Instytucja wydziedziczenia w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego i sądów powszechnych

Abstract

Disinheritance in Light of the Case Law of the Supreme Court and General Jurisdiction Courts

The article presents the essence and premises of disinheritance based on the case law of the Supreme Court and general jurisdiction courts. In addition, the author discusses the issue of forgiveness – and in particular its legal form – in the context of the effectiveness of contesting disinheritance. The article also addresses the issue of similar regulations that overlap with the rules on disinheritance.

Keywords: disinheritance, legitim, last will, forgiveness

Słowa kluczowe: wydziedziczenie, zachowek, testament, przebaczenie

1. Wstęp

Artykuł 1008 Kodeksu cywilnego[1] (k.c.) reguluje kwestie wydziedziczenia sensu stricto. Pojęciem „wydziedziczenie” obejmowane są często, chociaż błędnie, sytuacje, w których spadkodawca pozbawia spadkobiercę ustawowego przypadającego mu z mocy ustawy udziału w spadku. Przepisy Kodeksu cywilnego nie wykluczają bowiem możliwości wyłączenia spadkobiercy ustawowego od dziedziczenia (testament negatywny), przy czym wyłączenie od dziedziczenia nie pozbawia takiego spadkobiercy prawa do zachowku[2]. Wydziedziczenie sensu stricto oznacza pozbawienie osoby uprawnionej do zachowku, z mocy art. 991 § 1 k.c., przysługującego jej prawa[3]. W swoich założeniach instytucja niegodności jest praktycznie tożsama z instytucją wydziedziczenia. Obie mają bowiem na celu wyeliminowanie z kręgu spadkobierców osób, które dopuściły się jakiegoś niewłaściwego zachowania względem spadkodawcy. Zasadnicza różnica pomiędzy nimi polega zaś na tym, iż niegodność dziedziczenia wynika z przepisów ustawy i może być stwierdzona wyłącznie orzeczeniem sądu, podczas gdy wydziedziczenie następuje wyłącznie przez oświadczenie woli spadkodawcy[4].

Stosownie bowiem do regulacji art. 1008 k.c., spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku: 1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego; 2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci; 3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Warto jednak zaznaczyć, iż w obowiązującym stanie prawnym nie jest możliwe dokonanie wydziedziczenia częściowego. Kodeks cywilny nie daje możliwości modyfikowania wolą spadkodawcy wielkości przysługującego uprawnionemu zachowku. Do tego zaś w rezultacie sprawdzałoby się dopuszczenie wydziedziczenia częściowego[5].

Należy także zauważyć, iż stosownie do regulacji art. 1011 k.c., wydziedziczenie zstępnego nie pozbawia zstępnych wydziedziczonego prawa do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.

2. Przesłanki wydziedziczenia

Dokonując wykładni pierwszej z przyczyn wydziedziczenia, należy zauważyć, iż uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego oznacza takie postępowanie spadkobiercy, które jest naganne, niedające się zaakceptować, narusza przyjęte normy moralne lub społeczne. Zachowanie takie nie odnosi się jednakże do jego relacji ze spadkodawcą i nie dotyka samego spadkodawcy. Chodzi tutaj o niemoralne prowadzenie się, prowadzenie nieuczciwej działalności, handel narkotykami, pijaństwo, znęcanie się nad osobami bliskimi. Ponadto spadkodawca musi wyraźnie ujawnić, że takiego postępowania spadkobiercy nie akceptuje, a spadkobierca takie wskazanie zignorować. Wreszcie zachowanie spadkobiercy musi być uporczywe, tzn. długotrwałe, zawinione, celowe i przemyślane, czemu towarzyszy świadomość braku akceptacji spadkodawcy i ignorowanie jego uwag[6]. Niemniej jednak, dla przykładu, nieosiągnięcie poziomu wykształcenia oczekiwanego przez spadkodawcę i w rezultacie niemożność podjęcia zatrudnienia odpowiadającego aspiracjom spadkodawcy nie spełnia przesłanki z art. 1008 pkt 1. Nie zawsze również okres pozostawania przez wydziedziczonego bez stałego zatrudnienia może być wyrazem pasożytniczego trybu życia i świadczyć o jego postawie życiowej sprzecznej z zasadami współżycia społecznego[7].

