Przesłanki zwolnienia odkosztów sądowych osoby fizycznejw świetle nowelizacji ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych ustawą z dnia 4 lipca 2019 r.

Exemption from court costs for natural persons in light of the amendment
to the Court Costs in Civil Matters Act by the Act of July 4, 2019

This paper discusses the significance of the amendment to Article 102(1) of the Court Costs in Civil Matters Act of 28 July 2005, introduced by the Act of July 4, 2019, for the existing judicial case law concerning the exemption of natural persons from court costs in civil proceedings. In particular, it examines the extent to which pre-amendment case law – according to which a person’s private or public debts were generally deemed irrelevant when assessing their ability to cover court costs – remains applicable. The conclusion reached is that the amendment has, to a significant degree, rendered that earlier case law obsolete. Under the current legal framework, where a party is burdened with long-term private or public obligations that they are unable to meet in addition to court costs, and failure to pay installments may result in the entire debt becoming immediately due, the party should be granted exemption from court costs. Otherwise, the party – or their family – may be “exposed to the detriment of necessary maintenance,” as stated in the amended Article 102(1) of the Act. In the author’s view, the amendment does not affect natural persons engaged in business activity, for whom the earlier case law remains relevant.

Keywords: exemption from court costs, financial obligations, exposure to detriment of necessary maintenance

Słowa kluczowe: zwolnienie od kosztów sądowych, zobowiązania kredytowe, narażenie na uszczerbek utrzymania koniecznego

Wstęp

Ustawą z dnia 4 lipca 2019 r.[1] ustawodawca dokonał nowelizacji art. 102 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych[2] w ten sposób, że poszerzył przesłanki zwolnienia osoby fizycznej od kosztów sądowych. Dodał mianowicie sformułowanie, iż podstawą zwolnienia osoby fizycznej od kosztów sądowych jest nie tylko okoliczność, iż z jej oświadczenia wynika, że nie jest ona w stanie ponieść kosztów sądowych bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny, lecz również sytuacja, w której poniesienie kosztów sądowych narazi osobę fizyczną na uszczerbek utrzymania koniecznego siebie i rodziny. Rodzi się w tym kontekście pytanie, jakie znaczenie dla dotychczasowego orzecznictwa sądowego dotyczącego zwolnienia od kosztów sądowych ma ta zmiana, w szczególności czy oznacza ona częściową przynajmniej dezaktualizację poglądu wyrażanego dotąd w orzecznictwie, iż inne – poza zobowiązaniem z tytułu kosztów sądowych – zobowiązania prywatno- bądź publicznoprawne nie mają pierwszeństwa przed zobowiązaniem z tytułu kosztów sądowych. Zagadnienie to jest przedmiotem niniejszego artykułu. W mojej ocenie czytelna jest intencja ustawodawcy w zakresie zwiększenia liczby rozstrzygnięć zwalniających osoby fizyczne od kosztów sądowych, w tym przede wszystkim te osoby, które mają inne zobowiązania, na przykład kredytowe, i nie posiadają wolnych środków na uiszczenie kosztów sądowych, tym niemniej otwarta jest kwestia, jakie są konsekwencje nowego uregulowania i jak należy oceniać dokonaną przez ustawodawcę zmianę brzmienia art. 102 ust. 1 u.k.s.c.

