Abstract
Professional secrecy of an attorney-at-law in criminal proceedings – constitutional guarantees and statutory threats
The article concerns the issue of professional secrecy of an attorney-at-law in criminal proceedings. The author analyzes the applicable provisions of law and the practice of applying the law from the point of view of the regulations regarding the right to defense, originating from the Constitution and from the Act on attorneys-at-law. In conclusion, the author presents current threats resulting from excessive state interference in the sphere of lawyers’ rights connected with professional secrecy.
Keywords: professional secrecy, attorney-at-law, right to defense, lawyers’ rights, Constitution
Słowa kluczowe: tajemnica zawodowa, radca prawny, prawo do obrony, prawa prawników, konstytucja
I
Obowiązująca od 1 lipca 2014 r. nowelizacja Kodeksu postępowania karnego przyznała radcom prawnym kompetencję do występowania w charakterze obrońców w sprawach o przestępstwa i przestępstwa skarbowe[1]. Nie ulega wątpliwości, że zmiana ta wzmocniła konstytucyjne gwarancje prawa do obrony, poszerzając dostęp obywateli do możliwości korzystania w tym względzie z usług profesjonalnych obrońców – już nie tylko adwokatów, ale również kilkunastu tysięcy radców prawnych, spełniających ustawowy wymóg prowadzenia spraw karnych w tym charakterze. Dopuszczenie radców prawnych do wykonywania funkcji obrończych nie zmieniło jednak istoty tajemnicy obrończej, regulowanej na gruncie Kodeksu postępowania karnego i ukształtowanej w poglądach nauki prawa. Z uwagi na tożsamość regulacji ustawowych, dotyczących ochrony tajemnicy w ustawie – Prawo o adwokaturze[2] i w ustawie o radcach prawnych[3], dotychczasowy dorobek doktryny, w postaci komentarzy i interpretacji, jak również bogatego orzecznictwa sądów, odnoszących się do tajemnicy adwokackiej, znajduje obecnie zastosowanie również w odniesieniu do tajemnicy radców prawnych, pełniących rolę obrońcy w procesie karnym.
Tajemnica zawodowa wiąże się bezpośrednio z osobami wykonującymi zawody zaufania publicznego, w tym tzw. wolne zawody prawnicze, tj. adwokatami i radcami prawnymi. Status „zawodu zaufania publicznego”, przyznany im na gruncie konstytucji w art. 17 ust. 1[4], implikuje bowiem dopuszczenie ich do sfery prywatności klienta. Tajemnica zawodowa radcy prawnego i jej dotrzymanie stanowi warunek sine qua non wykonywania tego zawodu. W ślad za stanowiskiem Trybunału Konstytucyjnego należy podkreślić, że tajemnica radcowska nie jest przywilejem tej grupy zawodowej, lecz jej obowiązkiem, gdyż służy ochronie klientów, na których rzecz radcowie prawni świadczą pomoc prawną[5]. Z powyższych względów za niezgodne ze standardem konstytucyjnym należałoby uznać wszelkie regulacje prawne znoszące tajemnicę radcowską (adwokacką), gdyż jednym z istotnych zadań ustawodawcy jest ochrona poufności wiadomości przekazywanych w warunkach dyskrecji osobom wykonującym zawody zaufania publicznego[6]. Zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie tajemnica zawodowa radców prawnych i adwokatów postrzegana jest jako szczególnie istotny czynnik kształtujący zaufanie do osób, którym z racji wykonywania takiego zawodu powierzone zostały konkretne informacje i źródła ich pochodzenia z uzasadnionym przekonaniem, że przekazane w warunkach poufności treści nie zostaną ujawnione osobom trzecim[7].
