Abstract
Amendments to Directive 2011/36/EU –
Combating Human Trafficking in the European Union
On June 13, 2024, the European Parliament and the Council adopted an amendment to the Directive on preventing and combating trafficking in human beings and protecting its victims, which replaced Council Framework Decision 2002/629/JHA. Member States have two years to adopt the legislative measures necessary to implement the provisions of the Directive. The article seeks to analyse and assess the new provisions, with particular emphasis on their impact on Polish legislation and the obligations they impose on various entities. It also offers a brief reflection on the state of implementation of Directive 2011/36/EU as originally drafted.
Keywords: human trafficking, migration, organized crime, European Union
Słowa kluczowe: handel ludźmi, migracja, przestępczość zorganizowana, Unia Europejska
Wprowadzenie – handel ludźmi w prawie międzynarodowym i prawie UE
W latach 90. XX w. na forum różnych organizacji międzynarodowych nastąpiło wzmożone zainteresowanie problematyką przeciwdziałania zorganizowanej przestępczości, w tym handlu ludźmi. W skali globalnej decyzja o podjęciu prac nad umową międzynarodową poświęconą temu zjawisku zapadła na forum ONZ, gdzie w 1991 r. utworzono Komisję Zapobiegania Przestępczości i Wymiaru Sprawiedliwości (Commission on Crime Prevention and Criminal Justice)[1]. W kolejnych latach odbyło się wiele konferencji i spotkań poświęconych przygotowywaniu nowego traktatu. Zwieńczeniem prac na forum tej jednostki było przyjęcie w roku 2000 Konwencji o międzynarodowej przestępczości zorganizowanej wraz z towarzyszącym jej protokołem o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu handlu ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi (dalej: protokół z Palermo)[2]. Także regionalne organizacje międzynarodowe podjęły działania mające na celu przeciwdziałanie handlowi ludźmi[3]. Przestępstwo to zostało wymienione w konwencji wykonawczej z Schengen z 1990 r. jako przykład poważnego przestępstwa o charakterze transgranicznym[4]. Do ważniejszych dokumentów UE poświęconych temu zjawisku zaliczyć należy Wspólne działanie Rady z 1997 r.[5] oraz decyzję ramową z 2002 r.[6] Drugi z tych instrumentów odwołuje się do protokołu z Palermo, uznając, iż jest on zdecydowanym krokiem w kierunku współpracy międzynarodowej w zakresie zwalczania handlu ludźmi, a przyjęta w decyzji ramowej trójelementowa definicja tego przestępstwa zbliżona była do tej zawartej w art. 3 protokołu[7]. Pojęcie handlu ludźmi pojawiło się także w Karcie praw podstawowych (art. 5 ust. 3), jednak najważniejszym instrumentem UE w tym zakresie jest obecnie dyrektywa w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar, zastępująca wskazaną powyżej decyzję ramową z 2011 r. (dalej: dyrektywa 2011/36/UE)[8]. Upoważnienie do jej przyjęcia znajdziemy w art. 83 traktatu lizbońskiego[9]. W wyniku nowelizacji dyrektywy 2011/36/UE z czerwca 2024 r. zmianie uległa między innymi sama definicja handlu ludźmi, jak również wiele przepisów dotyczących ścigania tego przestępstwa oraz pomocy osobom pokrzywdzonym. Na wdrożenie przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych niezbędnych do implementacji jej postanowień państwa członkowskie mają czas do 15 lipca 2026 r.[10] Do lipca 2026 r. należy również implementować dyrektywę w sprawie należytej staranności przedsiębiorstw w zakresie zrównoważonego rozwoju (Corporate Sustainability Due Diligence Directive, dalej: dyrektywa CSDD)[11]. Przewiduje ona wprowadzenie dla części przedsiębiorstw obowiązku działania z należytą starannością w celu przeciwdziałania negatywnym skutkom prowadzenia działalności biznesowej w zakresie praw człowieka i środowiska, uzupełniając tym samym dyrektywę 2011/36/UE.