1. Dotychczasowy stan prawny

Do dnia 21 sierpnia 2019 r. – kiedy to weszła w życie nowelizacja art. 102 ust. 1 u.k.s.c. – w orzecznictwie sądowym przyjmowało się jednolicie na tle ówczesnego brzmienia art. 102 ust. 1 u.k.s.c., iż długi prywatne strony ubiegającej się o zwolnienie od kosztów sądowych nie mają pierwszeństwa przed zobowiązaniami tej strony wobec Skarbu Państwa do pokrycia kosztów sądowych i że nie można traktować należności z tytułu kosztów sądowych jako zobowiązań, które podlegają zapłacie w ostatniej kolejności, dopiero po uregulowaniu innych, uznanych przez siebie za bardziej priorytetowe, w tym przypadku zobowiązań kredytowych. Brak jest bowiem podstaw do uznania, iż wydatki stron, które nie są kosztami utrzymania, mają charakter priorytetowy przed kosztami postępowania[3]. Podkreślano, że nie ma podstaw do przyjmowania, że zobowiązania osoby wnioskującej o zwolnienie od kosztów sądowych, w tym zobowiązania kredytowe wobec podmiotów prywatnych, mają pierwszeństwo przed kosztami sądowymi. Podnoszono, że obowiązku uiszczenia kosztów sądowych nie można traktować jako istniejącego dopiero w ostatniej kolejności i to po zaspokojeniu wszelkich zobowiązań, w tym kredytowych, i w miarę posiadania wolnych środków[4]. Zauważano, iż obowiązek uiszczenia kosztów sądowych wyprzedzany jest jedynie przez obowiązek pokrycia kosztów koniecznego utrzymania strony i jej rodziny. Obowiązku tego nie uchylają inne zobowiązania strony, w tym zobowiązania kredytowe[5]. Zwracano uwagę, że skoro zobowiązania osoby wnioskującej o zwolnienie od kosztów sądowych powstały na skutek udzielenia kredytu, to uzasadniony jest wniosek, że ma ona zdolność kredytową, a więc nie należy do kręgu osób najuboższych. Sam zaś fakt, iż na wnioskodawcy ciążą zobowiązania wobec innych podmiotów, nie przesądza o tym, aby to Skarb Państwa – a tym samym de facto ogół podatników – kredytował prowadzenie przez niego sporu[6]. Zauważano bowiem, że zwolnienie od kosztów sądowych także jest swego rodzaju kredytem, z tym że udzielanym na koszt podatników i nieoprocentowanym[7]. Podkreślano, że instytucja zwolnienia od kosztów sądowych nie służy utrzymaniu przez wnioskodawcę dotychczasowego poziomu życia, a jedynie chroni go przed koniecznością rezygnacji z zaspokojenia najbardziej podstawowych potrzeb, to jest koniecznym utrzymaniem siebie i rodziny[8]. Zwracano uwagę, że do niezbędnych kosztów utrzymania nie można wliczać konieczności spłaty kredytów zaciągniętych w celu osiągnięcia wyższego poziomu konsumpcji. Każdy obywatel ma prawo dążyć do osiągnięcia tego wyższego poziomu, ale nie kosztem kredytowania jego wydatków w zakresie kosztów sądowych przez państwo. Zwolnienie strony od kosztów sądowych z uwagi na obciążenia kredytowe byłoby nadużyciem przepisu art. 102 ustawy o kosztach sądowych[9]. Przepis art. 102 u.k.s.c. określa poziom utrzymania dla ubiegającego się o zwolnienie od kosztów sądowych i punktem odniesienia nie jest obecny czy oczekiwany poziom życia, lecz poziom utrzymania koniecznego dla wnioskującego i jego rodziny[10].

Także w doktrynie zwracano uwagę, że zasadniczo do wydatków usprawiedliwiających zwolnienie od kosztów sądowych nie zalicza się należności obejmujących kredyty, pożyczki, konieczność inwestycji i tym podobne, chyba że czas, jaki jest konieczny do uiszczenia kosztów, nie pozwala stronie na poczynienie żadnych oszczędności. Także daniny publicznoprawne nie ustępują wydatkom prywatnym wnioskodawcy, chyba że strona musi podjąć niezwłocznie nieprzewidziane czynności procesowe połączone z wydatkami. Sąd powinien natomiast uwzględnić należności wnioskodawcy objęte innymi tytułami egzekucyjnymi. Tu bowiem strona nie ma żadnego wyboru przy kolejności płatności ani możliwości poczynienia oszczędności[11].

2. Nowelizacja art. 102 ust. 1 u.k.s.c. ustawą z dnia 4 lipca 2019 r.

Jak już wspomniano, ustawą z dnia 4 lipca 2019 r. znowelizowano treść art. 102 ust. 1 u.k.s.c. w ten sposób, iż dodano sformułowanie „lub ich poniesienie narazi ją na taki uszczerbek”. Przepis ten obecnie ma zatem brzmienie następujące: Zwolnienia od kosztów sądowych może się domagać osoba fizyczna, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny lub ich poniesienie narazi ją na taki uszczerbek. W uzasadnieniu ustawy nowelizującej[12] wskazano, że „obecne wymagania do zwolnienia od kosztów sądowych są zbyt ostre: bada się tylko, czy w danej, istniejącej w określonym momencie sytuacji uiszczenie kosztu doprowadzi do uszczerbku utrzymania, nie bierze się natomiast pod uwagę dalszych konsekwencji tego wydatku dla materialnego bytu strony: że może zostać pozbawiona możliwości wywiązania się z kolejnych zobowiązań itd. Przy dzisiejszym poziomie zamożności polskiego społeczeństwa takie szersze spojrzenie na sytuację materialną strony wydaje się uzasadnione ze względów społecznych; spora część polskich gospodarstw domowych nie dysponuje zabezpieczeniem w postaci oszczędności. Wobec tego należy poszerzyć podstawy zwolnienia od kosztów sądowych o sytuację, w której istnieje groźba narażenia zwalnianego na uszczerbek koniecznego utrzymania (proj. art. 102 ust. 1 u.k.s.c.)”.