Zgodnie z art. 3 ust. 3 ustawy o radcach prawnych radca jest obowiązany zachować w tajemnicy wszystko, o czym dowiedział się w związku z udzielaniem pomocy prawnej. Z brzmienia przywołanego przepisu wynika jednoznacznie, że tajemnicą zawodową objęte są wyłącznie te informacje, które radca prawny uzyskał od klienta w związku z prowadzoną sprawą. Zakres przedmiotowy tajemnicy obejmuje wszelkie informacje, o których mowa w art. 3 ust. 3 ustawy o radcach prawnych, niezależnie od ich charakteru, form oraz sposobu utrwalenia. Zgodnie z art. 3 ust. 4 ustawy o radcach prawnych obowiązek ten ma charakter czasowo nieograniczony, tak więc spoczywa na radcy również po zakończeniu wykonywania zawodu. W znaczeniu procesowym wiąże we wszelkich fazach postępowania, w tym również w postępowaniu przed sądami oraz innymi organami orzekającymi, np. przed Trybunałem Stanu[8]. Szczególnie istotną gwarancję w tym zakresie stanowi norma art. 3 ust. 5 ustawy o radcach prawnych, formułująca wobec organów prowadzących postępowanie zakaz zwalniania radcy z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej co do faktów, o których dowiedział się, udzielając pomocy prawnej lub prowadząc sprawę.
Oprócz przepisów ustawy o radcach prawnych obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej radcy prawnego wynika także z postanowień Kodeksu Etyki Radcy Prawnego, który już w Preambule akcentuje kwestię wykonywania zawodu radcy w interesie ochrony praw i wolności osób, na których rzecz świadczy on pomoc prawną[9]. Imperatyw dochowania tajemnicy zawodowej radcy prawnego został szeroko i szczegółowo określony w art. 15 i następnych Kodeksu Etyki. Artykuł 15 ust. 1 stanowi, że radca obowiązany jest zachować w tajemnicy wszystkie informacje dotyczące klienta i jego spraw, ujawnione mu przez klienta bądź uzyskane w inny sposób w związku z wykonywaniem przez niego czynności zawodowych, niezależnie od źródła tych informacji oraz formy i sposobu ich utrwalenia. Zgodnie z ust. 2 przywołanego artykułu tajemnicą objęte są również dokumenty tworzone przez radcę w ramach świadczenia pomocy prawnej oraz korespondencja z klientem i osobami uczestniczącymi w prowadzeniu sprawy. Uzupełnienie tej regulacji stanowi ust. 3 art. 15, obejmujący zakresem przedmiotowym tajemnicy zawodowej radcy prawnego również te informację, które zostały mu ujawnione przed podjęciem czynności zawodowych, jeżeli z okoliczności sprawy wynika, że ujawnienie nastąpiło dla potrzeb świadczenia pomocy prawnej i uzasadnione było oczekiwaniem, że radca prawny będzie ją świadczył. Z kolei w kontekście zakresu podmiotowego ochrony należy zwrócić uwagę na treść art. 22 Kodeksu Etyki, który obliguje radcę prawnego do wyraźnego zobowiązania osób współpracujących z nim przy wykonywaniu czynności zawodowych do zachowania poufności w zakresie objętym jego tajemnicą zawodową, wskazując na ich odpowiedzialność prawną, związaną z ujawnieniem tajemnicy zawodowej[10]. Naruszenie obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej przez radcę prawnego nie tylko stanowi podstawę do wszczęcia wobec niego postępowania dyscyplinarnego, lecz także wyczerpuje znamiona przestępstwa, określonego w art. 266 § 1 k.k.[11]
Ochrona tajemnicy zawodowej osób wykonujących wolne zawody prawnicze nie ma charakteru bezwzględnego. W ramach obowiązującego porządku prawnego istnieje możliwość zwolnienia radcy prawnego z tajemnicy z jednoczesnym zobowiązaniem do ujawnienia informacji pozyskanych w ramach świadczonej pomocy prawnej. Wynika to wprost z treści art. 180 § 2 Kodeksu postępowania karnego, zgodnie z którym osoby obowiązane do zachowania tajemnicy radcy prawnego mogą być przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu[12]. Zwolnienie takie przewiduje również art. 3 ust. 6 ustawy o radcach prawnych, stanowiąc, iż obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej nie dotyczy informacji udostępnianych na podstawie przepisów o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu – w zakresie określonym tymi przepisami[13].
Przywołany art. 180 § 2 k.p.k. formułuje tzw. niezupełny zakaz dowodowy o charakterze względnym[14]. Prawna dopuszczalność przesłuchania radcy prawnego co do faktów objętych tajemnicą zawodową warunkowana jest uprzednim przeprowadzeniem tzw. testu proporcjonalności kolidujących dóbr: ochrony tajemnicy zawodowej, prawa do prywatności i tajemnicy komunikowania się z jednej strony, z drugiej zaś dostępu przez władze publiczne do informacji koniecznych dla państwa demokratycznego z przyczyn wymienionych w art. 31 ust. 3 konstytucji. Rozstrzygnięcie kolizji wskazanych wartości w praktyce rodzi jednak poważne problemy, z uwagi na brak dostatecznej precyzji sformułowania pierwszej z przesłanek, mianowicie „dobra wymiaru sprawiedliwości”, które to sformułowanie przyjmuje postać klauzuli generalnej. Zgodnie z rudymentami państwa prawnego wyjątki od zasady – a za taką uznać należy ochronę tajemnicy radcowskiej – nie mogą być konstruowane w oparciu o zwroty niedookreślone, gdyż ich nadmiernie szeroka interpretacja mogłaby w konsekwencji prowadzić do zakwestionowania istoty przyjętej zasady. Z tego względu w procesie podejmowania decyzji o zwolnieniu radcy prawnego z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej przesłanka „dobra wymiaru sprawiedliwości” może mieć co najwyżej akcesoryjny charakter względem jedynej, skonkretyzowanej przesłanki, którą stanowi rzeczywista niemożność ustalenia danej okoliczności na podstawie innego dowodu.
II
Tajemnica obrończa stanowi subkategorię tajemnicy zawodowej radcy prawnego i adwokata w obszarze postępowania karnego. Z uwagi na to, że służy ona bezpośrednio realizacji konstytucyjnego prawa do obrony, na gruncie ustawowym chroniona jest o wiele mocniej niż tajemnica zawodowa w pozostałym zakresie spraw[15]. Bezwzględny zakaz przesłuchiwania adwokata lub radcy prawnego działającego w charakterze obrońcy co do faktów, o których dowiedział się, udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę[16], stanowi jedną z najistotniejszych formalnoprawnych gwarancji urzeczywistniania prawa do obrony. Znaczeniu tego środka dają wyraz przede wszystkim regulacje wiążącego Rzeczpospolitą prawa międzynarodowego. Na plan pierwszy wysuwa się w tym względzie art. 6 ust. 3 lit. c Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, zgodnie z którym każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony – do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości[17]. Procesowe gwarancje prawa do obrony, ujęte w art. 6 Konwencji, obowiązują we wszystkich stadiach postępowania, stanowiąc jeden z komponentów wyrażonej w tym przepisie zasady fair trial[18]. Prawo do obrony regulują również art. 14 ust. 3 lit. d Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych[19] oraz art. 48 ust. 2 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej[20].
Przenosząc powyższe rozważania na grunt polskich regulacji ustrojowych, należy przede wszystkim zwrócić uwagę, iż zasada fair trial łączy się bezpośrednio zarówno z zasadą prawa do obrony, wyrażoną w art. 42 ust. 2 konstytucji, jak również z zasadą prawa do sądu, którą statuuje art. 45 ust. 1 konstytucji. Powiązanie tych zasad odnaleźć można również w poglądach Sądu Najwyższego, który m.in. w uchwale z 16 czerwca 1994 r. wskazał jednoznacznie, że zapewnienie nieskrępowanej i efektywnej realizacji konstytucyjnego prawa do obrony stanowi warunek sine qua non rzetelnego i sprawiedliwego procesu. W przywołanym rozstrzygnięciu Sąd Najwyższy dokonał również istotnego rozgraniczenia zakresu tajemnicy zawodowej i tajemnicy obrończej, podkreślając bezwzględny charakter drugiej z wymienionych, w przeciwieństwie do tajemnicy zawodowej, mającej charakter względny. W związku z bezwzględnym charakterem tajemnicy obrończej adwokat lub radca prawny występujący w procesie karnym w charakterze obrońcy nie może być przesłuchany odnośnie do okoliczności, o których dowiedział się w toku wykonywania obowiązków obrończych, może być natomiast przesłuchany w charakterze świadka wówczas, gdy w postępowaniu pełni funkcję pełnomocnika strony[21].
Dla organów prowadzących postępowanie karne kwalifikacja normy z art. 178 pkt 1 k.p.k. jako bezwzględnego zakazu dowodowego w oczywisty sposób implikuje procesowe ograniczenia w zakresie możliwości gromadzenia materiału dowodowego. Specyfika bezwzględnych zakazów dowodowych polega na tym, że obowiązują one niezależnie od woli źródła dowodowego oraz jakichkolwiek innych szczególnych okoliczności[22]. Jak trafnie zauważa E. Kruk, tajemnica obrończa obejmuje wszystko, o czym obrońca dowiedział się z tytułu wykonywania funkcji – zarówno zatem informacje uzyskane bezpośrednio od klienta, jak również uzyskane z innych źródeł osobowych oraz powzięte w wyniku własnych obserwacji. Bez znaczenia pozostaje przy tym to, czy informacja powierzona została obrońcy z wyraźnym zastrzeżeniem poufności, czy też bez takiego zastrzeżenia[23]. Dowody objęte tym zakazem są z mocy ustawy wyłączone z postępowania dowodowego, a zakaz ich wykorzystania nie może być uchylony decyzją jakiegokolwiek organu procesowego, w jakimkolwiek czasie. W przypadku tej kolizji dóbr interes wymiaru sprawiedliwości, ukierunkowany na dążenie do prawdy, ustępuje interesowi indywidualnemu w postaci ochrony praw adwokata i radcy prawnego oraz ich klientów. Dążenie do ustalenia prawdy nie może bowiem odbywać się z naruszeniem dóbr wynikających z prawa do obrony[24].
Obowiązek dochowania wymogu tajemnicy informacji uzyskanych przez obrońcę od klienta wiąże również po ustaniu stosunku „obrończego” pomiędzy radcą prawnym i klientem. W związku z tym przesłuchanie byłego obrońcy w toku postępowania karnego, prowadzonego przeciwko jego byłemu klientowi, występującemu w postępowaniu w charakterze podejrzanego, zatrzymanego lub oskarżonego jest nadal wykluczone[25]. Dopuszczenie takiej możliwości prowadziłoby bowiem do sprowadzenia roli radcy prawnego lub adwokata do roli informatorów organów ścigania opłacanych przez klientów, podważając zasadę lojalności obrońcy wobec klienta, bez której nie jest możliwa efektywna realizacja prawa do obrony formalnej[26]. Jedyny przypadek, w którym dopuszczalne jest uchylenie tajemnicy obrończej adwokata lub radcy prawnego, może mieć miejsce wówczas, gdy adwokat lub radca prawny sam znajduje się w pozycji obwinionego w postępowaniu dyscyplinarnym lub podejrzanego tudzież oskarżonego w postępowaniu karnym. W szczególności dotyczy to sytuacji, w której postępowanie zostało wszczęte i toczy się z inicjatywy jego dotychczasowego klienta w związku z treścią prowadzonych rozmów. Zgodnie bowiem ze stanowiskiem Sądu Najwyższego prawo adwokata do obrony nie może doznać ograniczenia przez związanie go tajemnicą zawodową[27].
Szeroko rozumiane gwarancje procesowe tajemnicy obrończej obejmują szereg elementów toczącego się postępowania karnego, niezależnie od fazy, w której to postępowanie się znajduje. Szczególne ich znaczenie wiąże się z postępowaniem dowodowym prowadzonym na etapie postępowania przygotowawczego. Jedną z kluczowych kwestii stanowi w tym względzie dopuszczalność ograniczenia swobodnego kontaktu obrońcy z zatrzymanym klientem. Zgodnie z art. 245 § 1 k.p.k. zatrzymanemu na jego żądanie należy niezwłocznie umożliwić nawiązanie w dostępnej formie kontaktu z adwokatem lub radcą prawnym, a także bezpośrednią z nimi rozmowę; w wyjątkowych wypadkach, uzasadnionych szczególnymi okolicznościami, zatrzymujący może zastrzec, że będzie przy niej obecny. Dotyczy to również podejrzanego oraz oskarżonego, w stosunku do których zastosowany został środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania. W kontekście tematu opracowania przywołana konstrukcja rodzi pytanie o ewentualną możliwość przesłuchania w charakterze świadka osoby obecnej podczas kontaktu obrońcy z zatrzymanym, na okoliczność treści ich rozmowy.