Katalog ciężkich umyślnych przestępstw, których popełnienie może prowadzić do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, a więc przesłanka z pkt 2 art. 1008 k.c., nie jest ograniczony do przestępstw przeciwko osobie spadkodawcy, rodzinie i opiece. Przesłanki określone w przepisach art. 928 § 1 pkt 1 i art. 1008 pkt 2 k.c., choć bardzo podobne, nie są jednak tożsame i nie można wykluczyć przestępstwa przeciwko mieniu. Musi być to jednak umyślne i ciężkie przestępstwo, za które można uznać jedynie takie, które godzi w podstawy egzystencji spadkodawcy (np. spalenie domu, stanowiącego centrum życiowe spadkodawcy, kradzież wózka inwalidzkiego, w konsekwencji czego spadkodawca zostaje pozbawiony możliwości poruszania się)[8]. Oceny, kto jest osobą najbliższą spadkodawcy, należy dokonać z uwzględnieniem okoliczności konkretnej sprawy. Nie wydaje się, aby można tworzyć tutaj jakikolwiek katalog takich osób. Jedynie posiłkowo można sięgnąć do takich wyliczeń zawartych w innych ustawach, np. art. 115 § 11 Kodeksu karnego (k.k.)[9] lub w art. 691 § 1 k.c. W żadnym razie jednak nie można traktować ich jako wyczerpujące[10]. Jeżeli chodzi o ustalenie, czy w konkretnym przypadku zostało popełnione wskazane w tymże przepisie przestępstwo, należy odwołać się do regulacji zawartej w przepisach Kodeksu karnego. Na użytek wydziedziczenia nie jest jednak konieczne skazanie uprawnionego do zachowku za dane przestępstwo prawomocnym wyrokiem karnym. Stąd też popełnienie przestępstwa może być ustalane w postępowaniu cywilnym, jednakże sąd jest związany wyrokiem karnym w granicach art. 11 k.p.c[11].

Przyczyna wydziedziczenia wymieniona w pkt 3 k.c. art. 1008 k.c. polega zaś na uporczywym niedopełnianiu względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Zachowanie takie odnosić się musi do osoby spadkodawcy i dotyczyć niedopełniania obowiązków rodzinnych właśnie względem niego. Doktryna podaje liczne przykłady takiego zachowania, jak np. niewykonywanie obowiązku alimentacyjnego, nieudzielanie opieki, brak pomocy w chorobie. Jednak co więcej – zachowanie takie musi nosić cechy uporczywości, czyli być długotrwałe lub wielokrotne. Ocena wykonywania obowiązków rodzinnych, o których mowa w tym przepisie, a obejmujących nie tylko obowiązek alimentacyjny, ale także m.in. obowiązek pieczy i pomocy w chorobie czy w związku ze stanem zdrowia, jak też w związku z innymi trudnościami życiowymi nie może być jednak oderwana od realiów określonego przypadku[12].

W pojęciu „zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych”, mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania ze spadkodawcą kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami[13]. Oczywistą kwestią jest, że podstawy wydziedziczenia nie mogą stanowić sytuacje wynikłe z powodu okoliczności, na które uprawniony nie miał wpływu lub za które nie odpowiada[14]. Długotrwałe niedopełnienie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych musi być spowodowane okolicznościami, które leżą po stronie spadkobiercy[15]. Zaniechanie zaś widywania się spowodowane wzajemnymi zarzutami, nawet jeżeli trwało przez kilka lat, nie może samo przez się być poczytane za uporczywe niedopełniania obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy[16].

Oczywiście przesłanka wydziedziczenia z art. 1008 pkt 3 k.c. musi występować już w dacie sporządzenia testamentu[17].

3. Forma wydziedziczenia

Stosownie do art. 1009 k.c. przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Spadkodawca w testamencie musi wskazać przyczynę wydziedziczenia i choć nie musi posłużyć się terminologią ustawową, wskazane przez niego zachowania muszą stanowić wypełnienie przynajmniej jednej z trzech przesłanek wydziedziczenia z pkt 1–3 art. 1008 k.c. Przepis ten ustala zamknięty katalog przyczyn wydziedziczenia i niedopuszczalna jest wykładnia rozszerzająca tego przepisu[18]. Skuteczność wydziedziczenia wymaga więc, zgodnie z treścią art. 1008 i 1009 k.c., zarówno wskazania przez spadkodawcę w testamencie przyczyny wydziedziczenia, należącej do jednej z przyczyn zawartych w zamkniętym katalogu z art. 1008 k.c., jak i rzeczywistego istnienia wskazanych przez spadkodawcę okoliczności. Należy przy tym podkreślić, że podstawą do ustalenia przyczyny wydziedziczenia może być tylko treść testamentu, w którym spadkodawca ma obowiązek określić powody swojego rozporządzenia pozbawiającego wydziedziczonego zarówno prawa do spadku, jak i prawa do zachowku. Spadkobierca pozwany w sprawie o zachowek ma zatem obowiązek udowodnienia, że rzeczywiście zaistniały okoliczności wskazane przez spadkodawcę w testamencie, zaś rolą sądu jest także ocena, czy okoliczności te należą do jednej z przesłanek wskazanych w art. 1008 k.c. Nawet bowiem, gdyby w rzeczywistości istniała przyczyna uzasadniająca wydziedziczenie, ale spadkodawca tej przyczyny nie wskazał w testamencie jako podstawy wydziedziczenia, rozrządzenie spadkodawcy w tym zakresie nie byłoby skuteczne[19]. Wydziedziczenie pozostaje nieskuteczne, jeżeli jego przyczyna nie wynika z treści testamentu. W związku z czym przyjmuje się, że spadkodawca winien opisać w testamencie przykłady konkretnych zachowań uprawnionego do zachowku, które wypełniałyby ustawowe przesłanki, nie jest zaś wystarczające posłużenie się ogólnymi sformułowaniami, bez wskazania konkretnych zachowań lub rodzaju obowiązków[20]. Dla przykładu, samo posłużenie się przez spadkodawcę sformułowaniem, że uprawniony do zachowku uporczywie nie dopełniał obowiązków rodzinnych, bez wskazania rodzaju obowiązków, nie jest wystarczające, aby uznać, że doszło do skutecznego wydziedziczenia[21].

Wydziedziczenie może nastąpić tylko w ważnie sporządzonym testamencie, nieważność testamentu w całości zawsze powoduje nieważność wydziedziczenia. Wydziedziczenie nie może być ograniczone warunkiem lub terminem[22]. W sytuacji gdy spadkodawca pozbawia w testamencie spadkobiercę prawa do zachowku nie ma znaczenia, z jakiego powodu oświadczenie takie złożył, byleby przyczyna wydziedziczenia rzeczywiście istniała. Z drugiej strony nie ma też żadnego znaczenia dla sytuacji uprawnionego do zachowku, dlaczego – mimo istnienia jednej z przyczyn określonych w art. 1008 k.c. – wydziedziczenie nie nastąpiło. Inaczej mówiąc, bez znaczenia są powody, dla których spadkodawca nie skorzystał z przysługujących mu uprawnień[23].

4. Przebaczenie

Stosownie do regulacji art. 1010 k.c. spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. Jeżeli zaś w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. Na gruncie zacytowanego przepisu pojawiły się w orzecznictwie dwa rozbieżne poglądy na temat tego, czy przebaczenie musi znaleźć swoje odzwierciedlenie w testamencie, czy też wystarczy sam fakt, nawet dorozumiały, przebaczenia. I tak, chociażby w uzasadnieniu swojego wyroku Sąd Okręgowy we Wrocławiu uznał, iż w razie sporządzenia przez spadkodawcę testamentu zawierającego postanowienie o wydziedziczeniu, przebaczenie może mieć wyłącznie postać odwołania tego testamentu[24]. Odmienny pogląd wypowiedział SN w uchwale z dnia 14 czerwca 1971[25], w której stwierdził, że jeżeli spadkodawca przebaczył spadkobiercy po wydziedziczeniu go w testamencie, wydziedziczenie to jest bezskuteczne bez względu na formę, w jakiej przebaczenie nastąpiło. Pewnym kompromisowym stanowiskiem może być wyrok SA w Katowicach, z dnia 21 marca 2014 r., w którym sąd uznał, iż „nie można wykluczyć sytuacji, że spadkodawca po wydziedziczeniu przebaczy spadkobiercy, lecz mimo tego że nie sporządzi nowego testamentu, przebaczenie to zniweczy skutki wydziedziczenia, lecz jedynie wtedy, gdy dokonując przebaczenia, wyrazi przy tym swoją wolę w zakresie rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci (przywrócenia wydziedziczonemu prawa do zachowku). Przebaczenie na łożu śmierci jest aktem uczuciowym, nierzadko wynika z potrzeby pozostania w zgodzie z wyznawaną wiarą (np. katolicką), i jeśli następuje bez jakiegokolwiek nawiązania do wcześniejszego wydziedziczenia (czy też jego skutków w sferze majątkowej), nie jest wystarczające dla wywołania skutków prawnych w postaci uprawnienia do zachowku”[26]. Podsumowując powyższe trzy przywołane stanowiska, wydaje się jednak, że skoro ustawodawca dopuszcza możliwość przebaczenia przez spadkodawcę, który nie miał w chwili przebaczenia zdolności do czynności prawnych (ergo nie mógł skutecznie i ważnie sporządzić testamentu), to należy opowiedzieć się za poglądem dopuszczającym przebaczenie, w każdej, nawet dorozumianej formie.