W doktrynie na tle nowelizacji art. 102 ust. 1 u.k.s.c. wyrażono pogląd, iż dotychczasowe orzecznictwo oraz dorobek doktryny ukształtowane na tle art. 113 § 1 k.p.c. (przepis będący poprzednikiem art. 102 ust. 1 u.k.s.c.), a następnie art. 102 ust. 1 u.k.s.c. pozostają nadal w większości aktualne. Zaznacza się wprawdzie, że intencją ustawodawcy było niewątpliwie rozszerzenie możliwości uzyskania zwolnienia od kosztów sądowych przez osoby fizyczne, a cel ten jest osiągany przez wprowadzenie konieczności weryfikacji skutków odmowy uzyskania zwolnienia i związanego z tym obowiązku poniesienia kosztów sądowych na przyszłą sytuację rodzinną i majątkową wnioskodawcy w zakresie możliwości zapewnienia niezbędnego utrzymania wnioskodawcy i członków jego rodziny. Nie sposób jednak – w ocenie Jarosława Stasiaka – nie zwrócić uwagi, że w orzecznictwie sądowym dotyczącym przesłanki zasadności wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych osoby fizycznej nie występowała wyraźna tendencja do ograniczania oceny okoliczności dotyczących stanu majątkowego wnioskodawcy wyłącznie do stanu istniejącego w chwili rozpoznawania wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych[13]. Komentator podkreśla zarazem, iż zdaniem ustawodawcy zwolnienie od kosztów sądowych w drodze orzeczenia organu sądowego powinno przysługiwać w sytuacji, gdy ubiega się o nie członek gospodarstwa domowego, które nie zgromadziło żadnych oszczędności. Ten zadeklarowany zamiar ustawodawcy zmienił nieco istotę zwolnienia od kosztów sądowych osób fizycznych w drodze orzeczenia organu sądowego. W aktualnym stanie prawnym należy przyjąć istnienie grupy społecznej, wobec której a priori formułowanie oczekiwania zgromadzenia oszczędności przed wszczęciem postępowania cywilnego nie będzie uzasadnione[14].

W orzecznictwie natomiast, co symptomatyczne, nowelizacja art. 102 ust. 1 u.k.s.c. ustawą z dnia 4 lipca 2019 r. nie została w ogóle dostrzeżona. Oznacza to, iż w ocenie sądów orzekających w przedmiocie zwolnienia od kosztów sądowych osoby fizycznej nowe brzmienie art. 102 ust. 1 u.k.s.c. nie wiąże się z żadną istotną zmianą stanu prawnego, która miałaby jakikolwiek wpływ na podstawy zwolnienia od kosztów sądowych osoby fizycznej. Zastanowienia zatem wymaga, czy stanowisko to jest słuszne.

3. Wpływ nowelizacji art. 102 ust. 1 u.k.s.c.
na dotychczasowe orzecznictwo sądowe

Analizując, jaki wpływ na dotychczasowe orzecznictwo sądowe w zakresie znaczenia zobowiązań kredytowych (i innych) strony dla zasadności jej wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych ma nowelizacja art. 102 ust. 1 u.k.s.c., zwrócić należy uwagę w pierwszej kolejności na powszechność zaciągania tego rodzaju zobowiązań przez osoby fizyczne. Cele finansowania różnego rodzaju wydatków za pomocą kredytu mogą być różnorakie: mogą to być kredyty konsumpcyjne, zaspokajające bieżące potrzeby gospodarstwa domowego, inwestycyjne, związane z zakupem różnego rodzaju dóbr inwestycyjnych, zwłaszcza nieruchomości (w tym kredyty hipoteczne), czy wreszcie zobowiązania związane z prowadzoną przez osobę fizyczną działalnością gospodarczą, w tym na przykład kredyty obrotowe. Zobowiązania kredytowe nie są przy tym jedynym rodzajem zobowiązania, które może mieć znaczenie przy ocenie zdolności osoby fizycznej do poniesienia kosztów sądowych. Mogą to być również inne zobowiązania prywatnoprawne, jak na przykład zobowiązania alimentacyjne czy zobowiązania z tytułu różnego rodzaju zobowiązań cywilnoprawnych, umownych, deliktowych czy bezpodstawnego wzbogacenia. Do tego dochodzą także zobowiązania publicznoprawne z tytułu podatków czy składek na ubezpieczenia społeczne. Wszystkie te zobowiązania mogą niewątpliwie mieć istotne znaczenie przy analizie zdolności osoby fizycznej do poniesienia kosztów sądowych.

Z kolei przez koszty utrzymania koniecznego rozumie się niezbędne wydatki zmierzające do zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych. Zalicza się do nich w szczególności wydatki na żywność, odzież, obuwie, środki czystości, leczenie, edukację oraz wydatki związane z zaspokojeniem potrzeb mieszkaniowych, w tym stałe opłaty czynszowe, za gaz, energię elektryczną, wodę, wywóz śmieci czy podatek od nieruchomości. Uszczerbek utrzymania koniecznego wnioskodawcy i jego rodziny to zachwianie ich sytuacji materialnej i bytowej w taki sposób, że nie są w stanie zapewnić sobie minimum warunków socjalnych[15]. W orzecznictwie wskazuje się w tym kontekście, że miarodajnym wyznacznikiem przy rozstrzyganiu zwolnienia od kosztów sądowych jest minimalny standard utrzymania (skromny posiłek, nocleg, podstawowe środki czystości i odzież), a wszystko ponad to musi być oceniane w kategoriach zbytku (chyba że istnieje rzeczywista, życiowa niezbędność posiadania określonego dobra). Jeżeli zaś strona posiada majątek, który nie jest jej do przeżycia niezbędny, oraz czyni wydatki o charakterze zbytkownym, to nie ma powodów, dla których Skarb Państwa, a więc ogół podatników, miał ponosić koszty jej prywatnego postępowania sądowego. A zatem posiadanie majątku o charakterze zbytkownym zasadniczo wyklucza ze zwolnienia od kosztów, a jeśli z jego posiadaniem wiążą się jeszcze dodatkowe koszty (w przypadku samochodu: ubezpieczenie, przeglądy, paliwo; a w przypadku posiadania kilku lokali mieszkaniowych: opłaty za lokale), to zwolnienie od kosztów sądowych w ogóle nie ma racji bytu poza przypadkami absolutnie wyjątkowymi (na przykład rzeczywista konieczność posiadania samochodu i tym samym możliwości szybkiego przemieszczania się na dalsze odległości, bez czego realnie zagrożone byłoby życie lub zdrowie strony lub osoby dla niej najbliższej)[16].

Rozważyć zatem należy, co ustawodawca rozumie przez sformułowanie, iż poniesienie kosztów sądowych narazi stronę na uszczerbek utrzymania koniecznego siebie i rodziny. Analizując to zagadnienie, zwrócić wpierw należy uwagę na funkcję społeczną kosztów sądowych, mającą istotne znaczenie przy wykładni przepisów dotyczących między innymi zwolnienia od kosztów sądowych. W doktrynie zaznacza się, że funkcja ta polega na zabezpieczeniu możliwości ochrony praw podmiotów słabszych ekonomicznie lub osób nieporadnych z innych przyczyn. Sprawiedliwa, patrząc z tego punktu widzenia, będzie zatem sytuacja, gdy jeden z podmiotów uczestniczących w postępowaniu cywilnym, a znajdujący się w lepszej sytuacji ekonomicznej – poniesie związane z jego istnieniem koszty, a drugi, słabszy ekonomicznie, takim obowiązkiem nie będzie obciążony. Funkcja społeczna koryguje bowiem ogólne zasady dotyczące kosztów sądowych według pewnych wartości wyznawanych przez społeczeństwo. Jej najsilniejszym przejawem w postępowaniu cywilnym jest instytucja zwolnienia od kosztów sądowych[17].

Biorąc to pod uwagę, nie ulega wątpliwości, iż celem ustawodawcy dokonującego nowelizacji art. 102 u.k.s.c. było poszerzenie przesłanek zwolnienia od kosztów sądowych w stosunku do osób fizycznych, mających inne zobowiązania, w tym kredytowe, w ten sposób, aby uwzględnić te zobowiązania przy ocenie jej możliwości finansowych. W tym sensie „narażenie na uszczerbek utrzymania koniecznego” oznacza sytuację, w której strona ubiegająca się o zwolnienie od kosztów sądowych i mająca inne zobowiązania prywatno- bądź publicznoprawne nie jest w stanie poczynić żadnych oszczędności i musi niejako „wybierać” między koniecznością uiszczenia kosztów sądowych a regulowaniem należności z tytułu obciążających ją długów prywatnych bądź publicznych. Nieuregulowanie zaś tych należności prowadzić będzie w dalszej perspektywie do postawienia zadłużenia w stan wymagalności, uzyskania tytułu wykonawczego przez wierzyciela i wdrożenia postępowania egzekucyjnego wobec strony, co w oczywisty sposób odbije się negatywnie na możliwości zaspokojenia koniecznych kosztów utrzymania. Wydaje się, iż tak właśnie należy rozumieć cel nowelizacji art. 102 u.k.s.c.

Stanowisko ustawodawcy w tym względzie wpisuje się w ten nurt orzecznictwa, zgodnie z którym art. 102 u.k.s.c. nie warunkuje możliwości przyznania zwolnienia od kosztów sądowych od wykazania, że ubiegający się o to jest osobą ubogą[18]. Nie ulega bowiem wątpliwości, iż w świetle znowelizowanego art. 102 u.k.s.c. na zwolnienie od kosztów sądowych zasługiwać będą nie tylko osoby rzeczywiście ubogie, lecz także te dysponujące określonym majątkiem, jednak bez możliwości efektywnego upłynnienia tego majątku i jednocześnie niemogące poczynić żadnych oszczędności na poczet kosztów sądowych. To stanowisko wymaga jednak pewnego uściślenia – chodzić tu będzie o strony nieposiadające majątku o charakterze zbytkownym bądź przeznaczonym na cele inwestycyjne. W przeciwnym wypadku zwolnienie od kosztów sądowych objęłoby zbyt dużą kategorię osób i zaprzeczałoby funkcji społecznej kosztów sądowych.

Z tego punktu widzenia na dobrodziejstwo zwolnienia od kosztów sądowych w świetle art. 102 u.k.s.c. w aktualnym brzmieniu winny zasługiwać osoby posiadające na przykład zobowiązania z tytułu kredytu hipotecznego zaciągniętego w celu zakupu nieruchomości, będącego miejscem zamieszkania strony (jest to wydatek analogiczny do czynszu najmu), o ile, po pierwsze, nie jest to wydatek na cele zbytkowne, a po drugie, nie mają one możliwości poczynienia żadnych oszczędności; podobnie będzie w odniesieniu do zobowiązań na przykład z tytułu kredytu konsumpcyjnego zaciągniętego na potrzeby niezbędnego wyposażenia gospodarstwa domowego.