Należy zauważyć, że na gruncie orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka już sama dopuszczalność obecności przedstawiciela organów ścigania w trakcie rozmowy obrońcy z klientem postrzegana jest jako naruszenie wynikającej z norm konwencyjnych zasady rzetelnego procesu. Jak dobitnie wskazał bowiem Trybunał w wyroku w sprawie Brennan przeciwko Wielkiej Brytanii, jeżeli adwokat nie może swobodnie rozmawiać ze swoim klientem i otrzymywać od niego poufnych informacji, jego pomoc traci na znaczeniu[28]. W odniesieniu do kwestii zasadniczej, tj. przeprowadzenia dowodu z zeznań osoby delegowanej do obecności w trakcie widzenia zatrzymanego z obrońcą, w ślad za orzecznictwem sądowym należy taką możliwość bezwzględnie wykluczyć. Przeprowadzenie takiego dowodu stanowiłoby bowiem oczywiste obejście zakazu przesłuchiwania obrońcy co do faktów, o których dowiedział się przy pełnieniu swej funkcji[29].
Tajemnica obrończa skutkuje również innymi ograniczeniami w zakresie postępowania dowodowego. Dotyczą one m.in. zakazu zajmowania pism i innych dokumentów związanych z wykonywaniem obrony (art. 225 § 3 k.p.k.). Organ dokonujący przeszukania w kancelarii radcy prawnego lub w jego lokalu prywatnym ma obowiązek pozostawić bez zapoznania się z treścią lub wyglądem wszystkie dokumenty, a także nośniki elektroniczne, na których te dokumenty się znajdują (np. pendrive, płyta CD itp.), jeżeli obrońca oświadczy, że zawierają one informacje dotyczące okoliczności związanych z wykonywaniem przez niego tej funkcji. Z samej natury tajemnicy obrończej oświadczenie to nie podlega weryfikacji przez organ prowadzący postępowanie bądź wykonujący zleconą mu czynność procesową. Nie może więc sprawdzać, czy oświadczenie obrońcy, że podejmowana przez ten organ czynność doprowadziłaby do ujawnienia okoliczności chronionych tą tajemnicą, odpowiada prawdzie. Równie skuteczne prawnie jest w tym względzie oświadczenie aplikanta radcowskiego złożone w oparciu o stosowne upoważnienie udzielone przez patrona[30]. Ochronę tajemnicy obrończej radcy prawnego w toku przeszukania wzmacnia dodatkowo norma art. 18 Kodeksu Etyki Radcy Prawnego, zgodnie z którą radca zobowiązany jest żądać udziału przedstawiciela samorządu radców prawnych w przeszukaniu, w którego wyniku mogłoby dojść do ujawnienia tajemnicy zawodowej radcy prawnego.
III
Uzyskanie i wprowadzenie do postępowania karnego dowodów wbrew zakazowi określonemu w art. 178 pkt 1 k.p.k. stanowi obrazę przepisów postępowania, w rozumieniu art. 438 pkt 2 k.p.k. Nie ulega jednak wątpliwości, że w kontekście ochrony tajemnicy obrończej radcy prawnego, a zwłaszcza skutecznych jej gwarancji, problematycznie jawią się obecnie nie tyle regulacje kodeksowe, co przepisy ustaw szczególnych, związane z możliwością gromadzenia przez organy państwa informacji w trybie czynności operacyjnych. Zagrożenia dla tajemnicy obrończej w toku przeprowadzania tych czynności wynikają przede wszystkim z braku precyzji unormowań, dotyczących nie tylko pozyskiwania informacji, lecz także ich gromadzenia, badania legalności, a następnie postępowania z materiałami, które podlegają zniszczeniu, z uwagi na ich zbędność lub nieprzydatność.
Zgodnie z art. 237 § 4 k.p.k. kontrola i utrwalanie rozmów telefonicznych dopuszczalna jest w stosunku do osoby podejrzanej, oskarżonego oraz w stosunku do pokrzywdzonego lub innej osoby, z którą może się kontaktować oskarżony albo która może mieć związek ze sprawcą lub z grożącym przestępstwem. Wykładnia gramatyczna przywołanego przepisu może wywoływać wątpliwości co do możliwości wykorzystywania informacji uzyskanych w tym trybie w odniesieniu do telefonicznych kontaktów podejrzanego lub oskarżonego z obrońcą. W świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka kontrola i utrwalanie treści rozmów telefonicznych obrońcy z podejrzanym i oskarżonym objęta jest całkowitym zakazem jako godząca bezpośrednio w zasadę rzetelności procesu[31]. W polskiej doktrynie przekonujące stanowisko zajmuje w tej kwestii K. Dudka, wskazując na bezwzględną niedopuszczalność stosowania podsłuchu wobec obrońcy, oraz względną dopuszczalność kontroli rozmów w stosunku do adwokata (radcy prawnego), pełniącego w postępowaniu funkcję pełnomocnika pokrzywdzonego[32].
Określenie brzegowych warunków dopuszczalności stosowania operacyjnego podsłuchu rozmów telefonicznych było przedmiotem licznych orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka[33]. Na gruncie prawa krajowego znalazło wyraz przede wszystkim w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 30 lipca 2014 r.[34] W jego uzasadnieniu Trybunał określił pożądany standard regulacji w tym zakresie, wskazując na pięć podstawowych elementów dopuszczalności kontroli operacyjnej na gruncie ustawowym. Po pierwsze regulacje ustawowe powinny precyzować przedmiotowe przesłanki zarządzenia czynności operacyjnych. Ustawodawca nie może bowiem, w ważnej z punktu widzenia wolności i praw jednostki materii, posługiwać się zwrotami niedookreślonymi, ale zobowiązany jest zdefiniować zamknięty i możliwie wąski katalog poważnych przestępstw, uzasadniających stosowanie środków tak poważnie ingerujących w sferę statusu jednostki. Po drugie ustawy powinny sprecyzować zamknięty rodzajowo katalog środków i metod działania, za których pomocą policja i służby specjalne mogą w sposób niejawny gromadzić informacje o jednostkach. Określenie sposobów i metod ingerencji w konstytucyjnie chronioną sferę prywatności jednostki nie może być przedmiotem arbitralnej decyzji organów państwa. Po trzecie ustawy powinny precyzować maksymalny czas prowadzenia niejawnych czynności, po którego upływie dalsze ich stosowanie jest niedopuszczalne. Tak określone terminy muszą przy tym uwzględniać potrzebę zapewnienia efektywności prac operacyjno-rozpoznawczych. Po czwarte ustawy powinny regulować procedurę zarządzania czynności operacyjno-rozpoznawczych, a także badania ich legalności, przez zewnętrzny i niezależny od organów władzy wykonawczej podmiot, najlepiej sąd. Regulacją ustawową muszą być objęte zasady wykorzystywania zgromadzonych materiałów oraz przesłanki i tryb ich niszczenia. Po piąte obowiązkiem ustawodawcy jest precyzyjne uregulowanie zakresu wykorzystywania danych pozyskanych w toku czynności operacyjno-rozpoznawczych, a zwłaszcza wykorzystywania ich w procesie karnym w charakterze materiału dowodowego. Ustawy muszą również określać tryb postępowania z materiałami, które podlegają niezwłocznemu, protokolarnemu, komisyjnemu zniszczeniu, z uwagi na ich zbędność lub nieprzydatność.
Regulacje dotyczące kontroli operacyjnej, w zakresie związanym z tematem niniejszego opracowania, ujęte zostały zasadniczo w dwóch aktach prawnych, tj. w ustawie z 15 stycznia 2016 r. o zmianie ustawy o Policji oraz niektórych innych ustaw[35], a także w ustawie z 10 czerwca 2016 r. o działaniach antyterrorystycznych[36]. Ograniczone łamy publikacji uniemożliwiają przeprowadzenie szczegółowej analizy wymienionych regulacji, pod kątem realizacji standardów konstytucyjnych, określonych w przywołanym wyroku Trybunału. Należy jednak zauważyć, że obowiązujące przepisy jedynie połowicznie wykonują wyrok Trybunału Konstytucyjnego, zwłaszcza w odniesieniu do konkretnych rozwiązań normatywnych, sygnalizowanych w uzasadnieniu orzeczenia. Zasadniczym mankamentem aktualnych regulacji jest przede wszystkim znaczące ograniczenie sądowej kontroli czynności operacyjnych. Materiały uzyskane w trybie operacyjnym poddawane są bowiem wstępnej selekcji przez funkcjonariuszy Policji i odpowiednio innych uprawnionych formacji, w następstwie czego to one, a nie sąd dyskrecjonalnie decydują o ich udostępnianiu – w pierwszej kolejności prokuratorowi, a pośrednio sądowi. Dotyczy to również informacji objętych ochroną w ramach tajemnicy obrończej oraz tajemnicy zawodowej adwokata i radcy prawnego. Jak trafnie wskazuje się w doktrynie, obowiązujące przepisy nie przewidują w istocie żadnych mechanizmów mających na celu zagwarantowanie osobie, wobec której stosowano czynności kontroli operacyjnej, możliwości kwestionowania legalności i celowości stosowania tych środków[37].
Bibliografia
Brzozowski W., Prawo do prywatności, [w:] Prawa człowieka, W. Brzozowski, A. Krzywoń, M. Wiącek (red.), Warszawa 2018.
Dudka K., Kontrola korespondencji i podsłuch w polskim procesie karnym, Lublin 1998.
Jabłoński M., Węgrzyn J., Ochrona tajemnic osób wykonujących prawnicze zawody zaufania publicznego, Wrocław 2016.
Korczak L., Komentarz do art. 21, [w:] Kodeks etyki radcy prawnego. Komentarz, T. Scheffler (red.), Warszawa 2016.
Kruk E., Obowiązek zachowania tajemnicy adwokackiej jako okoliczność uzasadniająca odmowę zeznań w trybie art. 180 § 2 k.p.k., „Studia Iuridica Lublinensia” 2017, vol. XXVI, 4.
Kwiatkowski Z., Zakazy dowodowe w procesie karnym, Kraków 2005.
Mądrecka E., W kwestii kolizji art. 180 § 2 kodeksu postępowania karnego i art. 6 Prawa o adwokaturze, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego” 2012, t. XXVIII, AUWr. No 3439.
Pieszczek M., Reguły postępowania dowodowego w polskim procesie karnym a gwarancje przestrzegania praw człowieka w świetle Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, [w:] Efektywność europejskiego systemu ochrony praw człowieka, J. Jaskiernia (red.), Toruń 2012.
Rusinek M., Tajemnica zawodowa i jej ochrona w polskim procesie karnym, Warszawa 2007.
Rzepliński A., Sprawa Huvig przeciwko Francji. Wyrok z dnia 24 kwietnia 1990 r. (Seria A nr 176-B), cz. 1, „Prokuratura i Prawo” 1998, z. 3.
Rzepliński A., Sprawa Huvig przeciwko Francji. Wyrok z dnia 24 kwietnia 1990 r. (Seria A nr 176-B), cz. 2, „Prokuratura i Prawo” 1998, z. 4.
Szustakiewicz P., Zaleśny J., Organy pomocy prawnej, Warszawa 2009.
Warylewski J., Tajemnica
adwokacka i odpowiedzialność karna za jej naruszenie (ujawnienie),
„Palestra” 2015, nr 5–6.
[1] Ustawa z 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2013 r., poz. 1247).
[2] Ustawa – Prawo o adwokaturze (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1184).
[3] Ustawa z 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 1870 ze zm.).
[4] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483 ze zm.).
[5] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 22 listopada 2004 r., SK 64/03. Na ten temat zob. również J. Warylewski, Tajemnica adwokacka i odpowiedzialność karna za jej naruszenie (ujawnienie), „Palestra” 2015, nr 5–6, s. 8.
[6] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 30 lipca 2014 r. (K 23/11).
[7] Zob. W. Brzozowski, Prawo do prywatności, [w:] Prawa człowieka, W. Brzozowski, A. Krzywoń, M. Wiącek (red.), Warszawa 2018, s. 189, oraz postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 13 stycznia 2009 r., II AKz 651/08.
[8] Szerzej zob. L. Korczak, Komentarz do art. 21, [w:] Kodeks etyki radcy prawnego. Komentarz, T. Scheffler (red.), Warszawa 2016, s. 117 in.
[9] Uchwała Nr 3/2014 Nadzwyczajnego Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z 22 listopada 2014 r. w sprawie Kodeksu Etyki Radcy Prawnego.
[10] Zatem obowiązkiem zachowania tajemnicy zawodowej objęci są aplikanci, praktykanci oraz pracownicy kancelarii radcy prawnego, co rozszerza obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej poza zakres wynikający z ustawy o radcach prawnych. Por. M. Jabłoński, J. Węgrzyn, Ochrona tajemnic osób wykonujących prawnicze zawody zaufania publicznego, Wrocław 2016, s. 125–126.
[11] Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1600 ze zm.). W tej kwestii zob. również wyrok Sądu Najwyższego z 15 listopada 2012 r., SDI 32/12.
[12] Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1987).
[13] Zob. ustawa z 1 marca 2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (Dz.U. z 2018 r., poz. 723 ze zm.). Chodzi tu o informacje dotyczące transakcji mogących mieć związek z tzw. praniem brudnych pieniędzy w zakresie, w jakim radca udziela klientowi pomocy prawnej w przygotowaniu lub przeprowadzeniu transakcji finansowych, dotyczących nieruchomości. Szerzej zob. P. Szustakiewicz, J. Zaleśny, Organy pomocy prawnej, Warszawa 2009, s. 71.
[14] Zob. E. Mądrecka, W kwestii kolizji art. 180 § 2 kodeksu postępowania karnego i art. 6 Prawa o adwokaturze, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego” 2012, t. XXVIII, „Acta Universitatis Wratislaviensis”. No. 3439, s. 147.
[15] Por. P. Szustakiewicz, J. Zaleśny, Organy…, op. cit., s. 71.
[16] Artykuł 178 pkt 1 k.p.k.
[17] Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, sporządzona w Rzymie 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. nr 61, poz. 284 ze zm.).
[18] Na związek tej zasady z prawem do obrony wielokrotnie zwracał uwagę Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu, m.in. w stanowisku wyrażonym w sprawie Ninn-Hansen przeciwko Danii (28972/95, ECHR 1999-V).
[19] Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 169).
[20] Dz.Urz. UE z 2007 r., C 303/1.
[21] Zob. uchwała Sądu Najwyższego (7) z 16 czerwca 1994 r., I KZP 5/94, OSNKW 1994, Nr 7–8, poz. 41.
[22] Zob. M. Rusinek, Tajemnica zawodowa i jej ochrona w polskim procesie karnym, Warszawa 2007, s. 62.
[23] Zob. E. Kruk, Obowiązek zachowania tajemnicy adwokackiej jako okoliczność uzasadniająca odmowę zeznań w trybie art. 180 § 2 k.p.k., „Studia Iuridica Lublinensia” 2017, vol. XXVI, 4, s. 30.
[24] Por. Z. Kwiatkowski, Zakazy dowodowe w procesie karnym, Kraków 2005, s. 57.
[25] Postanowienie Sądu Najwyższego z 15 listopada 2012 r., SDI 32/12.
[26] Tak Sąd Apelacyjny w Krakowie w postanowieniu przywołanym w odsyłaczu nr 7.
[27] Uchwała Sądu Najwyższego z 26 listopada 1962 r., VI Ko 61/62.
[28] 39846/98, ETPC 2001-X.
[29] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 25 listopada 1993 r., II AKr 144/93, KZS 1994, nr 1, poz. 25.
[30] Postanowienie Sądu Najwyższego z 26 października 2011 r., I KZP 12/11.
[31] Wyrok w sprawie Campbell i Cosans przeciwko Wielkiej Brytanii (7511/76).
[32] Zob. K. Dudka, Kontrola korespondencji i podsłuch w polskim procesie karnym, Lublin 1998, s. 69 i n.
[33] Do najważniejszych należy w tym względzie zaliczyć wyroki w sprawie Kruslin przeciwko Francji(A/176-A) oraz Huvig przeciwko Francji (A 176-B), a także Gäfgen przeciwko Niemcom (35580/97, ETPC 2002-IX). Orzeczenia te zostały szeroko skomentowane w doktrynie, zob. przede wszystkim A. Rzepliński, Sprawa Huvig przeciwko Francji. Wyrok z dnia 24 kwietnia 1990 r. (Seria A nr 176-B), cz. 1, „Prokuratura i Prawo” 1998, z. 3, s. 131–146; cz. 2, „Prokuratura i Prawo” 1998, z. 4, s. 129–136, a także M. Pieszczek, Reguły postępowania dowodowego w polskim procesie karnym a gwarancje przestrzegania praw człowieka w świetle Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, [w:] Efektywność europejskiego systemu ochrony praw człowieka, J. Jaskiernia (red.), Toruń 2012, s. 589–591.
[34] K 23/11.
[35] Dz.U. z 2016 r., poz. 147.
[36] T.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 452 ze zm.
[37] Zob. M. Jabłoński, J. Węgrzyn, Ochrona…, op. cit., s. 216–217.
