Abstract
Unconstitutionality of provisions of Article 8 of the Act on Attorneys-at-law
The provision of Article 8 of the Public Procurement Law Act is not in compliance with the Constitution of the Republic of Poland in terms of the scope, in which it provides for the majority of restrictions on the freedom of choice of organizational and legal forms of exercising the profession of an attorney-at-law and should be amended immediately. Continuing to maintain restrictions that violate constitutional guarantees of rights and freedoms not only interfere with the rule of law, but also negatively affect the functioning and development of the legal market in Poland.
Keywords: Unconstitutionality of restrictions of organizational and legal forms of exercising the profession of an attorney-at-law, freedom of economic activity, freedom to practice a profession, principle of equal treatment and non-discrimination; Constitution of the Republic of Poland, Act on Attorneys-at-law.
Słowa kluczowe: niekonstytucyjność reglamentacji organizacyjnoprawnych form wykonywania zawodu radcy prawnego, wolność prowadzenia działalności gospodarczej, wolność wykonywania zawodu, zasada równego traktowania i niedyskryminacji, Konstytucja RP, ustawa o radcach prawnych.
Przepis art. 8 ustawy o radcach prawnych[1] regulujący zagadnienie dopuszczalnych form wykonywania zawodu jak dotychczas nie podlegał sformalizowanej ocenie odnośnie do zgodności z Konstytucją RP[2], zarówno w orzecznictwie sądów powszechnych, jak i w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego. Restrykcyjność unormowań ust. 1 i 2 tego przepisu w zakresie skali ograniczeń konstytucyjnie gwarantowanych praw i wolności w nauce i w praktyce stosowania prawa wywołuje jednak sporo kontrowersji[3]. W środowiskach samorządowych toczą się również od dawna dyskusje na temat poszerzenia lub nawet zniesienia ograniczeń form wykonywania zawodu radcy prawnego i adwokata, czego ostatnim wyrazem stały się uchwały programowe XI Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z 4 listopada 2016 r. w sprawie wytycznych działania samorządu radców prawnych na lata 2016−2020 oraz uchwały XII Krajowego Zjazdu Adwokatury z 26 listopada 2016 r.[4] Na razie nie doprowadziły one do uruchomienia żadnej inicjatywy legislacyjnej znoszącej ani liberalizującej obowiązujące ograniczenia, jakkolwiek niezmiennie obligują samorząd zawodowy do występowania w obronie praworządności. Istotnego znaczenia nabiera zatem uzmysłowienie, że art. 8 ust. 1 i 2 u.r.p. zawiera tego rodzaju wadliwości, które uprawniają do sformułowania tezy o niezgodności tego przepisu z unormowaniami Konstytucji RP.
Zgodnie z art. 8 u.r.p. radca prawny może wykonywać zawód wyłącznie w przewidzianych w tym przepisie formach, które ograniczają wolność ich wyboru tak pod względem podmiotowym, jak i przedmiotowym. Dopuszcza on wykonywanie zawodu radcy prawnego tylko w zatrudnieniu pracowniczym, na podstawie umowy cywilnoprawnej, w ramach prowadzenia indywidualnej kancelarii radcy prawnego oraz w formie udziału w spółkach osobowych o normatywnie określonym składzie osobowym. Wskazany podział form wykonywania zawodu ma charakter zupełny, jednak z uwagi na nakładanie się kryteriów ich wyróżnienia nie jest podziałem rozłącznym. Oznacza to, że radca prawny może dokonywać czynności zawodowych tylko w kilku dozwolonych formach[5]. Mimo że w istocie podstawę wszystkich form organizacyjnoprawnych składających się na wykonywanie zawodu stanowią umowy, radca prawny nie może uskuteczniać czynności zawodowych np. w formie członkostwa w spółkach kapitałowych oraz w innych osobach prawnych i w ich organach, a także w formie uczestnictwa w spółkach osobowych, jeśli mają one skład osobowy nieodpowiadający warunkom ustawowym lub prowadzą również inną działalność poza świadczeniem pomocy prawnej. Niezależnie jednak od tego, czy radca prawny świadczy pomoc prawną w imieniu jednostki organizacyjnej, lecz na rzecz beneficjenta, czy też bezpośrednio na rzecz jej klienta, czynności zawodowych zawsze dokonuje w ramach umownego stosunku zobowiązaniowego. Skoro w celu zapewnienia przestrzegania interesu publicznego może on być w niezbędnym zakresie przez ustawodawcę kształtowany w odniesieniu do każdej formy organizacyjnoprawnej wykonywania czynności zawodowych, to wydaje się, że reglamentacja tylko niektórych form, zwłaszcza o charakterze całkowitym i eliminacyjnym, nie znajduje dostatecznego uzasadnienia.
Należy zaznaczyć, że w świetle utrwalonego orzecznictwa konsekwencją naruszenia unormowań dotyczących ograniczeń form wykonywania zawodu jest nieuznawanie dokonywanych czynności za czynności zawodowe[6]. Do przyjęcia, że mamy do czynienia z określoną czynnością zawodową, nie wystarczy zatem ustalenie, że została ona dokonana przez osobę uprawnioną, ale również konieczne jest także ustalenie, że dana czynność nastąpiła w formach organizacyjnoprawnych dopuszczonych przez ustawodawcę. Na tle konkretnych stanów faktycznych naruszenie unormowań ustanawiających ograniczenia dotyczące form wykonywania zawodu radcy prawnego może przykładowo wiązać się więc ze stwierdzeniem nieskuteczności czynności procesowych objętych tzw. przymusem adwokacko-radcowskim albo też brakiem objęcia ochroną ubezpieczeniową następstw danej czynności. W efekcie nieuznania niektórych czynności radców prawnych za ich czynności zawodowe może dojść nie tylko do pozbawienia tych czynności cechy świadczenia pomocy prawnej w rozumieniu ustawy o radcach prawnych, lecz także do wyrządzenia znaczącej szkody beneficjentom udzielanej pomocy prawnej.
W tym stanie rzeczy warto bliżej przyjrzeć się, czy ograniczenia form wykonywania zawodu radcy prawnego w aktualnie obowiązującym kształcie normatywnym są konieczne dla zabezpieczenia realizacji interesu publicznego, adekwatne do warunków współczesnego obrotu oraz zgodne z innymi konstytucyjnymi gwarancjami ochrony wolności wykonywania zawodu, wolności prowadzenia działalności gospodarczej oraz równego traktowania podmiotów. Wątpliwości wokół wadliwości ograniczeń przewidzianych w art. 8 ust. 1 i 2 u.r.p. zaczęły narastać zwłaszcza po umożliwieniu przez ustawodawcę wykonywania w spółkach kapitałowych zawodu rzecznika patentowego (zob. art. 5 ust. 1 pkt 5 u.rz.p.[7]) i zawodu doradcy podatkowego (zob. art. 4 ust. 1 pkt 3 u.d.p.[8]). Jednoczesne utrzymywanie zakazu wykonywania czynności zawodowych w spółkach kapitałowych przez radców prawnych i adwokatów (zob. art. 4a i art. 4b u.p.a.[9]), mimo ich szerszych kompetencji zawodowych w stosunku do rzeczników patentowych i doradców podatkowych oraz istniejącej możliwości prowadzenia wspólnej kancelarii przez wszystkie wymienione zawody, stało się coraz bardziej niezrozumiałe. Tym bardziej że podobnych ograniczeń w wielu krajach członkowskich Unii Europejskiej (UE) oraz Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) nie doznają zagraniczni adwokaci i radcowie prawni, którzy w oparciu o unijną swobodę świadczenia usług mogą wykonywać czynności zawodowe również na terytorium Polski w ramach spółek kapitałowych. Co więcej w większości państw europejskich wykonywanie zawodów regulowanych jest przeważnie dopuszczalne w spółkach kapitałowych (np. w Anglii i Walii, Norwegii, Szwecji, Finlandii, na Islandii, w Niemczech, we Francji, w Szwajcarii, Luksemburgu, Lichtensteinie, Austrii, Czechach, na Słowacji, w Hiszpanii, Chorwacji, Słowenii, a także we Włoszech i na Węgrzech), natomiast w niektórych krajach występuje wręcz otwarty katalog form organizacyjnoprawnych świadczenia usług prawniczych (np. we Francji, w Szwajcarii, Finlandii, Szwecji, na Islandii, Litwie, w Portugalii, Bułgarii czy Słowenii)[10]. Ponieważ zgodnie z gwarancjami wspólnego rynku usługodawcy zagraniczni mający siedzibę w krajach członkowskich uprawnieni są do świadczenia transgranicznych usług prawniczych również w Polsce, reglamentacja organizacyjnoprawnych form wykonywania zawodu radcy prawnego prowadzi nie tylko do pogorszenia pozycji konkurencyjnej krajowych usługodawców, lecz także ich dyskryminacyjnego traktowania. Jest też coraz bardziej nieadekwatna do współczesnych uwarunkowań rynkowych, charakteryzujących się globalizacją, informatyzacją, standaryzacją, deregulacją oraz unifikacją reguł prowadzenia działalności komercyjnej w ramach wspólnego rynku unijnego. Na wykonywanie zawodu radcy prawnego duży wpływ wywierają zjawisko materializacji (utowarowienia) usług oraz znaczny wzrost znaczenia jednostek organizacyjnych wyposażonych w odpowiedni kapitał. Mimo że świadczenie usług prawniczych generalnie nadal związane jest z osobami fizycznymi, z ich kwalifikacjami, umiejętnościami, właściwościami oraz innymi osobistymi przymiotami, to jednak coraz większa ich część wymaga inwestycji w ich organizację, bezpieczeństwo i nadzór. Jest to spowodowane obiektywnie istniejącą przewagą technologii i kapitału nad wiedzą i indywidualnymi możliwościami poszczególnych osób fizycznych. Przekładają się one bowiem wydatnie na szybkość, wszechstronność i efektywność świadczenia usług, a co za tym idzie lepsze zaspokajanie potrzeb klientów. Tymczasem większość ograniczeń organizacyjnoprawnych form świadczenia usług prawniczych przez radców prawnych oraz inne zawody prawnicze była tworzona w okresie charakteryzującym się innymi warunkami społeczno-gospodarczymi. Znaczna ich część jest dziś niewątpliwie reliktem coraz bardziej odległej przeszłości, jednak ich wieloletnie utrzymywanie, pomimo dynamicznych przemian społeczno-gospodarczych, obciąża już współczesność. Niereagowanie na jej wyzwania unifikacyjne związane z globalizacją, informatyzacją, cyfryzacją, standaryzacją oraz wzmożoną konkurencją, zarówno w wymiarze krajowym, jak i międzynarodowym jest błędem, niezależnie od kwestii oceny nielegalności poszczególnych przejawów reglamentacji organizacyjnoprawnych form świadczenia usług przez wymienione wyżej prawnicze zawody zaufania publicznego.
Przystępując do oceny niekonstytucyjności poszczególnych ograniczeń form wykonywania zawodu radcy prawnego, w pierwszej kolejności należy stwierdzić, że z punktu widzenia wartości konstytucyjnych zastrzeżenia może budzić już sam sposób regulacji tego zagadnienia w ustawie o radcach prawnych. Dozwala ona bowiem na wykonywanie zawodu radcy prawnego w formach organizacyjnoprawnych, względem których prawo nie sformułowało uprzednio żadnego zakazu. Z uwagi na konstytucyjne gwarancje wolności prawnie chronionej bezpodstawnie z wyjątku czyni się zatem zasadę, a powinno być niewątpliwie na odwrót. Zgodnie bowiem z art. 31 ust. 1 i 2 Konstytucji RP wolność człowieka podlega ochronie prawnej i nikogo nie wolno zmuszać do tego, czego prawo mu nie nakazuje[11]. Choć wprawdzie żadne z konstytucyjnie gwarantowanych praw lub wolności nie mają charakteru absolutnego i po spełnieniu określonych warunków zasadniczo wszystkie one mogą zostać ustawowo ograniczone, to jednak taka reglamentacja w każdym przypadku powinna być wyjątkowa i uzasadniona z punktu widzenia konieczności realizacji oznaczonego interesu publicznego.
W świetle przepisów Konstytucji RP swoboda wyboru formy organizacyjnej wykonywania zawodu stanowi emanację wolności działalności gospodarczej (zob. art. 20 Konstytucji RP) oraz wolności wyboru i wykonywania zawodu (zob. art. 65 ust. 1 Konstytucji RP)[12]. Zgodnie z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych praw i wolności mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej albo wolności i praw innych osób, natomiast według art. 22 Konstytucji RP mającego względem wyżej wymienionego przepisu charakter lex specialis[13] ograniczenie wolności działalności gospodarczej jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny. O ile reglamentacja form wykonywania zawodu radcy prawnego przewidziana w art. 8 u.r.p. spełnia warunek ustawowego unormowania poszczególnych ograniczeń, o tyle nie można tego powiedzieć o innych wymaganych przesłankach, których wypełnienie warunkuje ich konstytucyjną legalność.
Przede wszystkim należy stwierdzić, że reglamentacja form wykonywania zawodu w obecnym kształcie istotnie hamuje działalność wielodyscyplinarną wśród zawodów prawniczych świadczących usługi prawnicze[14], wydatnie przyczyniając się do niepełnego zaspokajania obiektywnych potrzeb klientów, a także stwarza zagrożenie dla obrotu, prowadząc do nieprzejrzystości rynku usług prawniczych. Nie tylko nie służy więc realizacji żadnej kategorii interesu publicznego formalnie wymienionych w art. 31 ust. 3 i art. 22 Konstytucji RP, lecz wręcz jest przejawem naruszenia interesu publicznego, jaki wiąże się zwykle z pewnością prawa, bezpieczeństwem obrotu oraz transparentnością rynku. W praktyce reglamentacja form wykonywania zawodu radcy prawnego powoduje bowiem dezorientację klientów, którzy nie tylko nie przywiązują przeważnie uwagi, w jakich formach i strukturach organizacyjnoprawnych pozostają poszczególne zawody prawnicze, lecz najczęściej obiektywnie w ogóle nie są w stanie rozpoznać sytuacji, w których świadczący usługę radca prawny czy też adwokat, prawnik zagraniczny, rzecznik patentowy lub doradca podatkowy de iure nie wykonuje czynności zawodowych. Przeciętni beneficjenci pomocy prawnej z reguły są przeświadczeni, że wszystkie świadczenia wymienionych zawodów związane ze stosowaniem prawa mają charakter ich czynności zawodowych bez względu na formę wykonywania zawodu. W każdym przypadku udzielania pomocy prawnej jest ona bowiem świadczona na podstawie umów przez osoby mające określone uprawnienia zawodowe. Odbiorcy pomocy prawnej nie są więc świadomi konsekwencji, jakie porządek prawny wiąże z naruszeniem przepisów dotyczących formy wykonywania zawodu. Choć korzystają oni ze świadczeń prawniczych zawodów zaufania publicznego, w praktyce pozbawieni są gwarancji prawnych, jakie normatywnie przypisane są tylko do ich czynności zawodowych. Ograniczenia organizacyjnoprawnych form świadczenia usług prawniczych, które miały potencjalnie służyć zapewnieniu bezpieczeństwa prawnego odbiorcom usług, w praktyce de facto obracają się więc przeciwko nim. Skutkiem naruszenia przepisów normujących formy wykonywania zawodu jest bowiem niemożliwość potraktowania pomocy prawnej radcy prawnego jako czynności zawodowych, co może prowadzić do wyrządzenia klientom szkody nieobjętej zakresem ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej.
Kolejnym istotnym zastrzeżeniem wobec reglamentacji form wykonywania zawodu radcy prawnego jest jej nadmierność i nieproporcjonalność względem ochrony określonego interesu publicznego. Ograniczenia form wykonywania zawodu przewidziane w art. 8 ust. 1 i 2 u.r.p. nie spełniają bowiem przesłanki konieczności ingerencji w konstytucyjnie gwarantowane wolności. Zgodnie z dorobkiem doktryny i orzecznictwa przesłankę konieczności rozumie się nie tylko jako niezbędny warunek dopuszczalności ograniczenia konstytucyjnych wolności i praw w celu realizacji określonego interesu publicznego lub bezpośredniego zapewnienia wykonalności praw i wolności innych osób, lecz jednocześnie odczytuje się z niej wymóg skuteczności zaspokojenia tych wartości oraz zakaz nadmierności uszczuplenia ograniczanych praw i wolności[15]. Reglamentacja wymaga więc zachowania pewnej proporcji pomiędzy stopniem ingerencji w konstytucyjne wolności i prawa a rangą interesu publicznego podlegającego ochronie, a także wymaga kompleksowego wyważenia wszystkich korzyści i skutków wynikających z ograniczenia konstytucyjnych wolności i praw. Nie można stosować środków nieskutecznych dla osiągnięcia niezbędnych celów oraz bardziej uciążliwych, jeśli możliwe jest ich osiągnięcie przy zastosowaniu środków mniej ograniczających konstytucyjne prawa i wolności. Tak rozumianego testu oceny proporcjonalności ograniczenia organizacyjnoprawne form wykonywania zawodu radcy prawnego obiektywnie nie są w stanie przejść. Należy bowiem zauważyć, że o ile poszczególne formy organizacyjnoprawne w ogóle mogą wpływać na prawidłowość wykonywania czynności zawodowych lub realizację innego interesu publicznego związanego ze świadczeniem pomocy prawnej, to jedynie w sposób pośredni. Przesłanka konieczności reglamentacji zakłada natomiast istnienie bezpośredniego związku pomiędzy określoną kategorią interesu publicznego a niezbędnością jego zaspokojenia poprzez ograniczenie prawnie chronionych wartości. Już tylko z tego powodu należałoby postulować, aby w przypadkach, w których istnieje rzeczywista potrzeba reglamentacji wolności świadczenia pomocy prawnej przez zawody zaufania publicznego, powinno się wiązać ją bezpośrednio z ustawowym kształtowaniem podstaw wykonywania tych usług, to jest w szczególności poprzez ograniczenie swobody umów. Co istotne za pomocą tego instrumentu można skutecznie zapewnić należyte wykonywanie zawodów zaufania publicznego w każdej formie organizacyjnoprawnej, a nie tylko w spółkach osobowych. Ustawodawca natomiast jak dotychczas bardzo powściągliwie korzysta w tej mierze ze swoich prerogatyw z uwagi na normotwórczą działalność samorządów zaufania publicznego, które dość drobiazgowo regulują różnego rodzaju obowiązki zawodowe związane ze świadczeniem usług prawniczych. Zważywszy jednak na swoją pozaprawną naturę, unormowania te mogą co najwyżej dookreślać uregulowania ustawowe, natomiast nie są władne reglamentować konstytucyjnie gwarantowanych wolności[16]. Poza tym unormowania deontologii zawodowej formalnie obowiązują jedynie członków danego samorządu zawodowego, w rezultacie czego mają niewielkie znaczenie dla innych usługodawców. Dotyczy to w szczególności wszystkich jednostek organizacyjnych, które, mimo że mogą świadczyć usługi prawnicze i zostać utworzone przez osoby wykonujące prawnicze zawody zaufania publicznego, nie są członkami samorządu. Wydaje się zatem, że regulacja ustawowa kształtująca w niezbędnym zakresie treść umów będących podstawą świadczenia pomocy prawnej jest jedyną bezpośrednią i formalnie adekwatną gwarancją zapewnienia ich należytego wykonywania. W odróżnieniu od form organizacyjnoprawnych, które, jeśli w ogóle oddziałują na przebieg czynności zawodowych, to jedynie w sposób pośredni, natomiast umowy dotyczące świadczenia pomocy prawnej zawsze wywierają bezpośredni wpływ na czynności zawodowe, determinując ich odpowiednie standardy.
Z perspektywy gwarancji ochrony konstytucyjnych wolności nadmierność i nieproporcjonalność ograniczeń swobody wyboru form organizacyjnoprawnych wykonywania zawodu radcy prawnego są ewidentne także z tego powodu, że ustawodawca dopuścił uczestnictwo w spółkach kapitałowych jako jedną z form wykonywania zawodu rzecznika patentowego i doradcy podatkowego, a więc zawodów zaufania publicznego pokrewnych względem zawodu radcy prawnego. Okoliczność ta świadczy dobitnie o tym, że zakaz wykonywania zawodu radcy prawnego w formie uczestnictwa w spółkach kapitałowych nie jest konieczny ani uzasadniony. Wskazuje też na naruszenie konstytucyjnej zasady równego traktowania jednakowej kategorii zawodów (zob. art. 32 ust. 1 Konstytucji RP), a nawet na dyskryminację radców prawnych[17] (zob. art. 32 ust. 2 Konstytucji RP), zwłaszcza jeśli weźmie się pod uwagę, że wszystkie te zawody w większym lub mniejszym zakresie świadczą tożsamą pomoc prawną, mogą ze sobą współpracować (np. w spółkach osobowych), jak i pozostawać w stosunku rynkowej konkurencji i nie ma pomiędzy nimi zasadniczych ani istotnych różnic. Zasada równości wobec prawa oraz niedyskryminacji nie oznaczają powinności przyznawania wszystkim takich samych praw lub obowiązków, lecz od strony pozytywnej nakazują, aby wszystkie podmioty charakteryzujące się relewantną cechą traktować według jednakowej miary, bez ich faworyzowania albo dyskryminowania. Konstytucyjną zasadę równości oraz niedyskryminacji od strony negatywnej wyznacza również istotność kryteriów różnicujących adresatów norm. Samo bowiem odstępstwo od reguły czy odmienne unormowanie sytuacji prawnej jednakowej kategorii podmiotów nie musi nieuchronnie prowadzić do naruszenia zasady równego traktowania i niedyskryminacji, jeśli istniejące kryteria różnicujące krąg podmiotów są w równym stopniu istotne (relewantne)[18]. Jednak w przypadku rzeczników patentowych i doradców podatkowych oraz radców prawnych (odpowiednio adwokatów) nie ma żadnych istotnych względów, które mogłyby obiektywnie uzasadnić ich odmienne traktowanie, jeśli chodzi o dopuszczalność wykonywania zawodu w formie uczestnictwa w spółkach kapitałowych. Sięgając zaś do wypracowanych w orzecznictwie szczegółowych kryteriów pomiaru proporcjonalności, można również stwierdzić, że zastosowane przez ustawodawcę rozwiązania różnicujące wolność wyboru form organizacyjnoprawnych prawniczych zawodów zaufania publicznego nie tylko nie są niezbędne, lecz także w ogóle nie pozostają w racjonalnym związku z celem regulacji normujących status prawny poszczególnych zawodów, wagą chronionych interesów ani innymi istotnymi wartościami[19]. Świadczą natomiast niewątpliwie o istnieniu możliwości przyjęcia także wobec radców prawnych (odpowiednio adwokatów) rozwiązań równie skutecznych, lecz zgodnie z zasadą proporcjonalności mniej ograniczających ich konstytucyjnie gwarantowane wolności.
Biorąc pod uwagę powyższe ustalenia, za nieproporcjonalne i nadmierne, a przez to niezgodne z art. 31 ust. 3 i art. 22 Konstytucji RP, należy uznać ograniczenia dotyczące wykonywania czynności zawodowych przez radców prawnych w formie uczestnictwa w spółkach kapitałowych. Całkowity i bezwarunkowy zakaz wykonywania zawodu radcy prawnego w formie uczestnictwa w spółkach kapitałowych, a także uczestnictwa w innych osobach prawnych i ich organach jest wynikiem braku należytego wyważenia różnych chronionych wartości. Należy przypomnieć w tym miejscu, że w latach 1990−1997 radcowie prawni mogli wykonywać czynności zawodowe w formie uczestnictwa w spółkach kapitałowych oraz w spółdzielniach, wyeliminowanie zaś takiej możliwości nastąpiło w zupełnie innych warunkach społeczno-gospodarczych i co wymaga podkreślenia, jeszcze przed wejściem w życie przepisów aktualnie obowiązującej Konstytucji RP[20], przewidującej określone gwarancje ochrony wolności wykonywania zawodu oraz wolności gospodarczej. Wątpliwe jest, aby rzeczywistym powodem wprowadzenia i utrzymywania do chwili obecnej powyższego zakazu był wzgląd na osobistą naturę świadczenia pomocy prawnej czy szczególną potrzebę ochrony jej odbiorców. Zresztą obowiązujące przepisy ani unormowania deontologii zawodowej nie wymagają osobistego świadczenia pomocy prawnej, natomiast we współczesnym obrocie osobiste świadczenia w związku z rozwojem organizacji stały się raczej wyjątkiem. Jeśli zaś chodzi o osobistą odpowiedzialność za zobowiązania osób prawnych, to nie przewidują jej zarówno przepisy umożliwiające wykonywanie zawodu rzecznika patentowego oraz doradcy podatkowego w formie uczestnictwa w spółkach kapitałowych, jak również przepisy dotyczące wykonywania innych nieprawniczych zawodów zaufania publicznego (np. lekarzy). Hamowanie rozwoju osób prawnych świadczących pomoc prawną nie leży w interesie publicznym, a obowiązujące ograniczenia mają głównie charakter antykonkurencyjny, prowadzą do nieprzejrzystości rynku i w praktyce obracają się przeciwko odbiorcom usług. Brak osobistej odpowiedzialności wspólników czy członków organów za zobowiązania osób prawnych nie powinien wpływać na kwestię dopuszczalności wykonywania czynności zawodowych w danej formie organizacyjnoprawnej. W większości przypadków odpowiedzialność osobistą mogą oni bowiem ponosić z tytułu różnych czynów niedozwolonych (zob. np. art. 422 k.c.). Ponadto z punktu widzenia wiarygodności majątkowej, statystycznie rzecz ujmując, osoby prawne stwarzają większe gwarancje zaspokojenia wierzycieli w porównaniu z osobami fizycznymi. W związku z tym, że dotychczas nie odnotowano większych problemów z wypłacalnością osób prawnych świadczących regulowane usługi prawnicze, nie ma obiektywnych przesłanek, aby na potrzeby wykonywania zawodów prawniczych w takich jednostkach organizacyjnych modyfikować ogólne zasady odpowiedzialności. W sytuacji rzeczywistego zaistnienia konieczności zabezpieczenia interesu publicznego zawsze można rozważyć wprowadzenie subsydiarnej odpowiedzialności wspólników oraz członków organów czy nałożenie na nich lub bezpośrednio na osoby prawne obowiązku ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej. Wydaje się, że w obecnej sytuacji nie ma jednak dostatecznego uzasadnienia dla zastosowania wskazanych przykładowo rozwiązań, lecz wystarczającym środkiem jest wprowadzenie samego obowiązku informacyjnego odnośnie do faktu i zakresu ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej zarówno osób prawnych, jak i członków ich organów.
Za niezgodne z art. 22, 31 ust. 3 oraz art. 32 Konstytucji RP należy ponadto uznać adresowane do spółek wymienionych w art. 8 u.r.p. ograniczenie ich działalności wyłącznie do świadczenia pomocy prawnej. Jest ono nie tylko nadmierne i nieproporcjonalne, lecz narusza również konstytucyjną zasadę równego traktowania podmiotów, ponieważ radcowie prawni wykonujący zawód w formie indywidualnej kancelarii nie zostali nim objęci. W przeciwieństwie do spółek mogą oni oprócz świadczenia pomocy prawnej wykonywać co do zasady każdą inną działalność, z wyjątkiem jedynie tej, która godząc w zasady etyki zawodowej lub w godność zawodu, sankcjonowana jest odpowiedzialnością dyscyplinarną (zob. art. 64 ust. 1 u.r.p.). Nie istnieją żadne istotne względy, aby różnicować sytuację prawną radców prawnych prowadzących indywidualne kancelarie oraz wykonujących zawód w formie uczestnictwa w spółkach osobowych, zwłaszcza że podmioty te występują często w stosunku rynkowej konkurencji. Na gruncie wartości konstytucyjnych nie można aprobować założenia a priori, w oderwaniu od konkretnych okoliczności faktycznych, że prowadzenie każdej innej działalności poza świadczeniem pomocy prawnej stwarza zagrożenie dla należytego wykonywania zawodu. Takie założenie jest za daleko idące i będąc niewyważone, pozostaje nieproporcjonalne. W rezultacie w stosunku do obiektywnej konieczności zapewnienia należytego wykonywania zawodu radcy prawnego nadmiernie krępuje konstytucyjnie gwarantowaną wolność prowadzenia działalności gospodarczej oraz wolność wykonywania zawodu. Co więcej jest ono sprzeczne z interesem publicznym, ponieważ stanowi nieuzasadnioną przeszkodę w rozwoju działalności wielodyscyplinarnej, która służy nie tylko pełniejszemu zaspokojeniu potrzeb klientów, lecz jest także wspierana przez państwa członkowskie Unii Europejskiej[21]. W obecnym stanie prawnym, mimo że radcowie prawni mogą prowadzić spółki osobowe z rzecznikami patentowymi i doradcami podatkowymi, jednak spółki takie nie są władne wskazywać w przedmiocie swojej działalności obok świadczenia pomocy prawnej doradztwa podatkowego oraz pomocy prawnej i technicznej w sprawach własności przemysłowej. Rozwiązanie to jest wadliwe także z tego względu, że radcowie prawni posiadają prawie wszystkie kompetencje zawodowe doradców podatkowych oraz rzeczników patentowych. Poza tym niezależnie od powyższej okoliczności brak jest jakichkolwiek ważnych powodów, aby w wielozawodowych spółkach osobowych, o których mowa w art. 8 ust. 1 u.r.p., nie można było prowadzić działalności odpowiadających uprawnieniom zawodowym wszystkich jej wspólników. Wszak osobowe spółki wielozawodowe są organizacyjnoprawną formą działalności zawodowej wspólników oraz powoływane są w celu wykorzystywania ich umiejętności i uprawnień, szczególnie jeśli prowadzą oni sprawy spółki. Generalnie więc spółki będące formą wykonywania zawodu radcy prawnego w zakresie swobody podejmowania różnej działalności powinny być traktowane w analogiczny sposób jak radcowie prawni prowadzący indywidualną działalność gospodarczą. Obiektywnie nie ma bowiem żadnych powodów podyktowanych koniecznością zabezpieczenia interesu publicznego, które uzasadniają zakaz prowadzenia spółkom każdej działalności, jeśli nie koliduje ona z zasadami etyki zawodowej obowiązującej wspólników oraz jeśli nie narusza ona godności wykonywanych przez nich zawodów. Zakaz taki wydaje się być absurdalny szczególnie w odniesieniu do prowadzenia działalności komplementarnej (np. działalności szkoleniowej).
Istotne zastrzeżenia dotyczące sprostania wymogom proporcjonalności należy wysunąć również w odniesieniu do ograniczenia polegającego na uniemożliwieniu bycia wspólnikiem w spółkach cywilnych i jawnych świadczącym pomoc prawną osobom, które nie legitymują się uprawnieniami zawodowymi radcy prawnego, adwokata, rzecznika patentowego, doradcy podatkowego, a także uprawnieniami niezbędnymi do uzyskania statusu prawnika zagranicznego. To samo dotyczy zakazu uczestnictwa takich osób w spółkach komandytowych i komandytowo-akcyjnych w charakterze wspólników-komplementariuszy. Dla zabezpieczenia należytego wykonywania zawodu radcy prawnego oraz każdego innego, z którym może on prowadzić spółkę, wystarczającą i równie skuteczną gwarancją jest przyznanie radcom prawnym oraz pozostałym zawodom niezbędnych środków do wywierania decydującego wpływu na działalność spółki, w szczególności poprzez większość głosów i zobowiązanie wszystkich wspólników oraz osób uprawnionych do prowadzenia spraw spółki i jej reprezentacji do przestrzegania standardów każdego z zawodów uczestniczących w spółce. Wyłączenie osób niemających prawniczych uprawnień zawodowych od prowadzenia spraw spółki czy jej reprezentacji nie wydaje się być jednak konieczne, zwłaszcza że szereg przepisów szczególnych określa, kto może dokonywać czynności wchodzących w zakres świadczenia pomocy prawnej, a także pomocy prawnej i technicznej w sprawach własności przemysłowej oraz doradztwa podatkowego. Większy natomiast udział w spółkach wielozawodowych osób niewykonujących zawodu radcy prawnego oraz innych zawodów, z którymi władny jest on tworzyć spółki, może przynieść wiele korzyści nie tylko dla efektywności ich działalności, ale również dla pełniejszego zaspokajania potrzeb beneficjentów świadczeń oferowanych przez takie spółki. W aktualnie obowiązującym stanie prawnym osoby nielegitymujące się prawniczymi uprawnieniami zawodowymi mogą co najwyżej być komandytariuszami lub akcjonariuszami w spółkach komandytowych i komandytowo-akcyjnych.
Podsumowując, należy stwierdzić, że przepis art. 8 u.r.p. w zakresie, w jakim przewiduje on większość ograniczeń swobody wyboru form organizacyjnoprawnych wykonywania zawodu radcy prawnego, jest niezgodny z Konstytucją RP i powinien zostać niezwłocznie zmieniony. Dalsze utrzymywanie ograniczeń naruszających konstytucyjne gwarancje praw i wolności koliduje nie tylko z praworządnością, lecz także negatywnie oddziałuje na funkcjonowanie i rozwój rynku prawniczego w Polsce.
Bibliografia
Biliński M., Żurawik A. [w:] R. Hauser, Z. Niewiadomski, A. Wróbel (red.), System Prawa Administracyjnego, Publiczne Prawo Gospodarcze, t. 8A, C.H.Beck, Warszawa 2013.
Borysiak W., Bosek L., Komentarz do art. 32, [w:] Konstytucja RP. T. 1, Komentarz do art. 1–86, M. Safjan, L. Bosek (red.), C.H.Beck, Warszawa 2016.
Bosek L., Szydło M., Komentarz do art. 31, [w:] Konstytucja RP. T. 1, Komentarz do art. 1–86, M. Safjan, L. Bosek (red.), C.H.Beck, Warszawa 2016.
Dylewska J., Zasada proporcjonalności w orzecznictwie TK po wejściu w życie Konstytucji z 2.IV.1997, „Przegląd Sejmowy” 2001, nr 1.
Frąckowiak-Adamska A., Zasada proporcjonalności jako gwarancja swobód rynku wewnętrznego Wspólnoty Europejskiej, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2009.
Klatka Z., Ustawa o radcach prawnych, Komentarz, C.H.Beck, Warszawa 1999.
Maliszewska-Nienartowicz J., Zasada proporcjonalności w prawie Wspólnot Europejskich, TNOiK, Toruń 2007.
Sobczyk A., Kulig K., Komentarz do art. 31, [w:] Konstytucja RP. T. 1, Komentarz do art. 1–86, M. Safjan, L. Bosek (red.), C.H.Beck, Warszawa 2016.
Sołtys B., Prawnicze Spółki Kapitałowe, [w:] J. Frąckowiak (red.), Kodeks spółek handlowych po dziesięciu latach, Acta Universitatis Wratislaviensis 2013, nr 3461.
Sołtys B., Bariery rozwoju osobowych spółek wielodyscyplinarnych z udziałem regulowanych zawodów prawniczych, „Rejent” 2014, numer specjalny, grudzień 2014.
Sołtys B., Formy organizacyjnoprawne świadczenia usług prawniczych i ich ograniczenia w prawie polskim, Prace Naukowe Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, seria: e-Monografie nr 100, Wrocław 2017.
Szydło M., Komentarz do art. 22,
[w:]
Konstytucja RP. T. 1,
Komentarz do art. 1–86, M. Safjan, L. Bosek (red.),
C.H.Beck, Warszawa 2016.
[1] Ustawa z 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 2115), zwana dalej u.r.p.
[2] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483 z późn. zm.).
[3] Zob. bliżej na ten temat B. Sołtys, Prawnicze Spółki Kapitałowe, [w:] J. Frąckowiak (red.), Kodeks spółek handlowych po dziesięciu latach, Acta Universitatis Wratislaviensis 2013, nr 3461, s. 338 i n.
[4] Uchwały opublikowane są na https://www.kirp.pl oraz na www.adwokatura.pl. Trzeba jednak zaznaczyć, że temat poszerzenia form wykonywania zawodu oraz dopuszczenia wykonywania zawodu w formie spółek kapitałowych był przedmiotem programowych uchwał zjazdowych już w 2007 r. Zob. przesłanie VIII Krajowego Zjazdu Radców Prawnych do Adwokatury Polskiej z 9 listopada 2007 r., „Radca Prawny” 2007/6, s. 14 oraz pkt 6.8 Uchwały Programowej nr 1 IX Krajowego Zjazdu Adwokatury, który odbył się w Warszawie 23–25 listopada 2007 r., „Palestra” 2007/11–12, s. 24.
[5] Zamiast wielu zob. Z. Klatka, Ustawa o radcach prawnych, Komentarz, C.H.Beck, Warszawa 1999, s. 86 i n.
[6] Zob. np. postanowienie SN z 20 lipca 2012 r., II CZ 68/12, LEX nr 1228790; postanowienie SN z 28 lutego 2008 r., III CSK 245/07, LEX nr 475438 oraz postanowienie SA w Katowicach z 25 sierpnia 2008 r., I ACa 1485/03, LEX nr 193584.
[7] Ustawa z 11 kwietnia 2001 r. o rzecznikach patentowych (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 2106), zwana dalej u.rz.p.
[8] Ustawa z 5 lipca 1996 r. o doradztwie podatkowym (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 377), zwana dalej u.d.p.
[9] Ustawa z 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1184), zwana dalej u.p.a.
[10] Zob. bliżej na ten temat B. Sołtys, Formy organizacyjnoprawne świadczenia usług prawniczych i ich ograniczenia w prawie polskim, Prace Naukowe Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, seria e-Monografie nr 100, Wrocław 2017, s. 193 i n., oraz powołaną tam literaturę.
[11] Zob. bliżej na ten temat L. Bosek, M. Szydło, Komentarz do art. 31,
[w:]
Konstytucja RP. T. 1, Komentarz do art. 1–86, M. Safjan, L. Bosek (red.), C.H.Beck, Warszawa 2016.
[12] Por. M. Szydło, Komentarz do art. 22, [w:] Konstytucja RP. T. 1, ibidem oraz A. Sobczyk, K. Kulig, Komentarz do art. 31, [w:] Konstytucja RP. T. 1, ibidem.
[13] Stanowisko w tym zakresie obecnie podziela przeważająca część doktryny i orzecznictwa. Kwestia ta budziła jednak niegdyś wątpliwości związane z systematyką materii konstytucyjnej. Zob. bliżej na ten temat M. Biliński, A. Żurawik [w:] R. Hauser, Z. Niewiadomski, A. Wróbel (red.), System Prawa Administracyjnego, Publiczne Prawo Gospodarcze, t. 8A, C.H.Beck, Warszawa 2013, s. 453 i n. oraz powołane tam orzecznictwo. Na marginesie należy wskazać przy tym na dopuszczalność uzupełniającego sięgania do art. 31 ust. 3 Konstytucji RP przy ocenie dopuszczalności ograniczeń wolności gospodarczej, pomimo odrębnej regulacji tego zagadnienia w art. 22 Konstytucji RP. Jest ono uzasadnione częściowo odmiennym zakresem unormowań obu tych regulacji. Przepis art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, eliminując dowolność reglamentacji, wyraźnie odwołuje się bowiem do konieczności jej zastosowania w demokratycznym państwie, a także pomimo spełnienia tej przesłanki bezwzględnie i bez żadnych wyjątków zabrania naruszania istoty konstytucyjnych wolności i praw. Natomiast kwestia ta dla powyższego wniosku wydaje się mieć pierwszorzędne znaczenie, ponieważ o ile jeszcze warunek konieczności i proporcjonalności ograniczenia wolności gospodarczej można wyinterpretować z przesłanki ważnego interesu publicznego, o którym mowa w art. 22 Konstytucji RP, o tyle zakaz naruszenia istoty konstytucyjnych praw i wolności z całą pewnością nie mieści się już w zakresie tego pojęcia.
[14] Zob. bliżej na ten temat B. Sołtys, Bariery rozwoju osobowych spółek wielodyscyplinarnych z udziałem regulowanych zawodów prawniczych, „Rejent” 2014, numer specjalny, grudzień 2014, s. 234 i n.
[15] Zamiast wielu zob. J. Dylewska, Zasada proporcjonalności w orzecznictwie TK po wejściu w życie Konstytucji z 2.IV.1997, „Przegląd Sejmowy” 2001, nr 1, s. 45 i n. oraz orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego odnoszące się do wskazanych zagadnień: Zasada proporcjonalności w tezach Trybunału Konstytucyjnego, Biuro Trybunału Konstytucyjnego. Zespół Orzecznictwa i Studiów, Warszawa, czerwiec 2009, e-publikacja dostępna pod https://www.trybunal.gov.pl/index2.htm, a także, Dopuszczalność ingerencji w konstytucyjne wolności i prawa, s. 131 i n.; Opracowanie Biura Trybunału Konstytucyjnego, wydanie 12, Warszawa 2013, e-publikacja dostępna pod https://www.trybunal.gov.pl/index2.htm. Por. J. Maliszewska-Nienartowicz, Zasada proporcjonalności w prawie Wspólnot Europejskich, TNOiK Toruń 2007, oraz A. Frąckowiak-Adamska, Zasada proporcjonalności jako gwarancja swobód rynku wewnętrznego Wspólnoty Europejskiej, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2009.
[16] Zob. np. postanowienie TK z 7 października 1992 r., U 1/92, OTK 1992/cz.2/38, uchwałę TK z 17 marca 1993 r., W 16/92, ZU OTK 1993/1/16, wyrok TK z 23 kwietnia 2008 r., SK 16/07, ZU OTK 2008/3A/45, wyrok SN z 12 marca 1996 r., I PO 2/96, OSNP 1996/19/293, wyrok SN z 7 kwietnia 2004 r., III SK 28/04, OSNP 2005/3/47, uchwałę SN z 23 września 2009 r., I KZP 7/09, OSNKW 2009/10/83, wyrok SN z 8 czerwca 2009 r., SDI 4/09, LEX nr 611833, wyrok SN z 29 października 2009 r., SDI 22/09, OSN – SD 2009 r., poz. 132, wyrok SN z 17 sierpnia 2010 r., II ZS 16/10, LEX nr 667504 oraz wyrok SN z 6 listopada 2014 r., SDI 32/14, opublikowany na https://www.sn.pl/.
[17] Dotyczy to odpowiednio także adwokatów.
[18] Por. W. Borysiak, L. Bosek, Komentarz do art. 32, [w:] Konstytucja RP. T. 1, op. cit.
[19] Zob. zwłaszcza wyrok TK z z 20 października 1998 r., K 7/98, ZU OTK 1998/6/96 oraz wyrok TK z 15 września 1999 r., K 11/99, ZU OTK 1999/6/116.
[20] Zob. ustawę z 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz.U. nr 41, poz. 324 z późn. zm.) oraz ustawę z 22 maja 1997 r. o zmianie ustawy – Prawo o adwokaturze, ustawy o radcach prawnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 75, poz. 471). Por. przepisy przejściowe i końcowe Konstytucji RP (Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483 z późn. zm.).
[21] Zob. w tym względzie art. 25 oraz motywy dyrektywy 2006/123/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 12 grudnia 2006 r. dotyczącej usług na rynku wewnętrznym (Dz.U. UE L.2006.376.36), zwanej dyrektywą 2006/123/WE lub dyrektywą usługową, a także B. Sołtys, Bariery rozwoju osobowych spółek wielodyscyplinarnych…, s. 234 i n.