Podkreślić należy przy tym, iż na potrzebę elastycznego spojrzenia na kwestię zwolnienia od kosztów sądowych wskazywało już wcześniej orzecznictwo, gdzie zauważono, że dla osoby nieposiadającej innego majątku domek jednorodzinny, w którym mieszka, jest mieszkaniem koniecznym dla utrzymania siebie i rodziny. Fakt więc posiadania i użytkowania takiego domku nie świadczy jeszcze o tym, że osoba posiadająca go jest w stanie ponieść koszty procesu bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i swej rodziny, gdyż zarówno sprzedaż, jak i obciążenie takiego domku w celu zdobycia środków na koszty procesu byłoby pozbawieniem koniecznego utrzymania[19].

Tym samym fakt, iż strona ubiegająca się o zwolnienie od kosztów sądowych jest właścicielem nieruchomości, w której zaspokaja ona potrzeby mieszkaniowe swoje oraz rodziny i jednocześnie nie jest to nieruchomość o charakterze zbytkownym, a zatem wykraczająca standardem poza skromne miejsce zamieszkania, nie jest podstawą odmowy zwolnienia od kosztów sądowych. Konsekwentnie ponoszenie wydatków tytułem zaspokojenia zobowiązania kredytowego zaciągniętego na zakup tego rodzaju nieruchomości przy założeniu, iż strona nie ma możliwości poczynienia oszczędności i sfinansowania w ten sposób kosztów sądowych, oznaczać będzie, iż strona w świetle znowelizowanego art. 102 ust. 1 u.k.s.c. zasługuje na zwolnienie od kosztów sądowych.

W skład należności, których ponoszenie może uzasadniać zwolnienie od kosztów sądowych, mogą wchodzić także raty kredytu konsumpcyjnego zaciągniętego na zaspokojenie potrzeb niezbędnych do codziennego funkcjonowania, jak wyposażenie mieszkania (na przykład sprzęty AGD, jak lodówka, pralka, piekarnik, mikrofalówka, telewizor czy meble), sprzęty informatyczne (komputer oraz telefon) czy środki transportu (na przykład samochód, o ile jego posiadanie jest wymogiem koniecznym w sytuacji osobistej strony z uwagi na przykład na dojazdy do pracy). Posiadanie tego rodzaju sprzętów jest współcześnie standardem cywilizacyjnym i trudno odmówić stronie wnioskującej o zwolnienie od kosztów sądowych prawa do uwzględnienia zobowiązań na ich nabycie jako podstawy do uzyskania tegoż zwolnienia. Podkreślenia jednak wymaga, iż wydatki na zaspokojenie zobowiązań na zakup tego typu urządzeń nie mogą mieć charakteru zbytkownego, muszą zatem dotyczyć przedmiotów absolutnie niezbędnych i mieszczących się w ramach skromnego, niewygórowanego poziomu życia. Jednocześnie nadal aktualne pozostaje stwierdzenie, iż strona obciążona tego rodzaju zobowiązaniami, aby uzyskać zwolnienie od kosztów sądowych, nie może mieć możliwości poczynienia żadnych oszczędności.

Nie będą natomiast wchodzić w zakres wydatków uzasadniających zwolnienie od kosztów sądowych zobowiązania z tytułu kredytów inwestycyjnych, a zatem zaciągniętych nie na zakup nieruchomości będącej miejscem zamieszkania strony, lecz na nieruchomość będącą dodatkowym źródłem dochodu z tytułu na przykład najmu lub dzierżawy. Nie będą tego rodzaju wydatkami także koszty regulowania zobowiązań zaciągniętych na zakup przedmiotów zbytkownych, na przykład drogiego samochodu bądź wyposażenia domu niemieszczącego się w zakresie utrzymania koniecznego.

Konsekwentnie także innego rodzaju zobowiązania, poza zobowiązaniami kredytowymi, mogą uzasadniać w świetle aktualnego brzmienia art. 102 ust. 1 u.k.s.c. zwolnienie od kosztów sądowych, gdy strona nie ma możliwości poczynienia żadnych oszczędności na poczet kosztów sądowych. W zakres tych zobowiązań będą wchodziły różnego rodzaju zobowiązania prywatno- i publicznoprawne. Niewątpliwie takim zobowiązaniem będą świadczenia alimentacyjne obciążające stronę na rzecz dzieci czy członków rodziny znajdujących się w niedostatku. Nieuiszczenie tych świadczeń przez zobowiązanego spowoduje bowiem brak możliwości zaspokojenia usprawiedliwionych potrzeb osób uprawnionych do alimentów. „Narażenie na uszczerbek utrzymania koniecznego” oznaczać będzie konieczność uwzględnienia przy ocenie przesłanek zwolnienia od kosztów sądowych wszelkich tych wydatków, których nieuregulowanie spowoduje dla strony dotkliwe konsekwencje w przyszłości dla jej sytuacji majątkowej. Dotyczyć to będzie także zobowiązań publicznoprawnych z tytułu na przykład podatków czy składek na ubezpieczenie społeczne. Wszędzie tam, gdzie istnieć będzie ryzyko zadłużenia strony w wyniku postawienia zobowiązania w stan wymagalności i podjęcia przez wierzyciela dalszych działań w celu wyegzekwowania długu ciążącego na stronie, dług ten – gdy strona nie może poczynić oszczędności – uzasadniać będzie zwolnienie od kosztów sądowych zgodnie z aktualnym brzmieniem art. 102 ust. 1 u.k.s.c. Wówczas bowiem będziemy mieli do czynienia z sytuacją, w której osoba fizyczna będzie „narażona” na uszczerbek utrzymania koniecznego siebie i rodziny w razie nieuiszczenia wymagalnych rat zobowiązania.

Pogląd o konieczności uwzględnienia zobowiązań prywatno- bądź publicznoprawnych przy ocenie wniosku strony o zwolnienie od kosztów sądowych nie będzie jednak znajdował zastosowania wobec osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą. Osoby te uczestniczą w obrocie gospodarczym na równi z innymi przedsiębiorcami, w tym spółkami prawa handlowego, co oznacza, iż obowiązek ponoszenia kosztów sądowych ciąży na nich w takim samym stopniu jak na innych podmiotach. Zasady uczciwej konkurencji wymagają, aby reguły uiszczania kosztów sądowych były dla wszystkich przedsiębiorców takie same. Tymczasem jeszcze w odniesieniu do przedsiębiorstw państwowych Sąd Najwyższy zauważył, że korzystanie przez takie przedsiębiorstwo z kredytu bankowego nie oznacza, że nie ma ono dostatecznych środków na poniesienie kosztów procesu[20]. Nadto osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą ponoszą – tak jak wszyscy przedsiębiorcy – ryzyko gospodarcze i są obowiązane uwzględnić ewentualne wydatki z tytułu różnego rodzaju zobowiązań, w tym zobowiązań z tytułu kosztów sądowych, w swoim budżecie. Zwolnienie od kosztów sądowych osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą z uwagi na obciążające je zobowiązania, na przykład kredytowe, oznaczałoby przerzucenie ryzyka gospodarczego obciążającego te podmioty na wszystkich podatników, co byłoby rozwiązaniem niesprawiedliwym i naruszającym funkcję społeczną kosztów sądowych. Zróżnicowanie sytuacji prawnej przedsiębiorców oraz osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej przy ocenie przesłanek zwolnienia od kosztów sądowych ma zatem istotne znaczenie społeczne i jest uzasadnione charakterem działalności przedsiębiorców, która zakłada, jak już wspomniano, ponoszenie ryzyka gospodarczego. Z tego też względu za nadal aktualne uznać należy stanowisko orzecznictwa, iż koszty sądowe należą do normalnych kosztów działalności gospodarczej, które muszą być traktowane tak jak każde inne wydatki, a od wyboru żalącego [to jest wnioskującego o zwolnienie od kosztów – przyp. MC] zależy, które wydatki na bieżącą działalność gospodarczą preferuje i które zamierza pokrywać. Nie ma bowiem żadnych podstaw prawnych, aby jakiekolwiek inne zobowiązania traktować w uprzywilejowany sposób względem kosztów sądowych. Podmiot prowadzący działalność gospodarczą powinien zatem tak planować wydatki i gospodarować środkami finansowymi, aby zabezpieczyć pewne kwoty na pokrycie ewentualnych kosztów sądowych. Możliwość prowadzenia procesów składa się bowiem na ryzyko związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Ubiegający się o zwolnienie od kosztów sądowych powinien poczynić oszczędności we własnych wydatkach, zanim taki wniosek złoży[21].

Podsumowanie

Ustosunkowując się do omawianej nowelizacji art. 102 ust. 1 u.k.s.c., wypada ocenić ją pozytywnie. Dostrzec należy wprawdzie pewną nieporadność ustawodawcy w sformułowaniu nowego brzmienia przepisu, która nie zawiera się w jasnej, czytelnej formule, oddającej w sposób jednoznaczny jego intencje. Tym niemniej ten mankament nie przekreśla słuszności obranego przez ustawodawcę kierunku. Zwrócić należy uwagę, że omawiana nowelizacja art. 102 ust. 1 u.k.s.c. będzie w praktyce miała znaczenie przede wszystkim w kontekście zobowiązań kredytowych ciążących na osobach fizycznych wnioskujących o zwolnienie od kosztów sądowych. Ten cel ustawodawcy jest jasny do tego stopnia, iż rodzi się wątpliwość, czy inne poza zobowiązaniami kredytowymi długi osób fizycznych – cywilnoprawne i publicznoprawne – winny być traktowane w ten sam sposób przy ocenie zdolności strony do uiszczenia kosztów sądowych. Przepis art. 102 ust. 1 u.k.s.c., w którym mowa jest o „narażeniu na uszczerbek utrzymania koniecznego”, nie różnicuje jednak w żaden sposób zobowiązań, które podlegają uwzględnieniu przy ocenie tej okoliczności, stąd też uznać trzeba, iż chodzi tu o niewywiązywanie się przez stronę z każdego rodzaju długów, a więc nie tylko kredytowych, lecz także innych zobowiązań prywatno- i publicznoprawnych. Kluczowy przy analizie tego przepisu jest wymóg „narażenia” na uszczerbek utrzymania koniecznego, który należy rozumieć w ten sposób, iż strona wnioskująca o zwolnienie od kosztów sądowych w razie nieuregulowania zobowiązania znajdzie się w trudnej sytuacji finansowej z uwagi na postawienie całego zadłużenia w stan wymagalności i wszczęcie postępowania egzekucyjnego. Sugeruje to zatem, iż znowelizowany art. 102 ust. 1 u.k.s.c. znajdzie zastosowanie przede wszystkim wobec zobowiązań długoterminowych, w których nieuiszczenie kolejnych rat należności powodować będzie wymagalność całego zobowiązania. Chodzić tu będzie zatem, jak już wspomniano, przede wszystkim o umowy kredytowe, lecz nie tylko. Mogą to być także innego rodzaju długoterminowe zobowiązania prywatnoprawne lub też publicznoprawne, gdzie należność regulowana jest w ratach, a brak płatności którejkolwiek z rat spowoduje postawienie całego zadłużenia – którego strona nie będzie w stanie jednorazowo uiścić – w stan natychmiastowej wymagalności. Podkreślenia jednak wymaga, iż ocena przesłanek zwolnienia osoby fizycznej od kosztów sądowych w przypadku zobowiązań długoterminowych musi uwzględniać przeznaczenie tych zobowiązań – które nie powinny finansować przejawów zbytku – oraz niemożność poczynienia przez stronę żadnych oszczędności.

Jednocześnie należy uznać za możliwe do pogodzenia z funkcją społeczną kosztów sądowych takie unormowanie, które pozwala zwolnić stronę od kosztów sądowych w sytuacji, gdy nie ma ona możliwości poczynienia żadnych oszczędności, a wskutek uiszczenia kosztów sądowych jej konieczne utrzymanie zostałoby narażone na uszczerbek z uwagi na ciążące na niej inne zobowiązania, których nie jest ona w stanie uregulować łącznie z zobowiązaniem z tytułu kosztów sądowych. W takiej bowiem sytuacji, zwłaszcza w przypadku długoterminowych zobowiązań kredytowych, brak uregulowania ciążącego na stronie długu może powodować trudne do odwrócenia konsekwencje dla sytuacji majątkowej strony.

Takie stanowisko ustawodawcy oznacza jednak z całą pewnością konieczność zmiany dotychczasowego orzecznictwa sądowego w zakresie przesłanek zwolnienia od kosztów sądowych osoby fizycznej mającej inne zobowiązania, w tym kredytowe, zgodnie z nowym brzmieniem art. 102 ust. 1 u.k.s.c. Z tego punktu widzenia nowelizacja tego przepisu to niewątpliwie wyraz odejścia od akcentowania obowiązku sądu uwzględniania ogólnego stanu majątku strony (własności nieruchomości, oszczędności, papierów wartościowych) na rzecz oceny jej bieżących dochodów i wydatków jako źródła finansowania kosztów sądowych, co było niekiedy postulowane w doktrynie[22]. Okoliczność, iż strona wnioskująca o zwolnienie od kosztów sądowych posiada określony majątek, nie musi bowiem oznaczać zdolności tej strony do uiszczenia tychże kosztów – nie zawsze bowiem możliwe jest efektywne upłynnienie tego majątku bądź jego obciążenie w celu uzyskania środków na pokrycie kosztów sądowych. Zamysł ustawodawcy wyrażony w aktualnej redakcji art. 102 ust. 1 u.k.s.c. będzie musiał zatem zostać uwzględniony przez sądy, choć brak ich stanowiska w tej materii może wynikać także stąd, iż pozytywne rozstrzygnięcia sądów zwalniające stronę od kosztów sądowych nie podlegają uzasadnieniu. Konieczność dostosowania orzecznictwa sądowego do nowego brzmienia art. 102 ust. 1 u.k.s.c. nie będzie jednak dotyczyć osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą z uwagi na ponoszone przez nie ryzyko gospodarcze. W tym zakresie dotychczasowe orzecznictwo zachowało w pełni aktualność.

Na koniec podzielić należy wyrażony w doktrynie pogląd, że wprowadzenie dla strony wnioskującej o zwolnienie od kosztów sądowych kryterium dochodowego weryfikowanego na przykład przez organy pomocy społecznej byłoby bardziej zobiektywizowaną formą oceny zdolności strony do uiszczenia kosztów sądowych, niż ma to miejsce obecnie[23]. Wówczas bowiem ustawodawca mógłby określić, jakie zobowiązania ciążące na stronie podlegają uwzględnieniu przy ocenie jej dochodów, przez na przykład możliwość odliczenia od dochodu wydatków na zaspokojenie kredytu hipotecznego, jak to ma miejsce w Holandii[24].

Bibliografia

Gonera K., Zwolnienie od kosztów sądowych w sprawach cywilnych – uwagi de lege lata i de lege ferenda, [w:] Nowe zasady w zakresie kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym, red. K. Markiewicz, Warszawa 2014.

Kutermankiewicz E., Wniosek o zwolnienie od kosztów w postępowaniu cywilnym – porady praktyczne w aspekcie najczęściej pojawiających się problemów, „Palestra” 2012, nr 11–12.

Manowska M., Rafalska A., Koszty procesu i koszty sądowe w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2017.

Stasiak J., [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Przepisy przejściowe. Komentarz do zmian, t. I i II, red. Ł. Błaszczak, LEX 2020.

Stasiak J., Zwolnienie od kosztów sądowych, Warszawa 2010.

Wild M., Dziurda M., Rylski P., Sadomski J., Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Analiza funkcjonowania – wnioski de lege ferenda, Warszawa 2015.

[1]   Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw z dnia 4 lipca 2019 r. (Dz.U. z 2019 r. poz. 1469).

[2]    Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych z dnia 28 lipca 2005 r. (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1144 ze zm.), dalej: u.k.s.c.

[3]    Tak np. z powołaniem na przedwojenne orzecznictwo Sądu Najwyższego Sąd Apelacyjny w Krakowie w postanowieniu z dnia 11 marca 2014 r., I ACz 349/14, Legalis nr 1092868.

[4]    Tak np. Sąd Apelacyjny w Poznaniu w postanowieniu z dnia 27 sierpnia 2019 r., III AUz 126/19, Legalis nr 2242813.

[5]    Por. postanowienie SA w Krakowie z dnia 24 maja 2019 r., I ACz 614/19, Legalis nr 2282166.

[6]    Tak SA w Gdańsku w postanowieniu z dnia 27 czerwca 2018 r., III AUz 181/18, Legalis nr 2000717.

[7]    Tak SA w Poznaniu w postanowieniu z dnia 13 listopada 2017 r., I ACz 1383/17, Legalis nr 1714401.

[8]    Tak SA w Krakowie w postanowieniu z dnia 18 sierpnia 2016 r., I ACz 1298/16, Legalis nr 1504793.

[9]    Por. postanowienie Sądu Okręgowego w Kaliszu z dnia 15 września 2015 r., II Cz 569/15, www.orzeczenia.ms.gov.pl.

[10]   Tak SA w Krakowie w postanowieniu z dnia 1 grudnia 2014 r., I ACz 2162/14, Legalis nr 1185823.

[11]   M. Manowska, A. Rafalska, Koszty procesu i koszty sądowe w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2017, s. 258–259.

[12]   Druk nr 3137, Sejm VIII kadencji, https://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/druk.xsp?nr=3137 [dostęp: 30 czerwca 2025 r.].

[13]   J. Stasiak, [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Przepisy przejściowe. Komentarz do zmian, t. I i II, red. Ł. Błaszczak, komentarz do art. 102 u.k.s.c., pkt 3, LEX 2020.

[14]   Ibidem, pkt 4–5.

[15]   E. Kutermankiewicz, Wniosek o zwolnienie od kosztów w postępowaniu cywilnym – porady praktyczne w aspekcie najczęściej pojawiających się problemów, „Palestra” 2012, nr 11–12, s.  101, https://palestra.pl/pl/czasopismo/wydanie/11-12-2012/artykul/wniosek-o-zwolnienie-od-kosztow-w-postepowaniu-cywilnym-porady-praktyczne-w-aspekcie-najczesciej-pojawiajacych-sie-problemow [dostęp: 30 czerwca 2025 r.]

[16]   Por. uzasadnienie postanowienia Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 25 września 2015 r., VII Pz 113/15; podobnie postanowienie SA w Gdańsku z dnia 14 marca 2017 r., III APz 4/17.

[17]   J. Stasiak, Zwolnienie od kosztów sądowych, Warszawa 2010, s. 15.

[18]   Tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 28 stycznia 2015 r., I CZ 119/14, Legalis nr 1186757.

[19]   Por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 1953 r., I C 1427/53, Legalis nr 666536.

[20]   Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 1990 r., II CZ 113/90, Legalis nr 26993.

[21]   Por. np. postanowienie SA w Krakowie z dnia 14 października 2014 r., I ACz 1751/14, Legalis nr 1172601.

[22]   K. Gonera, Zwolnienie od kosztów sądowych w sprawach cywilnych – uwagi de lege lata i de lege ferenda, [w:] Nowe zasady w zakresie kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym, red. K. Markiewicz, Warszawa 2014, s. 62–63.

[23]   Ibidem, s. 60.

[24]   Por. P. Rylski, [w:] M. Wild et al., Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Analiza funkcjonowania – wnioski de lege ferenda, Warszawa 2015, s. 211.

Michał Czubala

Sąd Rejonowy Poznań-Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu