąd dalsza obecność syndyka) i nie oznacza zmiany trybu prowadzonego postępowania[20].

Układ przewidziany w konsumenckim postępowaniu upadłościowym podlega nieco odmiennym regulacjom opisanym w art. 491²² p.u. I tak uprawnionym do złożenia wniosku w sprawie zwołania zgromadzenia wierzycieli jest wyłącznie sam upadły (z wyjątkiem sytuacji w której postępowanie upadłościowe wszczęto na wniosek wierzyciela). Tak więc inicjatywa w kierunku zawarcia układu zawsze będzie tu pochodzić od upadłego, który w takim rozwiązaniu będzie upatrywał realnych dla siebie korzyści, jak chociażby uniknięcia likwidacji swojego majątku. Złożenie wniosku o zwołanie zgromadzenia wierzycieli w celu przyjęcia układu może nastąpić jednocześnie z wnioskiem o ogłoszenie upadłości[21], tak by sędzia-komisarz mógł wstrzymać czynności likwidacyjne de facto przed ich rozpoczęciem.

Podobnie propozycje układowe w przypadku upadłości konsumenckiej muszą pochodzić od upadłego jako osoby wyłącznie legitymowanej. Jednak brak propozycji układowych złożonych wraz z wnioskiem dłużnika zasadniczo wyklucza możliwość jego uwzględnienia, bowiem uniemożliwia ocenę przesłanki wypełnienia celów postępowania.

Układ w postępowaniu przewidzianym dla konsumentów to alternatywna droga prowadzenia postępowania upadłościowego, otwierająca możliwość porozumienia między dłużnikiem a wierzycielem, a mogąca zapewnić możliwie najbardziej korzystne rozwiązania dla obu stron. Przykładem takiej sytuacji może chociażby być dłużnik zamieszkujący w nieruchomości obciążonej hipoteką na rzecz banku-wierzyciela. Układ w takich realiach uchroni dłużnika przed utratą nieruchomości, zaś wierzyciel nie będzie narażony na zbycie nieruchomości po często zaniżonej wartości w stosunku do rynkowej, zyska także zobowiązanie dłużnika do realizacji spłat w ramach układu (okres nieograniczony ustawowo jak w planie spłaty), a ponadto otrzyma gwarancję, iż dłużnik w ciągu 10 lat nie będzie mógł złożyć ponownego wniosku o upadłość konsumencką, z wyjątkiem zaistnienia szczególnych względów (art. 491⁴ ust. 3 p.u.).

7. Przywilej socjalny w zakresie
   zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych upadłego

Zgodnie z art. 491¹³ p.u. w postępowaniu dotyczącym osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, jeżeli w skład masy upadłości wchodzi lokal mieszkalny albo dom jednorodzinny, w którym zamieszkuje upadły, a konieczne jest zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych upadłego i osób pozostających na jego utrzymaniu, z sumy uzyskanej z jego sprzedaży wydziela się upadłemu kwotę odpowiadającą przeciętnemu czynszowi najmu lokalu mieszkalnego w tej samej lub sąsiedniej miejscowości za okres od 12 do 24 miesięcy. Dodać należy, że tytuł upadłego do powyższego przywileju socjalnego nie jest zależny od tego, czy na nieruchomości jest hipoteka (hipoteki) czy też nie ma hipoteki (hipotek).

Opisywana instytucja postępowania upadłościowego to pewien kompromis pomiędzy koniecznością likwidacji zazwyczaj głównego składnika majątku upadłego dla realizacji idei ochrony słusznych interesów wierzycieli a potrzebą zapobieżenia powstawaniu poważnego problemu społecznego, jakim niewątpliwie jest bezdomność.

W przypadku upadłości osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą nie funkcjonuje odpowiednik art. 491¹³ p.u. Tym samym jego majątek podlega likwidacji w trybie przewidzianym przepisami p.u. bez jakichkolwiek przywilejów socjalnych.

8. Plan spłaty wierzycieli

Plan spłaty jako instytucja prawa upadłościowego występuje zarówno w postępowaniu dotyczącym konsumentów (art. 491¹⁴ p.u.), jak i postępowaniu przewidzianym dla osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą (art. 369 p.u.), choć w tym drugim przypadku w formie odrębnej procedury realizowanej na wniosek przedsiębiorcy już po zakończeniu właściwego postępowania upadłościowego. Choć sama konstrukcja planu spłaty w obu przypadkach jest podobna, to jednak jego istota, sposób ustanawiania oraz prawa i obowiązki z nim związane wykazują pewne różnice w obu porównywanych postępowaniach.

Plan spłaty występujący w upadłości konsumenckiej przede wszystkim stanowi integralny element (choć nieobligatoryjny) postępowania upadłościowego w odróżnieniu do fakultatywnej roli planu spłaty przewidzianego dla osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą. Drugą istotną różnicą jest rola upadłego w ustanowieniu planu spłaty. W upadłości konsumenckiej w obecnej regulacji plan spłaty jest ustalany przez sąd z urzędu. Rola upadłego sprowadza się tutaj jedynie do możliwości wyrażenia swojego stanowiska w formie np. propozycji co do wysokości miesięcznych rat czy w ogóle co do zdolności do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty. Sąd jednak, ustalając plan spłaty, nie jest związany stanowiskiem upadłego, podobnie jak stanowiskiem syndyka i wierzycieli, choć musi wysłuchać wskazane osoby, co jest uzasadnione kształtem przesłanek (por. art. 491¹⁵ ust. 4 p.u.), jakie wpływają na treść planu ustalonego przez sąd[22]. Co istotne sąd nie jest związany nawet jednomyślnością upadłego i wierzycieli w zakresie ukształtowania treści planu spłaty[23].

Treść art. 491¹⁶ p.u. wskazuje kolejną różnicę w odniesieniu do postępowania przewidzianego dla przedsiębiorców. W tym bowiem, jak powyżej nadmieniono, plan spłaty jest odrębną instytucją dopuszczalną dopiero po zakończeniu właściwego postępowania upadłościowego. Także w odróżnieniu do konsumenckiego planu spłaty ten dla przedsiębiorcy nie jest ustanawiany ex officio, lecz jako odrębna instytucja wymaga inicjatywy upadłego i to wyrażonej w ściśle określonym terminie 30 dni od dnia obwieszczenia postanowienia o zakończeniu postępowania upadłościowego. Tak skonstruowana regulacja ustawowa dotycząca obu rodzajów planu spłaty ma swoje źródło w celach, dla których ustawodawca przewidział ich funkcjonowanie.

W przypadku upadłości osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą plan spłaty jest ściśle związany z możliwością wszczęcia postępowania oddłużeniowego wobec takiego podmiotu (o czym w dalszej części). Rola planu spłaty w tym przypadku sprowadza się do realnego zmniejszenia zadłużenia pozostałego do ewentualnego umorzenia. Tak więc jego charakter jest tu bardziej windykacyjny niż wychowawczy, choć i ta funkcja jest widoczna i stanowi obligatoryjny element postępowania zmierzającego do umorzenia zobowiązań upadłego. W odróżnieniu do upadłości konsumenckiej sąd nie ma możliwości umorzenia zobowiązań upadłego bez ustanawiania planu spłaty wierzycieli (brak odpowiednika art. 491¹⁶ p.u.). Przenosząc to na grunt praktyki, jeżeli zatem po stronie osoby upadłego przedsiębiorcy nie ma żadnych widoków na poprawę sytuacji finansowej w przewidywalnej przyszłości, możliwość zarobkowania jest wyłączona, zaś pobierane świadczenia nie wystarczają nawet na zaspokojenie podstawowych potrzeb własnych i rodziny – sąd powinien ustalić minimalny czas trwania planu spłaty i chociażby symboliczną spłatę, natomiast nie ma możliwości całkowicie pominąć planu spłaty wierzycieli[24].

Przechodząc do planu spłaty przewidzianego dla osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, jak już wspomniano wcześniej, nie ma on charakteru obligatoryjnego. Zgodnie z art. 491¹⁶ p.u. sąd może odstąpić od ustalenia planu spłaty, jeśli osobista sytuacja upadłego w oczywisty sposób wskazuje, że nie byłby on zdolny do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli. Powyższa regulacja ma swoje uzasadnienie w dwóch założeniach przyjętych przez ustawodawcę. Po pierwsze postępowanie wobec konsumentów jest ukierunkowane na całkowite oddłużenie, tak więc ewentualna niemożność realizacji planu spłaty nie powinna stać temu na przeszkodzie. Po drugie plan spłaty oprócz celu windykacyjnego ma także (a czasem przede wszystkim – przy nieznacznych kwotach rat) cel wychowawczy. Sąd, wydając postanowienie o ustanowieniu planu spłaty wraz z określeniem kwoty zobowiązań upadłego podlegających umorzeniu, niejako warunkuje to drugie sumienną realizacją ustanowionego planu spłaty.

9. Oddłużenie

W omawianych postępowaniach upadłościowych całkowite oddłużenie upadłego najczęściej uzależnione jest od instytucji umorzenia pozostałych zobowiązań. Choć cel umorzenia zobowiązań zarówno przy konsumencie, jak i przedsiębiorcy jest ten sam, to jednak sposób funkcjonowania tego mechanizmu wykazuje już pewne odmienności.

W przypadku upadłości jednostki organizacyjnej ostatecznym skutkiem postępowania upadłościowego jest wykreślenie jej z rejestru i tym samym ustanie bytu prawnego (por. art. 85 § 1, art. 289 § 1 i art. 477 § 1 k.s.h.). W przypadku osób fizycznych tak oczywiście nie jest, zasadniczo zakończeniu ulega jedynie dotychczas prowadzona jednoosobowa działalność gospodarcza. Niespłacone w toku postępowania upadłościowego zobowiązania obciążałyby dalej taką osobę, co niekoniecznie byłoby skutkiem społecznie pożądanym. Ustawodawca zdecydował się więc na uzupełnienie w takim wypadku funkcji windykacyjnej upadłości o cel oddłużeniowy, uregulowany w art. 369–370f p.u.[25]

Postępowanie dotyczące umorzenia zobowiązań osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą nie jest bezpośrednio związane z zakończeniem postępowania upadłościowego. To postępowanie ma charakter postępowania samodzielnego, a zakończenie postępowania w rozumieniu art. 369 ust. 1 p.u. jest jedynie konieczną przesłanką do jego wszczęcia[26].

O ile w przypadku przedsiębiorcy funkcja oddłużeniowa jest niejako dodatkowym mechanizmem dla polepszenia sytuacji upadłego, tak w upadłości konsumenckiej jest jej istotą. Umorzenie zobowiązań dłużnika jest naczelnym celem postępowania upadłościowego prowadzonego wobec osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej. Zgodnie z art. 2 ust. 2 p.u. zaspokojenie roszczeń wierzyciela jest dodatkową wytyczną dla prowadzonego postępowania, ale ma być ona realizowana w miarę możliwości[27].

Z uwagi na powyższe dłużnik przedsiębiorca w przypadku planu spłaty, z którym umorzenie pozostałej części zobowiązań jest nierozerwalnie związane, musi złożyć stosowny wniosek w terminie 30 dni od dnia obwieszczenia postanowienia o zakończeniu postępowania upadłościowego. Termin ten nie podlega przywróceniu i jego upływ oznacza bezwzględne wygaśnięcie prawa dłużnika w tym zakresie. W postępowaniu upadłościowym konsumenckim ze względu na wyżej opisane cele ustawodawcy umorzenie pozostałej części zobowiązań nie wymaga żadnej inicjatywy upadłego, a sama instytucja wpisana jest w rolę postępowania.

Ustawodawca w obu omawianych postępowaniach dla dopuszczenia do umorzenia zobowiązań wprowadza cenzus tzw. moralności płatniczej upadłego. Z systemowego punktu widzenia jest ważne, aby przesłanki oddalenia wniosku o oddłużenie (art. 369 ust. 2 i 3 p.u.) były spójne z przesłankami oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej (art. 491⁴ p.u.). Niemniej z uwagi na odrębność w statusie przedsiębiorcy i etap, w którym decyduje się o oddłużeniu, pełna tożsamość przesłanek nie jest rzecz jasna możliwa[28]. Przykład pewnych odrębności w tym zakresie może stanowić obligatoryjność oddalenia przez sąd upadłościowy wniosku o oddłużenie, w sytuacji gdy zachodzą okoliczności będące podstawą do pozbawienia upadłego prawa prowadzenia działalności gospodarczej.

Kończąc analizę porównawczą zagadnienia oddłużenia w postępowaniach upadłościowych przedsiębiorcy i konsumenta, należy jeszcze zauważyć, iż zakres zobowiązań podlegających umorzeniu nie jest identyczny i inaczej się przedstawia w obu przypadkach. Wynika to z faktu, iż w postępowaniu upadłościowym dla osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą plan spłaty stanowi obligatoryjny etap (w przeciwieństwie do upadłości konsumenckiej), tak więc jego wykonanie zmniejszy zakres umorzenia. Jeśli zaś chodzi o katalog zobowiązań niepodlegający umorzeniu jest on identyczny w obu postępowaniach (art. 370f ust. 2 i art. 491²¹ ust. 2 p.u.).

10. Umorzenie postępowania

Podstawy do umorzenia postępowania upadłościowego dotyczącego konsumentów (art. 491¹⁰ p.u.) oraz dotyczącego przedsiębiorcy (art. 361 p.u.) wykazują całkowitą odmienność.

Przepis art. 491¹⁰ jest przepisem szczególnym dla upadłości konsumenckiej, który w sposób wyłączny reguluje zagadnienie umorzenia postępowania z uwagi na wyłączenie art. 361 (por. art. 491² ust. 1 p.u.)[29]. Wynika to z celów postępowań opisanych w art. 2 p.u. Dla konsumenta umorzenie postępowania jest sankcją za nieprzestrzeganie ustawowych procedur lub nierzetelne zachowanie. Umorzenie postępowania dotyczące zaś przedsiębiorcy ma miejsce, gdy szansa na osiągnięcie celu windykacyjnego zniknie lub znacząco się osłabi.

Z przepisu art. 361 p.u. wynika nakaz (obligatoryjność) umorzenia przez sąd postępowania upadłościowego, gdy tylko zaistnieją przesłanki enumeratywnie wymienione w tym przepisie. Sąd wydaje takie postanowienie z urzędu, co nie wyklucza stosownego wniosku informacyjnego syndyka[30].

Ponadto w literaturze dostrzega się istnienie[31] dalszych przyczyn umorzenia postępowania, niewymienionych w art. 361 p.u., w co najmniej w dwóch przypadkach na podstawie art. 355 § 1 k.p.c. w zw. z art. 229 p.u.[32] Żądania umorzenia postępowania mogą się domagać podmioty, które zyskały status wierzyciela upadłego w następstwie nabycia wierzytelności już zgłoszonej do postępowania (art. 254 p.u.). Przesłanką skorzystania z tego uprawnienia nie jest uwidocznienie zmiany na liście wierzytelności (art. 254 ust. 2 p.u.)[33].

Umorzenie postępowania dotyczącego konsumentów zasadniczo ma miejsce w trzech sytuacjach, na różnych etapach postępowania i dotyczących różnych celów, a mianowicie z wniosku dłużnika, w formie sankcji za niewykonanie obowiązków prawnych w toku postępowania i przy weryfikacji podstaw ogłoszenia upadłości. To wprost wskazuje, iż wola wierzyciela nie ma wpływu na bieg postępowania, tak więc zarówno jego aktywność, jak i całkowita bierność nie spowoduje podstaw do umorzenia postępowania.

Poza powyżej opisanymi różnicami dotyczącymi umorzenia porównywanych postępowań istnieje jeszcze jedna zasadnicza różnica, a wynikająca z uprawnienia co do wszczęcia postępowania przez konsumenta. Sąd jest związany wnioskiem upadłego o umorzenie postępowania, wykluczone więc jest badanie skuteczności takiego wniosku przez pryzmat zasad współżycia społecznego, sprzeczności z prawem czy obejścia prawa[34].

11. Podsumowanie

Powyższa prezentacja porównująca oba rodzaje postępowań upadłościowych mimo pewnych podobieństw pokazuje wyraźne różnice w uregulowaniu obu instytucji na poszczególnych ich etapach stosowania. Do tych najbardziej istotnych zaliczyć możemy kwestie związane z wszczęciem omawianych postępowań, rolą majątku posiadanego przez dłużnika czy funkcją oddłużeniową. Także pewne instytucje prawa upadłościowego, jak na przykład plan spłaty czy układ w upadłości, mimo obecności w konsumenckim i przedsiębiorczym postępowaniu upadłościowym zostały odmiennie uregulowane. Różnice w ukształtowaniu opisywanych postępowań insolwencyjnych, mimo że dotyczą porównywalnych instytucji prawa upadłościowego, mają podłoże zarówno w przyjętych przez ustawodawcę celach każdego z postępowań, jak również wynikają z różnej specyfiki upadłego, jakim jest konsument czy przedsiębiorca. Postępowanie dotyczące osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą jako postępowanie dotyczące upadłości przedsiębiorczej ma ugruntowaną praktykę w przeciwieństwie do upadłości konsumenckiej, która jako stosunkowo nowa instytucja w prawie polskim cały czas ewoluuje. Także kolejna planowana w najbliższym okresie nowelizacja (pierwotnie na rok 2018 r.) może przyczynić się do zaistnienia kolejnych odmienności w obu postępowaniach upadłościowych.

Bibliografia

Literatura

Adamus R., Nowa upadłość konsumencka, Warszawa 2015.

Adamus R., Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 2016.

Adamus R., Przelew wierzytelności a upadłość dłużnika przelewanej wierzytelności, „Rejent” 4/2014.

Gurgul S., Zasady i tryb przeniesienia i zaspokojenia wierzytelności upadłościowe (dawniej i obecnie), „MPH” 3/2014.

Filipiak P., Hrycaj A., Lipowicz Ł., Upadłość konsumencka po dużej nowelizacji. Komentarz, Warszawa 2015.

Gurgul S., Zasady i tryb przeniesienia i zaspokojenia wierzytelności upadłościowej (dawniej i obecnie), „MPH” 3/2014.

Jakubecki A., Zedler F., Prawo upadłościowe i naprawcze, Warszawa 2010.

Janda P., Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 2017.

Kohorewicz T., Umorzenie postępowania upadłościowego, „Pr. Sp.” 3/1998.

Kruczalak-Jankowska J., Postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości, [w:] System prawa handlowego, t. 6, Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe, A. Hrycaj, A. Jakubecki, A. Witosz (red.), Warszawa 2016.

Nazarewicz P., Ogłoszenie upadłości podmiotu gospodarczego posiadającego tylko jednego wierzyciela, „PPH” 8/1997.

Świeboda Z., Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Warszawa 2003.

Torbus A., Zakończenie postępowania upadłościowego, [w:] System prawa handlowego, t. 6, Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe, Warszawa 2016.

Witosz A., Plan spłaty wierzycieli w upadłości konsumenckiej – rola i charakter prawny, [w:] Współczesne wyzwania prawa konsumenckiego, B. Gnela, K. Michałowska (red.), Warszawa 2015.

Witosz A., Restrukturyzacja w ramach upadłości układowej a efektywność gospodarowania upadłego, [w:] Prawo a gospodarka. Zagadnienia ekonomiczne i prawne, J. Wojtyła, A. Witosz (red.), Katowice 2014.

Witosz A., Układ w upadłości konsumenckiej, „PPH” 2/2015.

Witosz A.J., Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 2017.

Witosz A.J., System prawa handlowego, t. 6, Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe, Warszawa 2016.

Zimmerman P., Prawo upadłościowe, prawo restrukturyzacyjne. Komentarz, wyd. 4, Warszawa 2016.

Orzecznictwo

Wyrok WSA w Łodzi z 11 marca 2008 r., I SA/Łd 1109/07.

Orzeczenie SN z 24 lipca 2002 r., I CKN 938/00, LEX nr 55563.

Postanowienie SN z 13 marca 1998 r., I CKN 540/97.

Postanowienie SN z 1 kwietnia 2003 r., II CKN 484/02.

Postanowienie SN z 31 stycznia 2002 r., IV CKN 659/00, Legalis.

[1]  Poprzez określenie „przedsiębiorca” dla potrzeb niniejszego opracowania rozumie się osobę fizyczną prowadzącą działalność gospodarczą, o której mowa w art. 2 ust. 1a p.u.

[2]  P. Filipiak, [w:] P. Filipiak, A. Hrycaj, Ł. Lipowicz, Upadłość konsumencka po dużej nowelizacji. Komentarz, Warszawa 2015, s. 62.

[3]  P. Janda, Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 2017, s. 45.

[4]  A.J. Witosz, Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 2017, s. 47.

[5]  Zauważenia wymaga w tym miejscu, iż obowiązek ten dotyczy także osób, które z mocy ustawy, umowy spółki albo statutu są uprawnione do jej reprezentowania. W tym zakresie nie ma znaczenia ewentualny wymóg reprezentacji łącznej – obowiązek jest przypisany każdemu reprezentantowi samodzielnie.

[6]  Wyrok WSA w Łodzi z 11 marca 2008 r., I SA/Łd 1109/07: „Moment zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości ma charakter obiektywny i nie może być pozostawiony swobodnemu uznaniu członka zarządu spółki”.

[7]  A.J. Witosz, Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 2017, s. 122.

[8]  J. Kruczalak-Jankowska, Postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości, [w:] System prawa handlowego, t. 6, Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe, A. Hrycaj, A. Jakubecki, A. Witosz (red.), Warszawa 2016, s. 724.

[9]   Przyjmuje się, iż opóźnienie przynajmniej w jednej z wymagalnych płatności wynosi ponad trzy miesiące, wówczas dłużnik korzysta z domniemania niewypłacalności. Dłużnik tym samym może złożyć wniosek przed upływem okresu trzech miesięcy, ale wówczas musi uprawdopodobnić, iż utrata zdolności płatniczej ma charakter stały.

[10] A.J. Witosz, Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 2017, s. 101.

[11] P. Janda, Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 2017, s. 79.

[12] Wynika z niego, iż nie jest uzasadnione oddalenie wniosku o upadłość tylko dlatego, że w majątku dłużnika nie ma środków pieniężnych lub papierów wartościowych albo rzeczy ruchomych dających się łatwo spieniężyć na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego.

[13] Z którego wynika, że w sytuacji gdy jednak istnieje majątek, ale nie nadaje się do spieniężenia lub spieniężenie majątku wymaga pokonania nadzwyczajnych trudności, np. włożenia środków pieniężnych, dzięki którym można przygotować majątek do spieniężenia, to należy przyjąć, że mimo posiadania majątku przez dłużnika nie wystarcza on na koszty postępowania upadłościowego.

[14] R. Adamus, Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 2016, s. 992.

[15] Por. A. Torbus, Ogłoszenie upadłości przy jednym wierzycielu, „PS” 10/1995; P. Nazarewicz, Ogłoszenie upadłości podmiotu gospodarczego posiadającego tylko jednego wierzyciela „PPH” 8/1997; F. Zedler, [w:] A. Jakubecki, F. Zedler, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Warszawa 2010, s. 25; Z. Świeboda, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Warszawa 2003, s. 13–14; P. Zimmerman, Prawo upadłościowe. Pra­wo restrukturyzacyjne. Ko­men­tarz, Warszawa 2015, s. 1084–1085; R. Adamus, Nowa upadłość konsumencka, Poradnik praktyczny, Warszawa 2015, s. 54.

[16] Stwierdzając, iż: „ogłoszenie upadłości może nastąpić tylko wówczas, gdy istnieje co najmniej dwóch wierzycieli przedsiębiorcy, którego wniosek dotyczy, a to wobec zasadniczego celu, któremu służy instytucja upadłości, a mianowicie równomiernego zaspokajania wszystkich wierzycieli dłużnika”.

[17] P. Filipiak, Upadłość konsumencka po dużej nowelizacji. Komentarz, Poznań 2015, s. 99.

[18] R. Adamus, Nowa upadłość konsumencka, Warszawa 2015, s. 55.

[19] A. Witosz, Restrukturyzacja w ramach upadłości układowej a efektywność gospodarowania upadłego, [w:] Prawo a gospodarka. Zagadnienia ekonomiczne i prawne, J. Wojtyła, A. Witosz (red.), Katowice 2014.

[20] A.J. Witosz, System prawa handlowego, t. 6, Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe, Warszawa 2016, s. 1121.

[21] A. Witosz, Układ w upadłości konsumenckiej, „PPH” 2/2015, s. 19.

[22] A.J. Witosz, Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 2017, s. 1169.

[23] A. Witosz, Plan spłaty wierzycieli w upadłości konsumenckiej – rola i charakter prawny, [w:] Współczesne wyzwania prawa konsumenckiego, B. Gnela, K. Michałowska (red.), Warszawa 2015, s. 247.

[24] P. Zimmerman, Prawo upadłościowe, prawo restrukturyzacyjne. Komentarz, wyd. 4, Warszawa 2016, s. 728.

[25] A.J. Witosz, Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 2017, s. 868.

[26] A. Torbus, Zakończenie postępowania upadłościowego, [w:] System prawa handlowego, t. 6, Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe, Warszawa 2016, s. 1182.

[27] A.J. Witosz, [w:] System prawa handlowego, t. 6, Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe, Warszawa 2016, s. 1294.

[28] R. Adamus, Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 2016, s. 846.

[29] A.J. Witosz, Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 2017, s. 1158.

[30] T. Kohorewicz, Umorzenie postępowania upadłościowego, „Pr.Sp.” 3/1998, s. 38.

[31] Wbrew poglądom F. Zedlera, [w:] A. Jakubecki, F. Zedler, Prawo upadłościowe i naprawcze, Warszawa 2010, s. 753.

[32] P. Zimmerman, Prawo upadłościowe, prawo restrukturyzacyjne. Komentarz, wydanie 4, Warszawa 2016, s. 701.

[33] R. Adamus, Przelew wierzytelności a upadłość dłużnika przelewanej wierzytelności, „Rejent” 4/2014, s. 18; S. Gurgul, Zasady i tryb przeniesienia i zaspokojenia wierzytelności upadłościowej (dawniej i obecnie), „MPH” 3/2014, s. 9 i n..

[34] P. Zimmerman, Prawo upadłościowe, prawo restrukturyzacyjne. Komentarz, wyd. 4, Warszawa 2016, s. 975.