Oczywiste jest jednak, że przebaczenie dokonane przed sporządzeniem testamentu, w którym nastąpiło wydziedziczenie wyłącza możliwość dokonania skutecznego wydziedziczenia, jak również to, że przebaczenie nie wymaga wówczas żadnej szczególnej formy, mogąc przybrać nawet formę dorozumianą, a jego skutkiem jest zniknięcie przyczyny wydziedziczenia. Spadkodawca w ten sposób rezygnuje z możliwości powołania się w testamencie na jedną z przyczyn wymienionych w art. 1008 k.c.[27]

Warto także zaznaczyć, iż Kodeks cywilny nie przewiduje możliwości odwołania przebaczenia. Wydaje się, że możliwość taką należy odrzucić. Nie można natomiast wykluczyć dopuszczalności uchylenia się od skutków prawnych przebaczenia dotkniętego wadami oświadczeń woli. Stosowane odpowiednio mogą być art. 84–88 k.c.[28]

5. Wydziedziczenie a regulacja art. 5 k.c.

Na zakończenie powyższych rozważań należy kilka słów poświęcić omówieniu wzajemnego stosunku art. 5 k.c. i art. 1008 k.c. Wydaje się, iż nie można uznać regulacji art. 1008 k.c. za przepis szczególny w stosunku do art. 5 k.c., wyłączający dopuszczalność jego zastosowania do obniżenia należnego zachowku ze względu na sprzeczne z zasadami współżycia społecznego zachowanie uprawnionego do zachowku w stosunku do spadkodawcy. Artykuł 1008 k.c. obejmuje jedynie przypadki drastycznego, szczególnie nagannego zachowania spadkobiercy wobec spadkodawcy, a tym samym odnosi się tylko do rażącego naruszenia zasad współżycia społecznego i przewiduje jako skutek takich zachowań jedynie całkowite pozbawienie uprawnionego prawa do zachowku. Nie obejmują zatem swoim zakresem zachowań uprawnionego do zachowku wobec spadkodawcy sprzecznych z zasadami współżycia społecznego w stopniu na tyle istotnym, że w odczuciu społecznym przyznanie uprawnionemu pełnego zachowku byłoby uznane za niesprawiedliwe i niemoralne, jednak nie na tyle rażąco nagannych, by uzasadnione było pozbawienie go prawa do zachowku w całości w wyniku wydziedziczenia lub uznania za niegodnego dziedziczenia. Nie ma więc podstaw do przyjęcia, że zakres zastosowania art. 1008 k.c. jest taki sam jak art. 5 k.c., co wyłączałoby możliwość stosowania tego przepisu jako podstawy obniżenia zachowku ze względu na niewłaściwe zachowanie uprawnionego w stosunku do spadkodawcy[29].

Warto jednak zauważyć, że zdarzają się orzeczenia, w których sądy – niejako z pominięciem regulacji przepisów o wydziedziczeniu – pozbawiają uprawnionego w całości prawa do zachowku z powołaniem się na art. 5 k.c.[30] Wypada zgodzić się z uzasadnieniem wyroku SA w Szczecinie, w którym sąd uznał że „spadkodawca wprawdzie może uprawnionego pozbawić prawa do zachowku przez wydziedziczenie, lecz ustawa wąsko określa przyczyny tego aktu (art. 1008 k.c.). Wynikające z tej normy istotne ograniczenie spadkodawcy w zakresie dopuszczalności wydziedziczenia stanowi dodatkowy argument dla przyjęcia, że zastosowanie art. 5 k.c. w odniesieniu do roszczenia o zachowek może nastąpić jedynie w szczególnie uzasadnionych przypadkach. Zwłaszcza wykładnia tej normy nie może prowadzić do obejścia ograniczeń wynikających z art. 1008 k.c.”[31].

6. Podsumowanie

Pod pojęciem wydziedziczenia rozumie się często pozbawienie spadkobiercy ustawowego należnego mu udziału spadkowego, np. w drodze sporządzenia przez spadkodawcę testamentu powołującego do całego spadku tylko jednego ze spadkobierców ustawowych albo nawet osobę trzecią. Niemniej jednak pod pojęciem wydziedziczenia Kodeks cywilny rozumie tylko instytucję pozwalająca na pozbawienie spadkobiercy przez oświadczenie spadkodawcy zawarte w testamencie nie tylko należnego mu udziału w spadku, ale także zachowku. Artykuł 1008 k.c. wymienia trzy przesłanki pozbawienia wstępnych, małżonka oraz rodziców prawa do zachowku: 1) uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, 2) dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności bądź rażącej obrazy czci, 3) uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Pomimo że przesłanki wydziedziczenia wydają się jasne, to w praktyce mogą rodzić się pewne problemy dotyczące oceny konkretnego stanu faktycznego. Bogate orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz sądów powszechnym pozwala obecnie na dosyć precyzyjne określenie i zakreślenie przesłanek warunkujących skuteczne wydziedziczenia. Pewne wątpliwości może budzić również kwestia przebaczenia, a w szczególności jego forma – w kontekście skuteczności odwołania wydziedziczenia. Pomimo rozbieżności w doktrynie i orzecznictwie w kwestii tego, czy przebaczenie dokonane przez spadkodawcę musi znaleźć swoje odzwierciedlenie w zmianie treści testamentu, należy opowiedzieć się za dopuszczalnością uchylania skutków wydziedziczenia przez sam akt przebaczenia, niekoniecznie poparty zmianą treści testamentu. Kwestią sporną pozostaje również zagadnienie relacji przepisów o wydziedziczeniu do art. 5 k.c., a mianowicie czy art. 5 k.c. pozwala na nieuwzględnienie roszczenia o zachowek z powołaniem się na zasady współżycia społecznego, w sytuacji gdy spadkodawca nie pozbawił danej osoby prawa do zachowku w testamencie. Wydaje się, że dopuszczenie takiej możliwości stawiałoby pod znakiem zapytania sens instytucji wydziedziczenia. Uznać więc należy, że w oparciu o art. 5 k.c. można co najwyżej zmniejszyć uprawnionemu stosowny zachowek, choć i ta teza wydaje się kontrowersyjna.

Bibliografia

Akty prawne

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodek karny, Dz.U. 1997, nr 88, poz. 553 z póź. zm.

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodek cywilny, Dz.U. 1964, nr 16, poz. 93 z póź. zm.

Literatura

Ciszewski J. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. II, LexisNexis 2014.

Gudowski J. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki, wyd. II, WKP 2017.

Kidyba A. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, wyd. IV, LEX 2015.

Skowrońska-Bocian E., Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, wydanie 6.

Orzecznictwo

Uchwała SN z dnia 14 czerwca 1971 r., III CZP 24/71, OSNCP 1972, nr 2, poz. 23.

Uchwała SN z dnia 10 kwietnia 1975 r., III CZP 14/75, OSNC 1976/2/28.

Wyrok SA w Warszawie z 7 lutego 2007 r., VI ACa 861/2006, Lexis.pl nr 1428444.

Wyrok SA w Warszawie z dnia 16 listopada 2007 r., VI ACa 768/07, LEX nr 1120285.

Wyrok SA w Warszawie z dnia 21 października 2009 r., VI ACa 448/09, LEX nr 1120264.

Wyrok SA w Warszawie z dnia 24 listopada 2011 r. I ACa 524/11, Apel.-W-wa 2012/1/5.

Postanowienie SN z dnia 11 lipca 2012 r., I CSK 75/12, LEX nr 1311040.

Wyrok SA we Wrocławiu z dnia z 6 listopada 2012 r., I ACa 1112/12, LEX nr 1313448.

Wyrok SA w Poznaniu z dnia 13 grudnia 2012 r., I ACa 590/12, LEX nr 1254431.

Wyrok SA w Warszawie z dnia 21 grudnia 2012 r., I ACa 911/12, LEX nr 1264462.

Wyrok SA w Katowicach z dnia 6 marca 2013 r., I ACa 4/13, LEX nr 1293610.

Wyrok SA w Krakowie z dnia 8 marca 2013 r., I ACa 99/13, LEX nr 1438046.

Wyrok SO we Wrocławiu z dnia 24 czerwca 2013 r., I C 284/12, LEX nr 1681854.

Wyrok SA w Poznaniu z dnia 6 listopada 2013 r., I ACa 864/13, LEX nr 1409251.

Wyrok SA w Warszawie z dnia 13 listopada 2013 r., VI ACa 578/13, LEX nr 1444939.

Wyrok SN z dnia 9 stycznia 2014 r., V CSK 109/13, LEX nr 1425055.

Wyrok SA w Szczecinie z dnia 30 stycznia 2014 r., I ACa 799/13, LEX nr 1454648.

Wyrok SA w Krakowie z dnia 27 lutego 2014 r., I ACa 1201/12, LEX nr 1623875.

Wyrok SA w Katowicach z dnia 21 marca 2014 r., I ACa 1181/13, LEX nr 1537354.

Wyrok SA w Szczecinie z dnia 4 kwietnia 2014 r., I ACa 887/12, LEX nr 1474828.

Wyrok SO w Nowym Sączu z dnia 8 lipca 2014 r., I C 387/12, LEX nr 1681850.

Wyrok SA w Katowicach z dnia 3 grudnia 2014 r., I ACa 702/14, LEX nr 1661152.

Wyrok SA w Łodzi z dnia 15 marca 2015 r., I ACa 1201/16, LEX nr 2295284,

Wyrok SN z dnia 25 czerwca 2015 r., III CSK 375/14, LEX nr 1794316.

Wyrok SA w Gdańsku z dnia 4 grudnia 2015 r., V ACa 486/15, LEX nr 2017748.

Wyrok SA w Łodzi z dnia 9 grudnia 2016 r., I ACa 745/16, LEX nr 2200303.

Wyrok SA w Gdańsku z dnia 28 kwietnia 2017 r. V ACa 466/16, LEX nr 2350454.

Wyrok SA w Łodzi z dnia 11 lipca 2017 r., I ACa 1718/16, LEX nr 2365571.

[1]  Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodek cywilny, Dz.U. 1964, nr 16, poz. 93 z póź. zm.

[2]  Uchwała SN z dnia 10 kwietnia 1975 r., III CZP 14/75, OSNC 1976/2/28.

[3]  E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Wydanie 6, teza 1 do art. 1008 k.c.; na mocy art. 991 § 1 k.c. uprawnionymi do zachowku są: zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy.

[4]  Zob. wyrok SA we Wrocławiu z dnia z 6 listopada 2012 r., I ACa 1112/12, LEX nr 1313448.

[5]  E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Wydanie 6, teza 5 do art. 1008 k.c. Zob. rozważania zawarte w treści artykułu a dotyczące możliwości obniżenia przysługującego uprawnionemu zachowku w oparciu o art. 5 k.c.

[6]  Zob. wyrok SO we Wrocławiu z dnia 24 czerwca 2013 r., I C 284/12, LEX nr 1681854. Zob. także wyrok SA w Łodzi z dnia 15 marca 2015 r., I ACa 1201/16, LEX nr 2295284, w którym sąd stwierdził: „Podstawa wydziedziczenia wymaga spełnienia łącznie kilku kryteriów: postępowanie obiektywnie ma być naganne, sprzeczne z wolą spadkodawcy, uporczywe, nie jednorazowe, a nadto powinno istnieć w dacie testowania”.

[7]  Zob. wyrok SA w Warszawie z dnia 21 grudnia 2012 r., I ACa 911/12, LEX nr 1264462.

[8]  Zob. wyrok SN z dnia 9 stycznia 2014 r., V CSK 109/13, LEX nr 1425055.

[9]   Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodek karny, Dz.U. 1997, nr 88, poz. 553 z póź. zm.

[10] Gudowski Jacek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki, wyd. II, WKP 2017, teza 11 do art. 1008 k.c.; stosownie do art. 115 § 11 k.k. osobą najbliższa jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu; zgodnie z art. 691 § 1 k.c. w razie śmierci najemcy lokalu mieszkalnego w stosunku najmu lokalu wstępują: małżonek, dzieci najemcy i jego współmałżonka, inne osoby, wobec których najemca był obowiązany do świadczeń alimentacyjnych, oraz osoba, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą.

[11] Kidyba Andrzej (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, wyd. IV, LEX 2015, teza 11 do art. 1008 k.c.

[12] Zob. wyrok SA w Szczecinie z dnia 4 kwietnia 2014 r., I ACa 887/12, LEX nr 1474828. Zob. także wyrok SO we Wrocławiu z dnia 24 czerwca 2013 r., I C 284/12, LEX nr 1681854, w którym sąd stwierdził, iż: „Uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych oznacza również długotrwałe, świadome, zawinione ignorowanie takich obowiązków. Może tutaj chodzi o naruszenie obowiązku alimentacyjnego wobec spadkodawcy, ignorowanie jego potrzeb osobistych i materialnych, zerwanie więzi, nieudzielenie wsparcia czy pomocy, zarówno osobistej, jak i finansowej. Wyłącznie do samego spadkodawcy należy ocena, czy spadkobierca naruszył obowiązki wynikające ze stosunków rodzinnych, i sąd nie jest władny do zastępowania w tym zakresie samego spadkodawcy”.

[13] Zob. wyrok SA w Krakowie, z dnia 27 lutego 2014 r., I ACa 1201/12, LEX nr 1623875.

[14] Zob. wyrok SO w Nowym Sączu z dnia 8 lipca 2014 r., I C 387/12, LEX nr 1681850.

[15] Zob. wyrok SA w Warszawie z dnia 16 listopada 2007 r., VI ACa 768/07, LEX nr 1120285; w innym orzeczenie sąd stwierdził: „Dokonanie przez powoda zmiany nazwiska nie może być poczytane za niedopełnienie obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy. Taki czyn nie może też być uznany za zachowanie mające charakter uporczywy, ustawową przyczyną wydziedziczenia jest bowiem niewykonywanie obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy w sposób uporczywy. Przesłanka ta jest spełniona, gdy zachowanie wydziedziczonego bądź jest długotrwałe, bądź wydziedziczony dopuszcza się wielokrotnie nagannych zachowań. Zdarzenie o charakterze jednorazowym czy stany krótkotrwałe nie uzasadniają wydziedziczenia. Przyczyną wydziedziczenia ustanowioną przepisem art. 1008 pkt 3 jest uporczywe naganne zachowanie, wymóg uporczywości odnosi się do tego zachowania, a nie charakteru jego skutków. Chybione jest zatem stanowisko apelacji, że jednorazowe zachowanie powoda stanowi przyczynę wydziedziczenia, jako że przybrało postać trwałą”, wyrok SA w Warszawie z 7 lutego 2007 r., VI ACa 861/2006, Lexis.pl nr 1428444.

[16] Zob. wyrok SA w Warszawie z dnia 21 października 2009 r., VI ACa 448/09, LEX nr 1120264. Zob. też wyrok SA w Warszawie z dnia 24 listopada 2011 r. I ACa 524/11, Apel.-W-wa 2012/1/5, w którym sąd stwierdził: „Skoro u podstaw konstrukcji prawnej zachowku leży ochrona interesu najbliższych, w aspekcie urzeczywistnienia obowiązków jakie wynikają ze stosunków rodzinnych, to celem wyjątku polegającego na wydziedziczeniu jest sankcja za ich naruszenie z przyczyn leżących po stronie potencjalnego spadkobiercy. Ten sankcyjny charakter wydziedziczenia od zachowku, dla ustalenia przesłanki uporczywego niedopełniania względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych (art. 1008 pkt 3 k.c.), wymaga stwierdzenia nieprawidłowego, zawinionego postępowania uprawnionego o kwalifikowanej cesze „uporczywości”, czyli musi być ono długotrwałe bądź wielokrotne i podlegać obiektywnej negatywnej ocenie z punktu widzenia obowiązków wyznaczonych przepisami prawa, zwyczajami, zasadami współżycia społecznego. Konsekwentnie dopuszczalne jest ustalanie i rozpatrywanie relacji rodzinnych, jako symetrycznego układu powinności i uprawnień, badanie i roztrząsanie przyczyny naruszenia obowiązków przez spadkobiercę. Skoro wspólnota rodzinna de facto nigdy nie istniała to nie mogła zostać zerwana z przyczyn obciążających uprawnionego do zachowku, zatem nie zaniechał on dopełniania obowiązków rodzinnych”; Pogląd ten został zaaprobowany przez Sąd Najwyższy wprost w wyroku z dnia 25 czerwca 2015 r., III CSK 375/14, LEX nr 1794316. W uzasadnieniu wyroku wskazano, że dokonując oceny zerwania przez córkę kontaktów z ojcem z punktu widzenia przesłanek z art. 1008 pkt 3, nie można pomijać jego przyczyn. Ustalenie, że stan zaniechania utrzymywania przez powódkę kontaktów z ojcem, poprzedzony długotrwałą troską o jego sprawy, miał charakter krótkotrwały i nie został spowodowany okolicznościami wywołanymi przez powódkę i leżącymi tylko po stronie powódki, a wynikał również z wcześniejszej nagannej postawy spadkodawcy wobec córki, wyrażającej się m.in. niełożeniem na jej utrzymanie, niepodejmowaniem przez spadkodawcę starań o zmianę wzajemnych stosunków, jak i z konfliktu między rodzicami powódki, nie prowadzi do jednoznacznie nagannej oceny etycznej jej postępowania i nie stanowi uporczywego niedopełniania obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy, uzasadniającego jej wydziedziczenie (zob. też wyrok SA w Krakowie z dnia 8 marca 2013 r., I ACa 99/13, LEX nr 1438046; wyrok SA w Gdańsku z dnia 4 grudnia 2015 r., V ACa 486/15, LEX nr 2017748).

[17] Zob. wyrok SA w Poznaniu z dnia 6 listopada 2013 r., I ACa 864/13, LEX nr 1409251.

[18] Zob. wyrok SA w Katowicach z dnia 6 marca 2013 r., I ACa 4/13, LEX nr 1293610. Zob. także wyrok SA w Katowicach z dnia 3 grudnia 2014 r., I ACa 702/14, LEX nr 1661152, w którym sąd jeszcze dobitniej stwierdził, iż „przyczyny wydziedziczenia zostały wymienione w art. 1008 k.c., a contrario, ich brak w znaczeniu istnienia w rzeczywistości czyni wydziedziczenie bezskutecznym”.

[19] Zob. wyrok SA w warszawie z dnia 13 listopada 2013 r., VI ACa 578/13, LEX nr 1444939. W innym wyroku sąd uznał, że „Przyczyna wydziedziczenia powinna zostać w testamencie skonkretyzowana, sprecyzowana, jednoznacznie sformułowana i opisana. Nie może być przyjmowana w sposób dorozumiany, wbrew treści testamentu, z pominięciem tej treści, a także nie może zostać ustalona jako realnie istniejąca w razie braku odpowiedniej dyspozycji testamentu”, wyrok SO z dnia 24 czerwca 2013 r., I C 284/12, LEX nr 1681854.

[20] Zob. wyrok Sądu Okręgowego w Nowym Sączu z dnia 8 lipca 2014 r., I C 387/12, LEX nr 1681850.

[21] Zob. wyrok SA w Poznaniu z dnia 13 grudnia 2012 r., I ACa 590/12, LEX nr 1254431.

[22] Kidyba Andrzej (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, wyd. IV, LEX 2015, teza 5 i 6 do art. 1008 k.c.

[23] Kidyba Andrzej (red.), Kodeks…, dz. cyt., teza 2 do art. 1008 k.c.

[24] Zob. wyrok SO we Wrocławiu z dnia 24 czerwca 2013 r., I C 284/12, LEX nr 1681854.

[25] Zob. uchwała SN z dnia 14 czerwca 1971 r., III CZP 24/71, OSNCP 1972, nr 2, poz. 23.

[26] Zob. wyrok SA w Katowicach z dnia 21 marca 2014 r., I ACa 1181/13, LEX nr 1537354.

[27] Zob. wyrok SA w Łodzi z dnia 9 grudnia 2016 r., I ACa 745/16, LEX nr 2200303.

[28] Ciszewski Jerzy (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. II, Lexis­Nexis 2014, teza 6 do art. 1010 k.c.

[29] Zob. wyrok SA w Łodzi z dnia 11 lipca 2017 r., I ACa 1718/16, LEX nr 2365571.

[30] W postanowieniu z dnia 11 lipca 2012 r., I CSK 75/12, LEX nr 1311040, SN uznał, iż dopuszczalne jest całkowite pozbawienie prawa do zachowku w wyniku zastosowania art. 5 k.c.

[31] Zob. wyrok SA w Szczecinie z dnia 30 stycznia 2014 r., I ACa 799/13, LEX nr 1454648. Zob. też wyrok SA w Gdańsku z dnia 28 kwietnia 2017 r. V ACa 466/16, LEX nr 2350454, w którym sąd stwierdził, iż co prawda istnieje możliwość obniżenia wysokości należnej sumy z tytułu zachowku na podstawie art. 5 k.c., jednak nie na możliwość całkowitego pozbawienia osoby uprawnionej do zachowku, z pominięciem regulacji zawartych w art. 1008 i 1009 k.c.