Abstract
The impact of digital transformation on the definition
of an enterprise under article 551 of the Polish Civil Code
The concept of an enterprise is one of the key notions in private law. Its definition in Polish legal scholarship has undergone a visible evolution under the influence of various European legal traditions. However, in the face of digital transformation, the definition of an enterprise currently set out in Article 551 of the Polish Civil Code appears inadequate to the challenges of modern commerce. This article addresses the problem of defining an enterprise, considering digital transformation as a factor in this discussion, and examines the enterprise in both static and dynamic terms (as an object of trade). It is argued that reputation, or clientele, should gain greater importance as an element of an enterprise understood as an organised set of components. These elements may acquire distinct significance in commercial practice, thereby contributing to a structural and legal decomposition of an enterprise, which may prove of practical value.
Keywords: private law, enterprise, definition of an enterprise, components of an enterprise, digital transformation
Słowa kluczowe: prawo prywatne, przedsiębiorstwo, definicja przedsiębiorstwa, składniki przedsiębiorstwa, transformacja cyfrowa
Uwagi wprowadzające
Przedmiotem opracowania jest pojęcie przedsiębiorstwa na tle transformacji cyfrowej. Nie ulega wątpliwości, że „transformacja cyfrowa ma wpływ na każdy aspekt życia”[1]. Wraz z postępem cyfrowym dokonuje się transformacja przedsiębiorstw, przy czym „transformacja cyfrowa przedsiębiorstw jest kluczowym, a zarazem problematycznym składnikiem całościowej transformacji cyfrowej gospodarki”[2]. Wraz z cyfryzacją gospodarki dokonuje się zmiana jej głównych aktorów – przedsiębiorstw, gdzie „transformacja struktury staje się więc procesem ciągłym i nie może już być traktowana jako sporadyczna akcja w normalnym funkcjonowaniu przedsiębiorstwa, lecz jako trwały element jego działalności”[3].
Celem analizy staje się pojęcie przedsiębiorstwa w jego konstrukcyjnoprawnym ujęciu[4], a więc w świetle definicji z art. 551 k.c.[5] Hipotezą badawczą jest założenie, że transformacja cyfrowa wpływa na przedsiębiorstwo jako zorganizowany zespół składników materialnych i niematerialnych w taki sposób, że dominującą rolę pełnią składniki niematerialne (technologiczne i cyfrowe). Przy czym zachowuje aktualność definicja przedsiębiorstwa z art. 551 k.c., która uwzględnia składniki niematerialne, ale nie zapewnia jasnych wskazówek co do ich wyodrębniania i istnienia jako dóbr samodzielnych. Rozważania zostaną podzielone na dwie zasadnicze części merytoryczne – ujęcie statyczne i dynamiczne przedsiębiorstwa[6]. Podstawowymi metodami badawczymi są analiza dogmatycznoprawna oraz funkcjonalna (z elementami analizy historycznoprawnej czy ekonomicznej analizy prawa)[7].
Przedsiębiorstwo w ujęciu statycznym (definicyjnym)
Artykuł 551 k.c., definiując przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym, wskazuje, że jest to zorganizowany zespół składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej, podając przykładowe elementy wchodzące w jego skład – będące w większości prawami o różnej postaci i treści[8]. Zgodnie z art. 551 k.c. przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej[9].
Wskazane ujęcie definicyjne odróżnia aspekt podmiotowy przedsiębiorstwa od wymiaru przedmiotowego, związanego z konkretnymi składnikami materialnymi i niematerialnymi przeznaczonymi do realizacji zadań o charakterze gospodarczym[10]. Jak pisze Bartosz Marcinkowski, przedsiębiorstwo spółki jest wycinkiem „ekonomiczno-biznesowej substancji”[11]. Przedsiębiorstwo rozumiane przedmiotowo zmusza do klarownego wyodrębnienia aspektu podmiotowego oraz przedmiotowego jako substratu, czyli zorganizowanego zespołu elementów materialnych i niematerialnych (ale mających zdefiniowaną pozycję prawną)[12].
Z kolei w przypadku przedsiębiorstwa podlegającego transformacji cyfrowej zyskuje na znaczeniu niematerialny charakter jego składników, a przynajmniej niemający wyraźnego odzwierciedlenia w świecie rzeczywistym, oprócz infrastruktury informatycznej, która może być bardzo rozbudowana i wartościowa, jednak podstawą funkcjonowania takiego przedsiębiorstwa wydaje się być określony zasób użytkowników („klientela”)[13].
Mimo że art. 551 k.c. przewiduje katalog otwarty składników przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym[14], to zaryzykować warto hipotezę (hipoteza pomocnicza), że żaden z elementów wyszczególnionych przez ustawodawcę w tym stosunkowo szerokim katalogu nie jest „wycinkiem ekonomiczno-biznesowej substancji” przedsiębiorstwa rozpatrywanego na kanwie transformacji cyfrowej, jako że podstawową jego wartością wydaje się być klientela. Prowadzenie marketingu w Internecie, systemów dystrybucji dóbr albo wręcz prowadzenie działalności gospodarczej w świecie cyfrowym, niemającej realnego odzwierciedlenia w świecie materialnym, jak na przykład portale społecznościowe, wykracza poza tradycyjne rozumienie przedsiębiorstwa w ujęciu przedmiotowym z art. 551 k.c.
Wobec zmienności liczby kont internetowych zwyczajowe mierniki księgowe (a zatem korzystające z różnorodnych postaci wyników finansowych przedsiębiorstwa jako nadwyżki księgowej z jego działalności), probierze finansowe czy też mierniki ściśle rynkowe[15] wydają się nieprecyzyjne. Mimo problemu wyceny nie sposób abstrahować od faktu, że to właśnie „klientela” staje się osią funkcjonowania przedsiębiorstwa w świecie cyfrowym. Składnikami przedsiębiorstwa „mogą być też np. pewne stany faktyczne, jak klientela, renoma, rentowność, zdolność wywiązywania się z zobowiązań”, choć nie mogą być przedmiotem obrotu w sposób samodzielny (ujęcie statyczne vs. dynamiczne), a jedynie jako składniki dobra niematerialnego[16]. Wówczas mogą „uczestniczyć razem z nim w obrocie i będą miały wpływ na wartość przedsiębiorstwa, zwłaszcza przy zastosowaniu dynamicznej metody wyceny, według której wartość czynnego przedsiębiorstwa oblicza się nie poprzez wartość jego substancji, ale według zdolności generowania zysku”[17].
Należy zgodzić się z Teresą Mróz, że zastosowanie przez ustawodawcę katalogu otwartego w zakresie elementów kształtujących przedsiębiorstwo w sensie przedmiotowym jest racjonalnym zabiegiem, choć jednocześnie dostrzegać trzeba, że nie przewidziano w owym katalogu dość ważnych elementów związanych z zewnętrzną atrakcyjnością przedsiębiorstwa, która pozostaje elementem o tyle istotnym, że przedsiębiorstwo nastawione jest na zaspokajanie zewnętrznych potrzeb rynkowych, a nie na działanie z uwagi na wewnątrzkorporacyjne zadania natury organizacyjnej[18]. Ponadto Teresa Mróz słusznie wskazuje, że doniosłość prawna i ekonomiczna klienteli została dostrzeżona już wiele lat temu, jednak dopiero współcześnie – w dobie masowej konsumpcji – relacja między klientelą jako grupą konsumentów a przedsiębiorcą stała się kluczowym elementem w realiach gospodarki konkurencyjnej i wolnorynkowej[19].
Pojęcie klienteli jest znane jeszcze ze starożytności, jako że używano go w prawie rzymskim na oznaczenie obszernej grupy osób pozostających w stosunku zależności od swoich patronów[20]. Przez klientelę rozumiano na początku grupę wolnych chłopów, którzy korzystali z instytucji odwoływalnego przekazywania im gruntów w używanie przez patrycjuszy, następnie oznaczała ona system podległości „patronackiej” względem służby wojskowej czy działalności politycznej, by w latach późniejszych klientela przeobraziła się w zależność rodową, gminną bądź państwową, która pozostawała bardziej społecznym już systemem „patronackim”[21]. Były to jednak stosunki „klientelistyczne” (korupcyjno-patronażowe), a nie ściśle wolnorynkowo-klienckie[22]. W rozumieniu prawnohandlowym pojęcie klienteli ukształtowało się dopiero wraz z powstaniem zrębów prawa handlowego: pełny i odrębny rozwój prawa handlowego jako podgałęzi prawa prywatnego datować można na początek XX w.[23], jednak potrzeby uregulowania stosunków zobowiązaniowych opartych na relacji kupiecko-klienckiej pojawiły się w systemach prawnych cywilizacji zachodniej wraz z upowszechnianiem się gospodarki towarowo-kapitałowej, z istotną rolą kupca, którego pozycja prawna stała się obiektem regulacji[24], jego indywidualne relacje z klientem (lub klientelą jako grupą osób) zaczęły zaś budzić zainteresowanie co do ich faktycznego wymiaru w zderzeniu z ideami normatywizującymi obrót, co w szczególności zaakcentowane zostało w prawodawstwie miast włoskich oraz niemieckich na prawie magdeburskim i lubeckim (które to prawodawstwo upowszechniało się stopniowo na terytorium Europy, by obowiązywać niemal do końca XVIII w.)[25].
Stawiam w tym miejscu hipotezę, że potencjalna przewaga konstrukcyjnoprawna może istnieć w systemach anglosaskim czy francuskim, gdzie „na plan pierwszy wysuwa się teoria prawa do klienteli (goodwill)” i renoma przedsiębiorstwa[26]; w przeciwieństwie do systemu germańskiego, z którego czerpie pod tym względem polska cywilistyka, a gdzie „przedsiębiorstwo rozpatruje się przez pryzmat rzeczy”[27].
W ramach tego opracowania wzmiankować trzeba, że pojmowanie pojęcia „przedsiębiorcy” w polskim prawie prywatnym uległo modyfikacji: art. 551 k.c. został dodany w 1990 r.[28], a więc w czasie transformacji ustrojowej (przejścia z systemu centralnego planowania na porządek wolnego rynku)[29]. Toteż doktrynalna definicja kształtowała się raczej w kierunku odwołania do teorii klienteli i teorii zbioru umów, nawiązując do korzeni anglosaskich i romańskich (zob. powyżej); z drugiej strony ustawodawca wprowadził definicję legalną przedsiębiorstwa do k.c., bazując na formule „zorganizowanego zbioru składników materialnych i niematerialnych oraz zobowiązań, przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej”, co jest znacznie bliższe perspektywie prawa niemieckiego, ujmującego przedsiębiorstwo jako „zorganizowaną całość”[30].
W tradycji germańskiej ów „zbiór składników” niezbędny do prowadzenia działalności gospodarczej wymagał „zorganizowania w sposób kupiecki”[31]. Stąd szczególna bliskość prawa cywilnego i handlowego (zasada monizmu prawa prywatnego)[32]. Należy wspomnieć, że art. 551 k.c. wzorowany był na uchylonym art. 40 k.h., choć art. 40 k.h. w § 1 wśród składników przedsiębiorstwa wymieniał jedynie aktywa[33].
Przedsiębiorstwo w ujęciu dynamicznym
System cechowy pozwolił na spetryfikowanie stosunków kupiecko-klienckich i dopiero w wyniku rozbicia feudalnego i rewolucji przemysłowej odnotowano nie tylko zwiększone zapotrzebowanie klientów na zróżnicowane usługi i towary w ramach tworzącego się społeczeństwa konsumpcyjnego, co było motorem konkurencyjności, ale także dostrzeżono potrzebę coraz bardziej dynamicznych przeobrażeń w prawodawstwie państw zachodnich, w efekcie czego wyklarowała się doktryna wolnej konkurencji i dysponowania przez przedsiębiorcę w zasadzie nieograniczoną możliwością zdobywania, posiadania i utrzymywania klienteli[34]. Zastanowienie budzą ostatnie wskazane określenia czasownikowe – otóż czy w istocie możliwe jest w sensie prawnym bądź ekonomicznym „posiadanie” i „utrzymywanie” klienteli. Nie budzi wątpliwości kwestia „zdobywania” klienteli, o czym zaświadcza dokonanie konkretnej transakcji. Być może zasadne jest także mówienie o „posiadaniu” klienteli (oczywiście „posiadanie” nie jest równoważne prawnej konotacji tego wyrażenia, jako że stałość dokonywanych transakcji w określonych odstępach czasowych (permanentnie) skłaniać będzie do tezy, że możliwe jest posiadanie klienteli jako jej utrzymywanie w stosunku obligacyjnym). Niejednoznaczna wydaje się jednak możliwość „utrzymywania” klienteli w takim rozumieniu, że jest to stosunek odseparowany od transakcji w rozumieniu cywilnoprawnym (kontraktowym)[35].
Trafną uwagę konstruuje Bogusław Sołtys, zauważając, że potencjalne prawo do zbywania prawa na klienteli „opiera się na obserwacji, iż to co pospolicie nazywane jest zbyciem klienteli, jest w istocie zbyciem innego dobra, którym jest przedsiębiorstwo lub poszczególne jego elementy”[36]. W konsekwencji „klientela, posiadając aleatoryjny charakter, stanowi immanentny element przedsiębiorstwa, istotę jego niematerialnego pojęcia”, przez co przeniesienie klienteli jest możliwe jedynie jako skutek zbycia przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części, albo innych, indywidualnie oznaczonych jego składników, jeśli są zbywalne i nierozerwalnie związane z klientelą; toteż w konsekwencji odpada możliwość przenoszenia klienteli jako odrębnego dobra prawnego, dającego się funkcjonalnie wyodrębnić poza nawiasem składników przedsiębiorstwa[37]. Urszula Promińska trafnie wskazuje, że przedsiębiorstwo jako funkcjonalny organizm gospodarczy musi posiadać pewne minimum elementów w ramach abstrakcyjnego wyobrażenia przedsiębiorstwa przystosowanego do działalności gospodarczej[38]. Do tych komponentów autorka zalicza w pierwszym rzędzie „pierwiastek niematerialny” w postaci klienteli jako grupy odbiorców oferowanych dóbr czy usług[39]. W tym wymiarze – oprócz ujęcia przedmiotowego i podmiotowego – należy wspomnieć o ujęciu funkcjonalnym przedsiębiorstwa: przedsiębiorstwo ma charakter zorganizowany, co oznacza, że „tworzące je składniki są powiązane funkcjonalnie i tworzą pewną całość”[40]. Aspekt ten ma zapewniać zdolność do realizacji dotychczasowej działalności, co oznacza, że „nie ulegnie zatraceniu funkcja przedsiębiorstwa”[41].
Nadto trzeba podkreślić, że jak stanowi art. 552 k.c., czynność prawna mająca za przedmiot przedsiębiorstwo obejmuje wszystko, co wchodzi w skład przedsiębiorstwa, chyba że co innego wynika z treści czynności prawnej albo z przepisów szczególnych. Ustawodawca dąży zatem do utrzymania kompatybilności i skondensowania zespołu składników przedsiębiorstwa. Jednak wskazuje się, że w transakcjach mających za przedmiot przedsiębiorstwo pojawiają się specyficzne problemy o charakterze jurydycznym, „zwłaszcza wtedy, gdy przedmiot zbycia stanowić ma nie cały »biznes« danego przedsiębiorcy, lecz tylko jego część”, wówczas niełatwe jest dokonanie odpowiedniej kwalifikacji prawnej[42].
Powyższe wnioski etapowe warto zweryfikować na przykładzie transakcji konkretnego typu, transakcji fuzji i przejęć przedsiębiorstw. O tym, że łącznikiem dla rozważań na temat przedsiębiorstwa może być aspekt korporacyjny, przesądza art. 228 pkt 3 k.s.h.[43]
Transakcje fuzji i przejęć (mergers and acquisitions, M&A) są istotną formą kontraktowania we współczesnym otoczeniu gospodarczym, pozwalając na generowanie wartości przedsiębiorstw w ujęciu zewnętrznym (external growth)[44]. Wskazuje się, że M&A są podstawą rozwoju korporacji od ponad stulecia[45], na trwałe wpisując się w krajobraz korporacyjnego planu rozwoju przedsiębiorstw[46].
Ponadstuletnia historia transakcyjna fuzji i przejęć dowodzi, że procesy akwizycyjne dokonują się w zależności od koniunktury[47]. W ostatnich latach obserwować można zjawisko zdynamizowania transakcyjnego w tym obszarze[48]. Czynniki makroekonomiczne, takie jak zaostrzające się warunki konkurencji, internacjonalizacja gospodarki, znoszenie lub nakładanie barier w przepływach kapitału dla bezpośrednich inwestycji zagranicznych (dalej: BIZ) czy wreszcie przyspieszenie w obszarze komunikacji za sprawą sieci internetowej (transformacja cyfrowa)[49] wpływają jednoznacznie na udynamicznienie procesów koncentracji kapitału[50].
Artykuł 551 k.c. jedynie przykładowo wskazuje składniki przedsiębiorstwa z punktu widzenia przedmiotowego, z kolei o tym, „jakie konkretne składniki przedsiębiorstwa stanowią zorganizowaną część jego mienia, na zbycie którego w spółkach prawa handlowego wymagana jest w świetle art. 228 pkt 3 k.s.h. zgoda wspólników podjęta w formie uchwały oraz zgoda taka na ustanowienie na niej ograniczonego prawa rzeczowego, decydują względy funkcjonalne i celowościowe”[51].
Artykuł 228 pkt 3 k.s.h. statuuje zasadę, że uchwały wspólników, poza innymi sprawami wymienionymi w niniejszym dziale lub umowie spółki, wymaga zbycie i wydzierżawienie przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części oraz ustanowienie na nich ograniczonego prawa rzeczowego. Konieczna jest przy tym większość dwóch trzecich głosów (vide art. 246 § 1 zdanie 1 k.s.h.). Równoległe regulacje w zakresie spółki akcyjnej wprowadza art. 393 pkt 3 k.s.h. stanowiący, że uchwały walnego zgromadzenia, poza innymi sprawami wymienionymi w niniejszym dziale lub w statucie, wymaga zbycie i wydzierżawienie przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części oraz ustanowienie na nich ograniczonego prawa rzeczowego. Wówczas wymagana jest większość na poziomie trzech czwartych głosów (vide art. 415 § 1 in fine).
Konieczność uzyskania zgody może być aktualizowana w zakresie sprzedaży praw udziałowych (share deal), ale – jak widać – także przedsiębiorstwa (asset deal) jako zorganizowanego zespołu składników.
Z uwagi na dwupostaciową konstrukcję transakcji przejęciowych (share deal lub asset deal) przedmiotem ochrony mogą stać się prawa udziałowe bądź przedsiębiorstwo lub jego zorganizowana część[52]. Sama możliwość obrotu prawami udziałowymi w spółkach kapitałowych nie budzi wątpliwości[53]. Jak stanowi art. 180 § 1 k.s.h., zbycie udziału, jego części lub ułamkowej części udziału oraz jego zastawienie powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. W praktyce mogą zaistnieć umowne zabezpieczenia dotyczące zbywalności udziałów, uzależniające ich obrót od zgody spółki, zgoda zaś jest kluczowym elementem odróżniającym przyjazną transakcję przejęciową od transakcji o charakterze wrogim[54]. Według art. 182 § 1 k.s.h. zbycie udziału, jego części lub ułamkowej części udziału oraz zastawienie udziału umowa spółki może uzależnić od zgody spółki albo w inny sposób ograniczyć. Podobnie w zakresie obrotu akcjami art. 337 § 1 k.s.h. przesądza, że akcje są zbywalne. I w tym wypadku wprowadzić można lustrzane ograniczenie zbywalności akcji (jak udziałów w spółce z o.o.), jako że art. 337 § 2 k.s.h. wskazuje, że statut może uzależnić rozporządzenie akcjami imiennymi od zgody spółki albo w inny sposób ograniczyć możliwość rozporządzenia akcjami imiennymi.
Powyższe ujęcie dynamiczne przedsiębiorstwa (z perspektywy dokonywania czynności prawnej) w konfrontacji z ujęciem statycznym (teoretycznym, definicyjnym), które opisałem wcześniej, może skłaniać do jeszcze bardziej konsekwentnego odróżniania zbycia przedsiębiorstwa od przystąpienia do podmiotu (nabycie akcji lub udziałów w powiązaniu ze zgodą wewnątrzkorporacyjną) w obliczu trudności wyklarowania i jasnego określania charakteru prawnego takich instytucji, jak klientela czy renoma przedsiębiorstwa.
Wnioski końcowe
Konkludując, należy stwierdzić, że doktryna polskiego prawa prywatnego dotychczas nie określiła relacji między definicją przedsiębiorstwa z art. 551 k.c. a coraz większą popularnością i znaczeniem klienteli czy renomy przedsiębiorstwa w dobie transformacji cyfrowej. Dostrzegać to można na poziomie teoretycznoprawnym, jak i na przykładzie transakcji (tu: M&A). W takiej transakcji właściwsza wydaje się ścieżka transferu aktywów drogą share deal, zwłaszcza wobec kwestii niedookreśloności prawnej „klienteli”. Jednocześnie transformacja cyfrowa zmienia funkcjonowanie wielu przedsiębiorstw w taki sposób, że ich działalność staje się ściśle powiązana z bazą użytkowników („klientela”). Składnik ten nie jest jednak łatwo zbywalny, o ile w ogóle odpowiada regułom zbywalności. Na tle wskazanych zagadnień warte rozważenia wydaje się uzupełnienie pojęcia „przedsiębiorstwa” w polskim prawie prywatnym w taki sposób, który ujmowałby w definiens kategorię „renomy” albo „klienteli”. Na rzecz takiego poglądu może przemawiać zaprezentowane ujęcie dynamiczne i trudność wobec określenia składników przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części w procesach transakcyjnych. Rację ma bowiem Małgorzata Bednarek, że w „»skąpej« regulacji normatywnej rzeczywiście trudno się doszukać wyraźnie sformułowanej (»dosłownej«) koncepcji legislacyjnej, która jednoznacznie określałaby charakter prawny przedsiębiorstwa, w tym relację zachodzącą pomiędzy nim a jego składnikami materialnymi i niematerialnymi”[55]. Za poszerzeniem pojęcia przemawiają także argumenty natury ekonomicznej.
Bibliografia
Bednarek M., Przedsiębiorstwo jako przedmiot czynności prawnych – spory doktrynalne z perspektywy praktyki obrotu, „Studia Prawnicze” 2009, nr 3 (181).
Bernaziuk A., Helin A., Kowalski R., Zorde K., Fuzje i przejęcia spółek kapitałowych. Zagadnienia rachunkowe i podatkowe, Warszawa 2022.
Bielski P., Regulacja pojęcia przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym a projekt prawa spółek handlowych, „Przegląd Prawa Handlowego” 1999, nr 6.
Bierć A., Zarys prawa prywatnego. Część ogólna, Warszawa 2018.
Bilewska K., Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, [w:] Prawo handlowe, K. Bilewska, A. Chłopecki, Warszawa 2015.
Chłopecki A., Spółka akcyjna, [w:] Prawo handlowe, K. Bilewska, A. Chłopecki, Warszawa 2015.
Colley J., The Unwritten Rules of M&A. Mergers and Acquisitions that Deliver Growth – Learning from Private Equity, Cham 2024.
Dąbrowska J., Akcje jako podstawa konstrukcji spółki akcyjnej, [w:] Powszechna dematerializacja akcji. Modernizacja konstrukcji spółki akcyjnej, red. M. Michalski, Warszawa 2021.
Etel M., Pojęcie przedsiębiorcy w prawie polskim i prawie Unii Europejskiej oraz w orzecznictwie sądowym, Warszawa 2012.
Frąckowiak J., Instytucje prawa handlowego w kodeksie cywilnym, „Rejent” 2003, nr 6.
Frąckowiak J., O konieczności dalszych zmian prawa cywilnego szczególnie w odniesieniu do podmiotów i umów w obrocie gospodarczym, „Przegląd Prawa Handlowego” 1999, nr 3.
Frąckowiak J., Osiemdziesiąt lat polskiego prawa handlowego – wzloty, upadki oraz mozolna reaktywacja, „Przegląd Prawa i Administracji” 2015, t. 101.
Frąckowiak J., Ustawodawstwo dotyczące przedsiębiorców pod rządami zasady jedności prawa cywilnego, „Przegląd Prawa Handlowego” 2000, nr 11.
Freitag A., Applying Business Capabilities in a Corporate Buyer M&A Process, Wiesbaden 2014.
Gasiński Ł., Granice swobody kształtowania treści statutu spółki akcyjnej, Warszawa 2014.
Gniewek E., [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2021.
Keler G., Badanie due diligence w transakcjach fuzji i przejęć. Znaczenie i skutki prawne, Warszawa 2021.
Kidyba A., Prawo handlowe, Warszawa 2016.
Kludacz-Alessandri M., Rachunkowość łączących się i przejmowanych przedsiębiorstw, [w:] Rachunkowość finansowa przedsiębiorstwa – od jego powstania do likwidacji, red. M. Hass-Symotiuk, Warszawa 2022.
Kopaczyńska-Pieczniak K., Defects in the Undertaking as an Object of Legal Transaction, „Studia Iuridica Lublinensia” 2021, vol. 30, nr 5.
Kułak K., Autonomia kodeksu spółek handlowych: między monizmem a dualizmem prawa prywatnego, „Przegląd Prawa i Administracji” 2020, nr 121.
Kułak K., Podleś M., Wiórek P.M., Pojęcie przedsiębiorcy i kupca w prawie niemieckim i francuskim na tle pojęcia przedsiębiorcy w projekcie kodeksu cywilnego, „Przegląd Prawa i Administracji” 2011, nr 84.
Kuryłowicz M., Wiliński A., Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu, Warszawa 2013.
Marcinkowski B., Typowe elementy składowe procesu M&A, [w:] Przewodnik po transakcjach fuzji i przejęć, red. B. Marcinkowski, Warszawa 2020.
Materna G., Pojęcie przedsiębiorcy w polskim i europejskim prawie ochrony konkurencji, Warszawa 2009.
Mattatia F., Internet et les réseaux sociaux: que dit la loi? 5e édition, Paryż 2023.
Misiński W., Instytucjonalna Teoria Przedsiębiorstw(a). Paradygmat (?) czy Wstęp (?) do Instytucjonalnej (?) Teorii (?) Przedsiębiorstw(a) (?), Wrocław 2021.
Moszyńska A., Pojęcie prawa handlowego i jego miejsce w systemie prawa, [w:] Prawo handlowe. Zagadnienia wybrane, red. A. Malarewicz-Jakubów, Warszawa 2023.
Mróz T., Podstawowe problemy pozasądowego rozwiązywania sporów między przedsiębiorcą a konsumentem, „Optimum. Studia Ekonomiczne” 2017, nr 2 (86).
Norek E., Przedsiębiorstwo w obrocie gospodarczym, Warszawa 2007.
Nowakowski K., Klientelizm jako forma korupcji, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2007, nr 1.
Pawlak W., [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1. Część ogólna, cz. 1. (Art. 1–554), red. J. Gudowski, Warszawa 2021.
Pełczyński P., Charakter prawny przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym, „Rejent” 1998, nr 1 (81).
Piałucha M., Transformacja struktury działalności przedsiębiorstwa wytwórczego, Opole 1996.
Piasecka-Głuszak A., Adamczyk M., Fuzje i przejęcia w Polsce w pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Ekonomia” 2010, nr 2 (149).
Pieloch A., Wykupy akcji własnych jako sposób obrony przed wrogim przejęciem na przykładzie spółek notowanych na GPW w Warszawie, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica” 2011, t. 256.
Polak K., Występowanie nadwyżkowych stóp zwrotu w procesach fuzji i przejęć na polskim rynku kapitałowym, [w:] Wybrane zastosowania metod analitycznych w naukach ekonomicznych, red. A. Prędki, Kraków 2018.
Promińska U., Dobra własności przemysłowej i przedsiębiorstwo jako wkład niepieniężny, [w:] Wkłady niepieniężne do spółek handlowych, red. U. Promińska, Warszawa 2017.
Puzio E., Uwarunkowania fuzji i przejęć przedsiębiorstw, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Współczesne Problemy Ekonomiczne. Globalizacja. Liberalizacja. Etyka” 2018, nr 2 (18).
Siemieniuk Ł., Wskaźniki EBIT i EBITDA a funkcjonowanie przedsiębiorstwa, [w:] Finansowe i informatyczne aspekty funkcjonowania organizacji gospodarczych, red. N. Siemieniuk, G. Michalczuk, J. Sikorski, Białystok 2013.
Siwik L., Przedsiębiorstwo w projekcie kodeksu cywilnego – zagadnienia wybrane, „Przegląd Prawa i Administracji” 2011, nr 84.
Sołtys B., Klientela – Przedsiębiorstwo – Wolny zawód, „Rejent” 1995, nr 5.
Stuss M.M., Specyfika zarządzania zasobami ludzkimi po fuzjach i przejęciach przedsiębiorstw, Kraków 2015.
Szermach A., Zbycie udziałów w spółce z o.o. objętych wspólnością majątkową małżeńską, „Przegląd Prawa i Administracji” 2015, t. 101.
Szumański A., Spółka akcyjna, [w:] Prawo spółek, W. Pyzioł, A. Szumański, I. Weiss, Warszawa 2019.
Śledziewska K., Włoch R., Gospodarka cyfrowa. Jak nowe technologie zmieniają świat, Warszawa 2020.
Tabaszewski R., Instytucja klienteli w prawie europejskim w świetle strasburskich standardów orzeczniczych, „Palestra” 2018, nr 1–2.
Van Kędzierski D., Metodologia i paradygmat polskich szczegółowych nauk prawnych, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2018, nr 3.
Weiss I., Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, [w:] Prawo spółek, W. Pyzioł, A. Szumański, I. Weiss, Warszawa 2019.
Wilejczyk M., Zbycie przedsiębiorstwa, Wrocław 2004.
Wiórek P.M., Kułak K., Podleś M., Pojęcie przedsiębiorcy i kupca w prawie niemieckim i francuskim, „Rejent” 2010, nr 3.
Zapolska K., Kształtowanie się pojęcia przedsiębiorcy i przedsiębiorstwa w prawie cywilnym oraz prawie gospodarczym w Polsce, „Miscellanea Historico-Iuridica” 2024, nr 23 (2).
[1] Tak pkt 2 preambuły do Europejskiej deklaracji praw i zasad cyfrowych w cyfrowej dekadzie (Dz.U. UE C 2023/23/1).
[2] K. Śledziewska, R. Włoch, Gospodarka cyfrowa. Jak nowe technologie zmieniają świat, Warszawa 2020, s. 82.
[3] M. Piałucha, Transformacja struktury działalności przedsiębiorstwa wytwórczego, Opole 1996, s. 8.
[4] Cechy konstrukcyjne to cechy określające definiendum, precyzujące znaczenie, charakteryzujące działalność. Zob. M. Etel, Pojęcie przedsiębiorcy w prawie polskim i prawie Unii Europejskiej oraz w orzecznictwie sądowym, Warszawa 2012, s. 40, 101, 106, 116, 295.
[5] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 1061, 1237), dalej: k.c.
[6] Pierwsze dotyczące charakteru w danym momencie; drugie ujęcie zaś (dynamiczne) wiąże się z „transferem”, przeniesieniem, kontraktem. Zob. W. Misiński, Instytucjonalna Teoria Przedsiębiorstw(a). Paradygmat (?) czy Wstęp (?) do Instytucjonalnej (?) Teorii (?) Przedsiębiorstw(a) (?), Wrocław 2021, s. 102.
[7] Oprócz klasycznej metody dogmatycznej należy spojrzeć na zjawisko prawne w kontekście jego celów oraz skutków. Zob. D. Van Kędzierski, Metodologia i paradygmat polskich szczegółowych nauk prawnych, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2018, nr 3, s. 34.
[8] Zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2009 r., II CSK 215/09, LEX nr 551060. Podobnie wyrok SN z dnia 25 listopada 2010 r., I CSK 703/09, LEX nr 724984.
[9] Szerzej: E. Gniewek, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2021, s. 139–141.
[10] G. Materna, Pojęcie przedsiębiorcy w polskim i europejskim prawie ochrony konkurencji, Warszawa 2009, s. 58–59.
[11] B. Marcinkowski, Typowe elementy składowe procesu M&A, [w:] Przewodnik po transakcjach fuzji i przejęć, red. B. Marcinkowski, Warszawa 2020, s. 52–53.
[12] Por. W. Pawlak, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1. Część ogólna, cz. 1. (Art. 1–554), red. J. Gudowski, Warszawa 2021, s. 1035–1036.
[13] Rozważam przy tym kwestię na poziomie ściśle prywatnoprawnym, choć w praktyce istotne będzie zagadnienie przenoszenia osobowych baz danych na gruncie rozporządzenia PE i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (RODO) (Dz.U. UE L 2016.119.1). Warto dodać, że w piśmiennictwie można spotkać określenie „e-renomy”. Zob. F. Mattatia, Internet et les réseaux sociaux: que dit la loi? 5e édition, Paryż 2023, s. 121.
[14] E. Gniewek, [w:] Kodeks cywilny, s. 140.
[15] Ł. Siemieniuk, Wskaźniki EBIT i EBITDA a funkcjonowanie przedsiębiorstwa, [w:] Finansowe i informatyczne aspekty funkcjonowania organizacji gospodarczych, red. N. Siemieniuk i in., Białystok 2013, s. 257.
[16] P. Pełczyński, Charakter prawny przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym, „Rejent” 1998, nr 1 (81), s. 78.
[17] Ibidem.
[18] T. Mróz, Podstawowe problemy pozasądowego rozwiązywania sporów między przedsiębiorcą a konsumentem, „Optimum. Studia Ekonomiczne” 2017, nr 2 (86), s. 61.
[19] Ibidem.
[20] M. Kuryłowicz, A. Wiliński, Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu, Warszawa 2013, s. 98.
[21] Ibidem.
[22] K. Nowakowski, Klientelizm jako forma korupcji, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2007, nr 1, s. 214–215.
[23] Do końca XVIII w. prawo handlowe rozwijało się w sposób ograniczony jako prawo dotyczące miast i kupców. Zob. J. Frąckowiak, Osiemdziesiąt lat polskiego prawa handlowego – wzloty, upadki oraz mozolna reaktywacja, „Przegląd Prawa i Administracji” 2015, t. 101, s. 45.
[24] Pojęcie kupca stało się „centralnym pojęciem”. Zob. A. Moszyńska, Pojęcie prawa handlowego i jego miejsce w systemie prawa, [w:] Prawo handlowe. Zagadnienia wybrane, red. A. Malarewicz-Jakubów, Warszawa 2023, s. 31. Jak stanowił art. 2 § 1 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. – Kodeks handlowy (Dz.U. z 1934 r. nr 57 poz. 502), kupcem jest, kto we własnem imieniu prowadzi przedsiębiorstwo zarobkowe.
[25] R. Tabaszewski, Instytucja klienteli w prawie europejskim w świetle strasburskich standardów orzeczniczych, „Palestra” 2018, nr 1–2, s. 90.
[26] Przywiązanie do „renomy” jako części definicyjnej przedsiębiorstwa jawi się jako najwyraźniejsze w prawie francuskim. Zob. M. Wilejczyk, Zbycie przedsiębiorstwa, Wrocław 2004, s. 57 i nast. Koncepcja definiowania przedsiębiorstwa przez tzw. teorię dobrej renomy pojawiła się w polskiej cywilistyce jeszcze w okresie międzywojnia. Zob. E. Norek, Przedsiębiorstwo w obrocie gospodarczym, Warszawa 2007, s. 29–30.
[27] A. Bierć, Zarys prawa prywatnego. Część ogólna, Warszawa 2018, s. 553. Wątek komparatystyczny warto rozwinąć w odrębnym opracowaniu.
[28] Ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 55 poz. 321).
[29] Przepis znowelizowano jednak na mocy ustawy z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2003 r. nr 49, poz. 408), dostosowując jego brzmienie do przyjętego Kodeksu spółek handlowych. Zob. K. Zapolska, Kształtowanie się pojęcia przedsiębiorcy i przedsiębiorstwa w prawie cywilnym oraz prawie gospodarczym w Polsce, „Miscellanea Historico-Iuridica” 2024, nr 23 (2), s. 62–63. Szerzej: P. Bielski, Regulacja pojęcia przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym a projekt prawa spółek handlowych, „Przegląd Prawa Handlowego” 1999, nr 6, s. 29–33.
[30] L. Siwik, Przedsiębiorstwo w projekcie kodeksu cywilnego – zagadnienia wybrane, „Przegląd Prawa i Administracji” 2011, nr 84, s. 154.
[31] K. Kułak, M. Podleś, P.M. Wiórek, Pojęcie przedsiębiorcy i kupca w prawie niemieckim i francuskim na tle pojęcia przedsiębiorcy w projekcie kodeksu cywilnego, „Przegląd Prawa i Administracji” 2011, nr 84, s. 128. Por. P.M. Wiórek, K. Kułak, M. Podleś, Pojęcie przedsiębiorcy i kupca w prawie niemieckim i francuskim, „Rejent” 2010, nr 3, s. 159–190.
[32] Pomimo monizmu normy pozostają w rozproszeniu. Brak bowiem „uporządkowanego całościowego spojrzenia na stosunki handlowe, konsekwentnej i spójnej koncepcji instytucji przedsiębiorcy (w tym w wymiarze ustrojowym), stosunków prawnych z jego udziałem i zasad ogólnych, które by nimi rządziły”. Zob. K. Kułak, Autonomia kodeksu spółek handlowych: między monizmem a dualizmem prawa prywatnego, „Przegląd Prawa i Administracji” 2020, nr 121, s. 31. Zob. szerzej J. Frąckowiak, Instytucje prawa handlowego w kodeksie cywilnym, „Rejent” 2003, nr 6, s. 15–40; J. Frąckowiak, Ustawodawstwo dotyczące przedsiębiorców pod rządami zasady jedności prawa cywilnego, „Przegląd Prawa Handlowego” 2000, nr 11, s. 1–9; J. Frąckowiak, O konieczności dalszych zmian prawa cywilnego szczególnie w odniesieniu do podmiotów i umów w obrocie gospodarczym, „Przegląd Prawa Handlowego” 1999, nr 3, s. 7–13.
[33] P. Pełczyński, Charakter prawny przedsiębiorstw…,s. 74.
[34] R. Tabaszewski, Instytucja klienteli w prawie…,s. 90.
[35] Sąd Najwyższy podkreślił, że za element istotny dla identyfikacji przedsiębiorstwa jako odrębnego dobra majątkowego uznaje się także renomę i klientelę, które należy rozumieć nie jako skonkretyzowany, zidentyfikowany personalnie krąg odbiorców dóbr bądź usług, lecz jako identyfikację przedsiębiorstwa jako samodzielnego dobra i jego uznania u określonej grupy odbiorców. Nie można w tym sensie klienteli utożsamiać z zindywidualizowanymi, ściśle określonymi odbiorcami, z którymi przedsiębiorca prowadzący określoną działalność zawiera, w szczególności w sposób powtarzalny, umowy związane z prowadzoną przezeń działalnością gospodarczą. We wspomnianym wyroku SN podkreślił, że chodzi o rozumienie przedsiębiorstwa zarówno na kanwie k.c., jak i k.s.h. Zob. wyrok SN z dnia 18 czerwca 2024 r., II CSKP 2110/22.
[36] B. Sołtys, Klientela – Przedsiębiorstwo – Wolny zawód, „Rejent” 1995, nr 5, s. 143.
[37] Ibidem.
[38] U. Promińska, Dobra własności przemysłowej i przedsiębiorstwo jako wkład niepieniężny, [w:] Wkłady niepieniężne do spółek handlowych, red. U. Promińska, Warszawa 2017, s. 210–212.
[39] Ibidem, s. 208.
[40] K. Kopaczyńska-Pieczniak, Defects in the Undertaking as an Object of Legal Transaction, „Studia Iuridica Lublinensia” 2021, vol. 30, nr 5, s. 327.
[41] Ibidem, s. 328.
[42] M. Bednarek, Przedsiębiorstwo jako przedmiot czynności prawnych – spory doktrynalne z perspektywy praktyki obrotu, „Studia Prawnicze” 2009, nr 3 (181), s. 48.
[43] Ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 18, 96), dalej: k.s.h.
[44] A. Freitag, Applying Business Capabilities in a Corporate Buyer M&A Process, Wiesbaden 2014, s. 1. W odróżnieniu od tzw. wzrostu organicznego. Zob. K. Polak, Występowanie nadwyżkowych stóp zwrotu w procesach fuzji i przejęć na polskim rynku kapitałowym, [w:] Wybrane zastosowania metod analitycznych w naukach ekonomicznych, red. A. Prędki, Kraków 2018, s. 89.
[45] E. Puzio, Uwarunkowania fuzji i przejęć przedsiębiorstw, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Współczesne Problemy Ekonomiczne. Globalizacja. Liberalizacja. Etyka” 2018, nr 2 (18), s. 77.
[46] A. Bernaziuk i in., Fuzje i przejęcia spółek kapitałowych. Zagadnienia rachunkowe i podatkowe, Warszawa 2022, s. 3.
[47] Chodzi w tym miejscu oczywiście o ujęcie ogólne, gdyż sektorowo bądź in concreto transakcje dokonują się często dzięki szansom przejęciowym, które wytwarza otoczenie dekoniunkturalne w czasach kryzysowych czy gospodarczo-turbulentnych.
[48] A. Piasecka-Głuszak, M. Adamczyk, Fuzje i przejęcia w Polsce w pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Ekonomia” 2010, nr 2 (149), s. 277.
[49] Szczególnie doniosłą i ilustratywną transakcją wydaje się transakcja przejęcia przedsiębiorstwa Twitter przez E. Muska, gdzie podstawową wartością przedsiębiorstwa jest sama baza użytkowników. Zob. J. Colley, The Unwritten Rules of M&A. Mergers and Acquisitions that Deliver Growth – Learning from Private Equity, Cham 2024, s. 176.
[50] M.M. Stuss, Specyfika zarządzania zasobami ludzkimi po fuzjach i przejęciach przedsiębiorstw, Kraków 2015, s. 13.
[51] Postanowienie SN z dnia 9 grudnia 2010 r., IV CSK 210/10.
[52] M. Kludacz-Alessandri, Rachunkowość łączących się i przejmowanych przedsiębiorstw, [w:] Rachunkowość finansowa przedsiębiorstwa – od jego powstania do likwidacji, red. M. Hass-Symotiuk, Warszawa 2022, s. 581; G. Keler, Badanie due diligence w transakcjach fuzji i przejęć. Znaczenie i skutki prawne, Warszawa 2021, s. 34.
[53] Zob. m.in. I. Weiss, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, [w:] Prawo spółek, W. Pyzioł, A. Szumański, I. Weiss, Warszawa 2019, s. 397; A. Szumański, Spółka akcyjna, [w:] Prawo spółek, W. Pyzioł, A. Szumański, I. Weiss, s. 920–922; A. Kidyba, Prawo handlowe, Warszawa 2016, s. 391–392, 490–492; K. Bilewska, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, [w:] Prawo handlowe, K. Bilewska, A. Chłopecki, Warszawa 2015, s. 115–116; A. Chłopecki, Spółka akcyjna, [w:] Prawo handlowe, K. Bilewska, A. Chłopecki, s. 165–166. Por. A. Szermach, Zbycie udziałów w spółce z o.o. objętych wspólnością majątkową małżeńską, „Przegląd Prawa i Administracji” 2015, t. 101, s. 228. Por. wyrok SN z dnia 1 grudnia 2011 r., I CSK 132/11, LEX nr 1129069. Por. Ł. Gasiński, Granice swobody kształtowania treści statutu spółki akcyjnej, Warszawa 2014, s. 325–326. Uprawnienie do rozporządzania akcją jest właściwością samego prawa zbywalnego. Zob. wyrok SN z dnia 27 kwietnia 2022 r., II CSKP 717/22. Zbywalność akcji postrzegana jest jako cecha determinująca naturę spółki akcyjnej, jako że tworzy warunki do płynności inwestycji, które stabilizuje przedsięwzięcia. Przedsięwzięcie zaś autonomizuje się w stosunku do osób akcjonariuszy jako dostarczycieli kapitału. Zob. J. Dąbrowska, Akcje jako podstawa konstrukcji spółki akcyjnej, [w:] Powszechna dematerializacja akcji. Modernizacja konstrukcji spółki akcyjnej, red. M. Michalski, Warszawa 2021, s. 117.
[54] A. Pieloch, Wykupy akcji własnych jako sposób obrony przed wrogim przejęciem na przykładzie spółek notowanych na GPW w Warszawie, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica” 2011, t. 256, s. 95.
[55] M. Bednarek, Przedsiębiorstwo jako przedmiot…, s. 53.
Filip Wyszyński
Okręgowa Izba Radców Prawnych w Warszawie
ORCID: 0000-0002-0792-5730