Dyrektywa 2011/36/UE
Definicja handlu ludźmi znajduje się w art. 2 dyrektywy i składa się z trzech elementów: wskazanych czynów, użytych środków oraz celu polegającego na wyzysku (exploitation). Tłumaczenie to, a tym bardziej niczym nieuzasadnione odejście od wcześniej stosowanego terminu „wykorzystanie” (protokół z Palermo, Konwencja Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi[12]) uznać należy za niewłaściwe. Jednolita nomenklatura byłaby pod każdym względem bardziej odpowiednia, tym bardziej że termin „wyzysk” ma w polskim prawie karnym określone znaczenie i odnosi się do występku z art. 304 Kodeksu karnego.
Dyrektywa 2011/36/UE zobowiązuje państwa członkowskie do przyjęcia środków niezbędnych dla uznania za przestępstwa czynów określonych w definicji handlu ludźmi, jeżeli zostały popełnione umyślnie[13]. Karalne powinno być również podżeganie do tego przestępstwa, pomocnictwo i usiłowanie jego popełnienia. Instrument ten przewiduje też odpowiedzialność podmiotów zbiorowych i proponuje sankcje w postaci kar pieniężnych, pozbawienia prawa do korzystania ze świadczeń publicznych, czasowego lub stałego zakazu prowadzenia działalności gospodarczej, umieszczenia pod nadzorem sądowym, likwidacji sądowej czy też czasowego lub stałego zamknięcia zakładów wykorzystywanych do popełnienia przestępstwa[14].
Dyrektywa 2011/36/UE stosunkowo dużo uwagi poświęca środkom ochrony i wsparcia osób pokrzywdzonych handlem ludźmi, przyjmując tak zwanevictim centered approach. Artykuł 11 ust. 1 przewiduje generalną zasadę, zgodnie z którą oferowane wsparcie i pomoc muszą mieć charakter systemowy i stały, a nie doraźny. Przyjęte rozwiązania powinny być skupione na indywidualnych potrzebach i uwzględniać czynniki takie, jak płeć, wiek czy niepełnosprawność. Istotnym elementem dyrektywy jest tak zwana klauzula niekaralności. Wymaga ona, aby właściwe organy krajowe były uprawnione do odstąpienia od ścigania lub nakładania sankcji na ofiary handlu ludźmi za ich udział w działalności przestępczej, do której zostały zmuszone w bezpośredniej konsekwencji tego, iż padły ofiarą tego przestępstwa[15]. Jak stanowi preambuła, ratio legis takiego rozwiązania związane jest z chęcią ochrony praw człowieka przysługujących osobom pokrzywdzonym, zachęcenia ich do zeznawania w postępowaniu karnym przeciwko sprawcom oraz zapobieżenia dalszej wiktymizacji. Dlatego też „ofiary handlu ludźmi należy […] chronić przed ściganiem oraz karaniem za działania przestępcze, takie jak korzystanie z fałszywych dokumentów, oraz przestępstwa na podstawie przepisów dotyczących prostytucji oraz imigracji, do których popełnienia osoby te zostały zmuszone w bezpośredniej konsekwencji tego, iż stały się ofiarą handlu ludźmi”[16]. Z powyższego wynika, iż przesłankami mającymi przemawiać za odstąpieniem od ścigania są: przymus oraz bezpośredni związek między byciem ofiarą handlu ludźmi a popełnieniem przestępstwa. Warto przy tym zaznaczyć, że przepis ten nie kreuje uprawnienia, a jedynie upoważnia właściwe organy krajowe do odstąpienia od ścigania lub nakładania sankcji[17]. Jak dotąd Polska nie wdrożyła stosownych rozwiązań, a odstąpienie od karania możliwe jest co najwyżej na zasadach ogólnych[18].
Termin transpozycji postanowień dyrektywy 2011/36/UE do prawa krajowego upłynął 6 kwietnia 2013 r., wobec czego jej postanowienia mogą wywoływać bezpośredni skutek. Teoretycznie więc jednostki mogą powoływać się wprost na normę zawartą w tym instrumencie, jeżeli uprawnienia z niej wynikające są jasne, precyzyjne i bezwarunkowe. Niemniej trzeba podkreślić, że taka hipotetyczna możliwość w żaden sposób nie zwalnia Polski i pozostałych państw członkowskich z konieczności dokonania pełnej implementacji wszystkich postanowień tego aktu.
Prawo polskie
Na przestrzeni ostatnich lat wprowadzono w prawie polskim szereg zmian mających na celu dostosowanie wewnętrznych przepisów do międzynarodowych standardów przeciwdziałania handlowi ludźmi. Jeszcze przed przyjęciem dyrektywy 2011/36/UE Polski ustawodawca wprowadził do Kodeksu karnego trójelementową definicję przestępstwa handlu ludźmi. Jest ona co do zasady zgodna z założeniami tego instrumentu oraz innych aktów prawa międzynarodowego wiążących Polskę[19]. Zgodnie z art. 189a handel ludźmi jest zbrodnią podlegającą karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż trzy lata, karalne jest także czynienie przygotowań do tego przestępstwa[20]. W lipcu 2011 r. handel ludźmi dodano do katalogu czynów zabronionych mogących być podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego[21]. Zgodnie z wymogami Konwencji Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi wprowadzono też tak zwany okres do namysłu (reflection period) dla osób, wobec których istnieje podejrzenie, że mogą być ofiarami handlu ludźmi[22]. W tym czasie osoba taka może legalnie przebywać w Polsce przez trzy miesiące (cztery miesiące w przypadku małoletnich) i zastanowić się, czy podjąć się współpracy z organami ścigania[23]. Przepisy ustawy o cudzoziemcach umożliwiają też cudzoziemcom, którzy podejmą współpracę z organami ścigania, ubieganie się o zezwolenie na pobyt czasowy, a w pewnych sytuacjach także na pobyt stały[24].
Ostatnie zmiany przepisów związanych z handlem ludźmi znalazły się w ustawie o pomocy obywatelom Ukrainy z marca 2022 r. – podniesiono wówczas granicę zagrożenia karą wobec sprawców, którzy dopuścili się przestępstwa handlu ludźmi „w czasie trwania konfliktu zbrojnego na terytorium Ukrainy”[25]. Przepis ten rodzi szereg wątpliwości – jego literalna wykładnia nakazywałaby bowiem objąć wskazanym przepisem wszystkie osoby, które na terenie Polski dopuściły się handlu ludźmi (i innych wskazanych w tej ustawie przestępstw) po wejściu w życie tego aktu, niezależnie od narodowości osób pokrzywdzonych. Oznaczałoby to zmianę ustawowych granic wymiaru kar za wybrane przestępstwa dla wszystkich sprawców aż do czasu zakończenia konfliktu zbrojnego w Ukrainie. Nie wydaje się jednak, aby taka była intencja ustawodawcy, tym bardziej że zmiany te są znaczące – w przypadku przestępstwa handlu ludźmi dolna granica ustawowego zagrożenia została zwiększona z trzech do 10 lat, górna zaś z 20 do 25 lat[26]. Jak jednak wskazuje Jan Kluza, czasowy charakter tego przepisu i jego umiejscowienie w tak zwanej specustawie sprawiają, że należy uznać, iż przepis ten ma zastosowanie jedynie do takich sprawców, którzy popełniają przestępstwa określone w art. 72 w stosunku do osób, które przekroczyły Polską granicę ze względu na wojnę na Ukrainie. Niezależnie jednak od powyższych rozważań należy zgodzić się z Witoldem Klausem, który określił wprowadzone przepisy jako przejaw populizmu penalnego i paniki moralnej związanej z przekazami medialnymi, w których wielokrotnie straszono zagrożeniem handlem ludźmi, na co narażone miały być zwłaszcza uciekające z Ukrainy młode kobiety i dzieci. Zamiast podjąć działania prewencyjne i ochronne, rządzący wybrali najprostsze rozwiązanie, czyli zmianę przepisów dotyczących kar[27].
Dyrektywa 2024/1712 – co nowego?
Przede wszystkim rozszerzeniu uległa sama definicja, a dokładniej jej trzeci element. Dotyczy on znamion strony podmiotowej i stanowi, że określone działanie, podjęte z użyciem określonych metod, musi mieć na celu wyzyskanie/wykorzystanie ofiary[28]. Nie wymaga się jednak, aby cel faktycznie został osiągnięty – wystarczające jest bowiem udowodnienie istnienia po stronie sprawcy zamiaru jego osiągnięcia[29]. Artykuł 2 ust. 3 dyrektywy w swoim nowym brzmieniu wymaga, aby państwa członkowskie uwzględniły wyzyskiwanie/wykorzystanie do macierzyństwa zastępczego, przymusowego małżeństwa lub nielegalnej adopcji. Powyższy wymóg niewątpliwie będzie wyzwaniem dla krajowego ustawodawcy. Macierzyństwo zastępcze pozostaje nieuregulowane na gruncie polskiego prawa, jest to zagadnienie związane z przepisami dotyczącymi adopcji[30]. W chwili obecnej w Kodeksie karnym znajdziemy przestępstwo organizowania adopcji dzieci wbrew przepisom ustawy w celu osiągnięcia korzyści majątkowej (art. 211a). Proceder ten bywa mylony z pojęciem handlu ludźmi, są to jednak dwa odrębne przestępstwa. W przypadku osób małoletnich definicja handlu ludźmi składa się bowiem tylko z dwóch elementów – działania sprawcy oraz celu polegającego na wyzyskaniu/wykorzystaniu dziecka. To właśnie ten element odróżnia przestępstwo handlu ludźmi od czynu określonego w art. 211a, którego znamiona nie obejmują wykorzystania małoletniego.
Na mocy nowych przepisów państwa członkowskie zobowiązane są także podjąć środki niezbędne do zapewnienia, aby za okoliczności obciążające uznano: a) fakt, że przestępstwo handlu ludźmi zostało popełnione przez funkcjonariusza publicznego podczas wykonywania jego obowiązków; b) fakt, że sprawca ułatwiał rozpowszechnianie obrazów, nagrań wideo lub podobnych materiałów o charakterze seksualnym z udziałem ofiary lub dopuścił się ich za pomocą technologii informacyjno-komunikacyjnych[31]. Do dyrektywy dodano też art. 18a, który zobowiązuje państwa członkowskie, by podjęły one środki niezbędne do zapewnienia, że umyślne korzystanie z usług świadczonych przez ofiarę handlu ludźmi było przestępstwem w sytuacji, gdy usługobiorca wie, że osoba świadcząca usługę jest ofiarą przestępstwa handlu ludźmi. Rozwiązanie to jest elementem kompleksowego podejścia do ograniczania popytu, którego celem jest zajęcie się problemem wysokiego poziomu popytu sprzyjającego rozmaitym formom wykorzystania[32]. Jednocześnie możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności osób prawnych rozciągać powinna się nie tylko na samo przestępstwo handlu ludźmi, ale także na korzystanie z usług świadczonych przez ofiary handlu ludźmi[33]. Rozszerzeniu uległ też katalog sankcji wobec osób prawnych, między innymi o środek polegający na „cofnięciu zezwoleń i upoważnień do prowadzenia działalności, która doprowadziła do odpowiedniego przestępstwa”[34].
Artykuł 9 ust. 3 zachęca państwa członkowskie do tworzenia wyspecjalizowanych jednostek w ramach organów ścigania i prokuratury. Z kolei przepisy dotyczące wsparcia i pomocy dla ofiar wzbogacono między innymi o postanowienia dotyczące schronisk i innych miejsc zastępczego zakwaterowania. Dyrektywa wymaga, aby liczba takich placówek była wystarczająca i aby były one łatwo dostępne dla domniemanych oraz zidentyfikowanych ofiar handlu ludźmi. Miejsca te mają na celu wsparcie ofiar w procesie odzyskiwania sił przez zapewnienie im odpowiednich warunków bytowych, z myślą o powrocie do niezależnego życia. Miejsca te muszą być też przystosowane do zaspokojenia szczególnych potrzeb dzieci, w tym dzieci będących ofiarami handlu ludźmi[35].
Novum jest art. 11a, uznający wprost, że w pewnych przypadkach ofiarom handlu ludźmi przysługiwać może prawo do ubiegania się „o ochronę międzynarodową lub o równoważny status krajowy”. Ważnym aspektem jest tutaj obowiązek zapewnienia koordynacji między organami zaangażowanymi w zwalczanie handlu ludźmi a organami azylowymi[36]. Choć w wielu przypadkach państwa docelowe dążą do tego, aby ofiary handlu ludźmi powróciły do kraju pochodzenia, to jednak zdarzają się sytuacje, kiedy to powrót taki wiąże się z zagrożeniem[37]. Jak wskazuje się w dokumentach Biura Narodów Zjednoczonych ds. narkotyków i przestępczości (UNODC), repatriacja pokrzywdzonych zawsze powinna być poprzedzona dogłębną analizą ryzyka, uwzględniającą wszelkie czynniki mogące uczynić powrót niebezpiecznym oraz zagrożenie ponowną wiktymizacją[38]. W sytuacji, w której z powrotem wiązałoby się zagrożenie dla pokrzywdzonego, należy rozważyć inne opcje – jedną z nich jest możliwość ubiegania się o status uchodźcy, analizowana między innymi w dokumentach Biura Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR)[39]. Artykuł 11a ust. 2 dyrektywy stanowi, że należy zapewnić ofiarom handlu ludźmi możliwość korzystania z przysługującego im prawa do ubiegania się o ochronę międzynarodową lub o równoważny status krajowy. Jest to niezależne od pomocy, wsparcia i ochrony otrzymanej jako domniemana lub zidentyfikowana ofiara handlu ludźmi.
Zmodyfikowane zostały też postanowienia dotyczące szkoleń. W pierwotnej wersji kwestii tej poświęcony był częściowo art. 18 dotyczący zapobiegania handlowi ludźmi. W nowym brzmieniu obowiązek prowadzenia szkoleń dla różnych grup zawodowych znalazł się w oddzielnym przepisie. Artykuł 18b dotyczy nie tylko tych służb, które są bezpośrednio zaangażowane w przeciwdziałanie temu przestępstwu (funkcjonariuszy policji, prokuratorów, pracowników Straży Granicznej), ale także innych osób, które mogą mieć kontakt z ofiarami handlu ludźmi, na przykład inspektorów pracy, pracowników służby zdrowia czy pomocy społecznej. Cele szkolenia obejmować mają zapobieganie handlowi ludźmi, zwalczanie tego procederu oraz zapobieganie wtórnej wiktymizacji. Dyrektywę uzupełniono również o nowy przepis dotyczący gromadzenia danych. Artykuł 19a zobowiązuje państwa członkowskie do stworzenia „systemu umożliwiającego rejestrowanie, tworzenie i dostarczanie zanonimizowanych danych statystycznych, pozwalającego na monitorowanie skuteczności ich systemów walki z przestępstwami, o których mowa w […] dyrektywie”. Dalsza część tego przepisu wymienia siedem kategorii danych statystycznych, które objęte są tym obowiązkiem[40]. Choć w skali globalnej dane na temat handlu ludźmi gromadzone i publikowane przez Eurostat należały do tych najbardziej rzetelnych, to jednak wpisanie tego obowiązku wprost do dyrektywy jest pożądaną zmianą, która pozwoli na jeszcze lepsze zbadanie tego zjawiska[41].
Warto zauważyć, że wiele z wprowadzonych w dyrektywie zmian zgodnych jest z rekomendacjami, jakie znaleźć można w raportach na temat zwalczania handlu ludźmi publikowanych co roku przez Departament Stanu USA[42]. W 2024 r. Polska „awansowała” i uznano, że władze w pełni realizują minimalne standardy eliminacji handlu ludźmi. Mimo to w raporcie znaleźć można szereg zaleceń, w tym między innymi zalecenia dotyczące tworzenia wyspecjalizowanych jednostek, gromadzenia danych, zwiększenia liczby szkoleń oraz zapewnienia możliwości niekarania ofiar za niezgodne z prawem czyny popełnione w bezpośrednim wyniku bycia ofiarą handlu ludźmi[43].
Podsumowanie
Jak wynika z powyższej analizy, przepisów dotyczących szeroko pojętego przeciwdziałania handlowi ludźmi systematycznie przybywa. Warto jednocześnie wskazać, że do lipca 2026 r. należy również implementować dyrektywę CSDD, która przewiduje wprowadzenie dla części przedsiębiorstw obowiązku działania z należytą starannością w celu przeciwdziałania negatywnym skutkom prowadzenia działalności biznesowej w zakresie praw człowieka i środowiska[44]. Wymóg działania z należytą starannością odnosi się do działalności własnej przedsiębiorstwa, jej jednostek zależnych oraz tak zwanego łańcucha działalności (chain of activities). Przedsiębiorstwa będą zobowiązane do monitorowania i raportowania działań związanych między innymi z przeciwdziałaniem pracy dzieci i wyzyskowi pracowników. Przepisy te mogą być doskonałym uzupełnieniem kompleksowej regulacji dotyczącej zwalczania handlu ludźmi. Handel ludźmi traktuje się bowiem nie tylko jako przestępstwo, lecz także jako naruszenie praw człowieka, w związku z czym silny akcent kładziony jest na konieczność rozwijania standardów dotyczących eliminowania przyczyn tego procederu oraz zapewniania wsparcia pokrzywdzonym[45].Jak więc widać, Polska jest zobowiązana do wdrożenia kolejnych rozwiązań, mimo że wciąż nie w pełni implementowane zostały postanowienia dyrektywy 2011/36/UE w jej pierwotnym brzmieniu. Zauważalne jest też rozproszenie przepisów prawa krajowego regulujących tę materię – znajdziemy je w szeregu różnych ustaw i aktów wykonawczych, co utrudniać może ich stosowanie[46]. Wobec powyższego uznać należy, że wysuwany coraz częściej postulat stworzenia odrębnej, kompleksowej ustawy poświęconej przeciwdziałaniu handlowi ludźmi jest w pełni zasadny. Rozwiązanie takie funkcjonuje w wielu państwach. Jako przykład zazwyczaj wskazuje się amerykańską Trafficking Victims Protection Act, ale podobne akty prawne znajdziemy między innymi w Bułgarii, Irlandii, na Cyprze czy też Filipinach[47]. Konieczność wdrożenia postanowień zmienionej dyrektywy 2011/36/UE oraz nowej dyrektywy w sprawie należytej staranności przedsiębiorstw w zakresie zrównoważonego rozwoju to doskonała okazja do podjęcia debaty na ten temat, tym bardziej że instrument ten określa jedynie pożądany rezultat, pozostawiając państwom członkowskim swobodę wyboru formy i środków[48].
Bibliografia
Boister N., Transnational Criminal Law?, „European Journal of International Law” 2003, nr 5.
Christensen T.M., Trafficking for sexual exploitation: victim protection in international and domestic asylum law, UNHCR 2011, research paper nr 206.
Derenčinović D., Comparative Perspectives On Non-Punishment Of Victims Of Trafficking In Human Beings, „Annales de la Faculté de Droit d’Istanbul” 2014, t. 46, nr 63.
Gallagher A.T., The International Law of Human Trafficking, Cambridge 2010.
Gallagher A.T., Improving the Effectiveness of the International Law of Human Trafficking: A Vision for the Future of the US Trafficking in Persons Reports, „Human Rights Review” 2011, nr 3.
Galicki Z.W., Transnational organized crime, [w:] Współczesne wyzwania europejskiej przestrzeni prawnej, red. A. Łazowski, R. Ostrihansky, Kraków 2005.
Głogowska-Balcerzak A., Standardy zwalczania handlu ludźmi w prawie międzynarodowym, Łódź 2019.
Klaus W.A., art. 72, [w:] Ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa, red. R. Cieślak, M. Górski, M. Jaźwińska, E. Kacprzak--Szymańska, A. Kwaśniewska-Sadkowska, P. Mickiewicz, M. Princ, K. Słubik, W.A. Klaus, Warszawa 2022.
Kluza J., Konsekwencje wprowadzenia art. 72 ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa, „Przegląd Sądowy” 2024, nr 7–8.
Lasocik Z., Nowa dyrektywa Unii Europejskiej w sprawie handlu ludźmi, „Państwo i Prawo” 2012, nr 12.
Niekaralność ofiar handlu ludźmi – wstępna diagnoza problemu, red. Z. Lasocik, Warszawa 2013.
Obokata T., EU Council Framework Decision on Combating Trafficking in Human Beings: A Critical Appraisal, „Common Market Law Review” 2003, nr 4.
Renzikowski J., Trafficking in human beings as a crime and as a human rights violation, [w:] Routledge Handbook of Human Trafficking, red. R. Piotrowicz, C. Rijken, B. Uhl, Routledge 2017.
UNODC, Anti-trafficking manual for Criminal justice practitioners, Wiedeń 2009.
Wilk A., Macierzyństwo zastępcze w Polsce – dozwolone czy zakazane?, „Radca Prawny. Zeszyty Naukowe” 2020, nr 1.
[1] Szerzej na temat kulis działania Komisji Zapobiegania Przestępczości i Wymiaru Sprawiedliwości i przyjętych przez nią konwencji: Z.W. Galicki, Transnational organized crime, [w:] Współczesne wyzwania europejskiej przestrzeni prawnej, red. A. Łazowski, R. Ostrihansky, Kraków 2005, s. 661; A.T. Gallagher, The International Law of Human Trafficking, Cambridge 2010, s. 68–69.
[2] Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu handlu ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z dnia 15 listopada 2000 r. (Dz.U. z 2005 r. nr 18, poz. 160); konwencję uzupełniają jeszcze dwa inne protokoły dodatkowe: protokół przeciwko przemytowi migrantów drogą lądową, morską i powietrzną i protokół przeciwko nielegalnemu wytwarzaniu i handlowi bronią palną, jej częściami i komponentami oraz amunicją. Choć formalnie każdy z protokołów dodatkowych to odrębny instrument, to aby stać się jego stroną, państwo musi wpierw ratyfikować konwencję.
[3] Oprócz Unii Europejskiej są to m.in.: Rada Europy, Południowoazjatyckie Stowarzyszenie Współpracy Regionalnej (SAARC) i Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN). Szerzej: A. Głogowska--Balcerzak, Standardy zwalczania handlu ludźmi w prawie międzynarodowym, Łódź 2019, s. 143–156.
[4] Z. Lasocik, Nowa dyrektywa Unii Europejskiej w sprawie handlu ludźmi, „Państwo i Prawo” 2012, nr 12, s. 47.
[5] Wspólne działanie 1997/154/WSiSW dotyczące działań mających na celu zwalczanie handlu ludźmi oraz seksualnego wykorzystywania dzieci z dnia 24 lutego 1997 r. (Dz.Urz. WE z 1997 r., L 63/1).
[6] Decyzja ramowa Rady 2002/629/WSiSW z dnia 19 lipca 2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi.
[7] Ibidem, art. 1, szerzej: T. Obokata, EU Council Framework Decision on Combating Trafficking in Human Beings: A Critical Appraisal, „Common Market Law Review” 2003, t. 40, nr 4.
[8] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/36/UE z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar, zastępująca decyzję ramową Rady 2002/629/WSiSW (Dz.Urz. UE z 2011 r., L 101).
[9] Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej z dnia 25 marca 1957 r. (wersja skonsolidowana) (Dz.Urz. UE z 2008 r., C115/47), art. 83.
[10] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2024/1712 z dnia 13 czerwca 2024 r. w sprawie zmiany dyrektywy 2011/36/UE w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar (Dz.U.UE.L.2024.1712), art. 2.
[11] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 czerwca 2024 r. w sprawie należytej staranności przedsiębiorstw w zakresie zrównoważonego rozwoju oraz zmieniająca dyrektywę 2019/1937 i rozporządzenie 2023/2859 (Dz.U.UE.L.2024.1760).
[12] Konwencja RE w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi z dnia 16 maja 2005 r. (Dz.U. z 2009 r. nr 20, poz. 107). Zob. K. Bralczyk, Konwencja Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi, [w:] Handel ludźmi: zapobieganie i ściganie, red. Z. Lasocik, Warszawa 2006, s. 91–108.
[13] Umyślność niewątpliwie oznaczać będzie działanie w zamiarze bezpośrednim, jednak ze względu na różnice systemów prawa karnego różnych państw ciężko jest wyznaczyć wspólny dla wszystkich standard. Zdaniem N. Boistera to właśnie sytuacja braku spójności odnośnie do podstawowych pojęć z zakresu prawa karnego jest jedną z głównych słabości instrumentów transnarodowego prawa karnego. N. Boister, Transnational Criminal Law?, „European Journal of International Law” 2003, t. 14, nr 5, s. 958.
[14] Dyrektywa 2011/36/UE, art. 6.
[15] Ibidem, art. 8.
[16] Przy czym „ochrona ta nie powinna wykluczać ścigania lub karania za przestępstwa, które dana osoba popełniła z własnej woli lub w których z własnej woli brała udział” (preambuła, § 14).
[17] Szerzej: D. Derenčinović, Comparative Perspectives On Non-Punishment Of Victims Of Trafficking In Human Beings, „Annales de la Faculté de Droit d’Istanbul” 2014, t. 46, nr 63.
[18] Szerzej: Niekaralność ofiar handlu ludźmi – wstępna diagnoza problemu, red. Z. Lasocik, Warszawa 2013.
[19] „Handlem ludźmi jest werbowanie, transport, dostarczanie, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osoby z zastosowaniem: 1) przemocy lub groźby bezprawnej, 2) uprowadzenia, 3) podstępu, 4) wprowadzenia w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, 5) nadużycia stosunku zależności, wykorzystania krytycznego położenia lub stanu bezradności, 6) udzielenia albo przyjęcia korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy osobie sprawującej opiekę lub nadzór nad inną osobą – w celu jej wykorzystania, nawet za jej zgodą, w szczególności w prostytucji, pornografii lub innych formach seksualnego wykorzystania, w pracy lub usługach o charakterze przymusowym, w żebractwie, w niewolnictwie lub innych formach wykorzystania poniżających godność człowieka albo w celu pozyskania komórek, tkanek lub narządów wbrew przepisom ustawy. Jeżeli zachowanie sprawcy dotyczy małoletniego, stanowi ono handel ludźmi, nawet gdy nie zostały użyte metody lub środki wymienione w pkt 1–6”. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r. nr 88, poz. 553), art. 115 § 22.
[20] Art. 189a został wprowadzony do rozdziału XXIV (przestępstwa przeciwko wolności) Kodeksu karnego na mocy nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 20 maja 2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy o Policji, ustawy – Przepisy wprowadzające Kodeks karny oraz ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. nr 98, poz. 626). Jednocześnie na jej mocy wykreślono znajdujący się w rozdziale XXXII art. 253 k.
[21] Art. 16 ust. 1 pkt 9 ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. z 2023 r. poz. 659); art. 3 ustawy z 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. 2011 r. nr 191, poz. 1135).
[22] Dz.U. z 2009 r. nr 20, poz. 107, art. 13.
[23] Ustawa z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach (Dz.U. z 2013 r. poz. 1650, art. 170 i nast.).
[24] Ibidem, art. 176 i 195 ust. 5.
[25] Ustawa z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (Dz.U. z 2023 r. poz. 103 z późn. zm.), art. 72.
[26] J. Kluza, Konsekwencje wprowadzenia art. 72 ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa, „Przegląd Sądowy” 2024, nr 7–8, s. 152.
[27] W.A. Klaus, Art. 72, [w:] Ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa, red. R. Cieślak i in., Warszawa 2022.
[28] Dyrektywa 2024/1712, art. 2 ust. 1.
[29] UNODC, Anti-trafficking manual for Criminal justice practitioners, Wiedeń 2009, s. 6.
[30] Szerzej: A. Wilk, Macierzyństwo zastępcze w Polsce – dozwolone czy zakazane? „Radca Prawny. Zeszyty Naukowe” 2020, nr 1.
[31] Dyrektywa 2024/1712, art. 4 ust. 3.
[32] Ibidem, preambuła, p. 26.
[33] Ibidem, art. 5.
[34] Ibidem, art. 6 ust. 2d.
[35] Ibidem, art. 11 ust. 5a.
[36] