Openness of court proceedings in compliance with the European Convention on Human Rights
The subject of this article is the right to open court proceedings as guaranteed in Article 6(1) of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms. The most important elements of this right are: the right to participate in a court hearing, the right to access to the case files and the right to acquaint with the ruling. This right applies not only to the parties to the proceedings, but also – albeit to a lesser extent – to every citizen. The text discusses the findings of the doctrine and the European Court of Human Rights, at times criticizing them especially with regard to the too narrow definition of the obligation to publicly announce the judgment. In addition, the article analyzes the extent to which the Polish law encourages openness in civil, criminal and judicial-administrative procedures.
Keywords: openness of the trial, fair trial, European Convention on Human Rights, civil procedure, criminal procedure, judicial-administrative procedure
Słowa kluczowe: jawność postępowania, rzetelny proces sądowy, Europejska konwencja praw człowieka, procedura cywilna, procedura karna, procedura sądowoadministracyjna
1. Wprowadzenie
Najprościej rzecz ujmując, jawność postępowania polega na otwartych drzwiach sali sądowej, tak że każdy zainteresowany może obserwować czynności podejmowane przez sąd, strony i uczestników. Jawność postępowania służy trzem celom: po pierwsze zapewnia stronom wiedzę niezbędną do podejmowania bieżących decyzji procesowych (jawność wewnętrzna); po drugie motywuje sędziego orzekającego w sprawie do autokontroli, czyli do bardziej skrupulatnego i rzetelnego wypełniania obowiązków procesowych; po trzecie umożliwia osobom postronnym, występującym w roli reprezentantów opinii publicznej, sprawowanie obywatelskiej kontroli nad działalnością sądów oraz informowanie społeczeństwa o jej wynikach (jawność zewnętrzna). Jawność postępowania może podlegać i podlega ograniczeniom, ale mogą one zostać uznane za dopuszczalne tylko wtedy, jeśli nie uniemożliwiają one osiągnięcia wymienionych celów.
Jawność postępowania sądowego jest oczywistym standardem w cywilizowanych państwach, zagwarantowanym zarówno w konstytucjach krajowych, jak i w aktach prawa międzynarodowego takich jak Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych, Karta praw podstawowych UE czy Konwencja Rady Europy o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (EKPC). W niniejszym artykule skupię się na standardzie ukształtowanym na bazie tego ostatniego aktu prawnego, a mianowicie art. 6 EKPC.
Celem artykułu jest wyjaśnienie, co konkretnie wynika z prawa do jawnego postępowania sądowego oraz w jakim stopniu owo prawo przekłada się na kształt regulacji postępowań w prawie polskim. W związku z tym w artykule omówione zostaną trzy podstawowe uprawnienia wchodzące w skład prawa do jawnego postępowania sądowego, zasady ich ograniczania oraz sposób realizacji standardu konwencyjnego w polskiej procedurze cywilnej, sądowoadministracyjnej i karnej, z uwzględnieniem analizy nadzwyczajnych ograniczeń jawności ustanowionych w związku z epidemią. Rozważania będą prowadzone z perspektywy dogmatycznej, z wykorzystaniem ustaleń doktryny i orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu.
2. Główne elementy prawa do jawnego postępowania sądowego
Zagwarantowane w art. 6 EKPC prawo do jawnego postępowania sądowego powiązane jest z prawem do rzetelnego procesu sądowego. Konwencja nie definiuje pojęcia jawności ani nie określa konkretnie, na czym ma ona polegać. Ogólnikowość konwencji w tej i innych regulowanych przez nią zagadnieniach nie jest przypadkiem, lecz wpisuje się w pełni w specyfikę prawa międzynarodowego. Traktaty międzynarodowe z natury swojej są ogólne i elastyczne, aby państwa mogły wywiązać się z nakładanych przez nie zobowiązań bez konieczności rewolucyjnych zmian we własnych porządkach prawnych. Tym samym prawo międzynarodowe forsuje ewolucyjną metodę regulowania stosunków między państwami. Aby jednak zobowiązania międzynarodowe nie pozostały martwą literą, na drodze wieloletniej praktyki utrwaliło się przekonanie, że należy je interpretować za pomocą pozajęzykowych metod wykładni, pozwalających wydobyć z ogólnie sformułowanych przepisów konkretną treść, w tym zwłaszcza techniki systemowej, celowościowej, efektywnościowej i dynamicznej. Podobnie jest w przypadku praw człowieka, w tym również prawa do jawnego postępowania. Z wykorzystaniem orzecznictwa ETPC i ustaleń nauki prawa możliwe jest sformułowanie pewnego minimalnego europejskiego standardu w zakresie jawności postępowania sądowego. Trzeba jednak mieć przy tym na uwadze, że nadrzędną, niepisaną zasadą interpretacji stosowaną przez trybunał jest logika a casu ad casum, czyli unikanie ustalania sztywnych, bezwzględnych reguł postępowania, orzekanie z uwzględnieniem konkretnych okoliczności sprawy, z których możemy wyciągać wnioski w drodze analogii. W przypadku konwencyjnego wymogu jawności oznacza to, że może on zostać spełniony w różnych formach i na różne sposoby, w zależności od danej sytuacji: raz właściwe będzie przeprowadzenie publicznych rozpraw w dwóch instancjach, w innych przypadkach wystarczy jedna publiczna rozprawa, a niekiedy całe postępowanie może odbyć się na posiedzeniach niejawnych; w jednym przypadku za konieczne uznane zostanie umożliwienie oskarżonemu sporządzenia kopii z materiału dowodowego, w innych przypadkach za wystarczające zostanie umożliwienie wykonania notatek itd.
Z całą pewnością możemy jednak powiedzieć, że prawo do jawnego postępowania sądowego obejmuje co najmniej trzy szczegółowe uprawnienia, do których należą: prawo do udziału w rozprawie/posiedzeniu, prawo wglądu do akt postępowania oraz prawo do zapoznania się z orzeczeniem.
3. Prawo do udziału w rozprawie/posiedzeniu
Istota prawa strony do udziału w rozprawie bądź posiedzeniu polega na: skutecznym przekazaniu informacji o dacie i miejscu postępowania z odpowiednim wyprzedzeniem umożliwiającym przygotowanie się, zapewnieniu wstępu na salę sądową oraz umożliwieniu przedstawienia ustnego stanowiska (w ramach prawa do wysłuchania). Osobom postronnym przysługują w zasadzie tylko pierwsze dwa uprawnienia, i to w węższym zakresie niż stronom (tak będzie np. w przypadku procesu z wyłączoną jawnością). W orzecznictwie ETPC sformułowano jeszcze jedno uprawnienie przysługujące osobom postronnym występującym w roli publiczności – prawo do zapewnienia środka transportu w sytuacji, gdy rozprawa odbywa się w miejscu o ograniczonej dostępności, np. w więzieniu.
Szczególnej uwagi wymaga trzeci komponent prawa do udziału w rozprawie bądź posiedzeniu, a mianowicie prawo do przedstawienia ustnego stanowiska. Niektórzy autorzy twierdzą, że uprawnienie to nie ma nic wspólnego z jawnością postępowania, lecz należy je łączyć z prawem do rzetelnego procesu. Moim zdaniem jednak nie da się precyzyjnie rozgraniczyć pomiędzy tymi uprawnieniami – owszem wysłuchanie strony (które może nastąpić zarówno w formie ustnej, jak i pisemnej) jest istotne dla sprawiedliwości rozstrzygnięcia, ale wysłuchanie strony w formie ustnej z pewnością przyczynia się do jawności procedury, bo tylko w tym drugim przypadku z jej stanowiskiem mogą zapoznać się osoby postronne, niemające przecież dostępu do pism procesowych składanych w toku postępowania. Dlatego też ograniczając ustność postępowania – czy to w ramach przepisów prawa, czy to w drodze decyzji sądu – trzeba mieć na uwadze nie tylko interes stron, lecz także interes publiczny w postaci zapewnienia możliwości obywatelskiej kontroli nad przebiegiem procedury.
Artykuł 6 ust. 1 konwencji wymaga, aby co do zasady strona miała zapewnioną możliwość osobistego przedstawienia dowodów w obronie swoich interesów, przysłuchiwania się zeznaniom świadkom i zadawania im pytań – zwłaszcza w sprawach karnych, ale także w sprawach cywilnych. Prawo do osobistego udziału i przedstawienia ustnego stanowiska dotyczy nie tylko rozpraw, lecz w pewnym stopniu także posiedzeń niejawnych. Nie oznacza to jednak, że strona może domagać się ustnego postępowania w każdych okolicznościach sprawy, na zasadzie subiektywnego widzimisię. W granicach wyznaczonych przez przepisy prawa krajowego możliwe jest rozpoznanie sprawy na posiedzeniu bez udziału stron w sytuacji, gdy obiektywnie rzecz biorąc, ustne stanowisko nic nie wniesie do wyjaśnienia sprawy. Taka sytuacja będzie miała miejsce, gdy kognicja sądu obejmuje jedynie badanie legalności zaskarżonego rozstrzygnięcia, a także wtedy, gdy ta kognicja jest szersza, ale stan faktyczny został już ustalony w sposób niebudzący wątpliwości, a strona miała możliwość zaprezentowania stanowiska w formie pisemnej. Tu trzeba zaznaczyć, że na podstawie orzecznictwa ETPC nie da się sporządzić listy posiedzeń, które bezwzględnie muszą być jawne. Konieczność zapewnienia jawności uzależniona jest od konkretnych okoliczności sprawy, zgodnie ze wspomnianą powyżej logiką a casu ad casum. Kluczowe znaczenie mają wymienione na wstępie cele jawności, które mogą być realizowane na różne sposoby.
W czasach współczesnych prawo do udziału w rozprawie/posiedzeniu może zostać zrealizowane nie tylko przez bezpośrednią obecność na sali sądowej, ale również przez obecność wirtualną, za pośrednictwem internetowego połączenia wideo. W orzecznictwie taką formę uznano za w pełni dopuszczalną, pod warunkiem zapewnienia odpowiedniej jakości i bezpieczeństwa takiego połączenia, tak aby strony mogły w wystarczającym stopniu śledzić przebieg rozprawy/posiedzenia, zostać wysłuchane bez przeszkód technicznych, a także mieć zapewnioną możliwość poufnego komunikowania się z pełnomocnikiem. W pewnym stopniu także osoby postronne powinny mieć możliwość udziału w rozprawie online, czy to przez połączenie internetowe, czy to przez wstęp na salę, na której sędzia łączy się ze stronami.
Z możliwością udziału w posiedzeniu nie wiąże się prawo do nagrywania dźwięku lub obrazu przebiegu postępowania. Przyjmuje się, że art. 6 konwencji w ogóle nie gwarantuje takiego uprawnienia, a w kwestii tej państwa członkowskie mają dość szeroki margines swobody, z zastrzeżeniem jednak art. 10 konwencji, który może wymagać umożliwienia nagrywania posiedzenia sądowego przez dziennikarzy bądź przedstawicieli organizacji pozarządowych w sprawach o fundamentalnym znaczeniu dla społeczeństwa.
Przeczytaj cały artykuł tutaj.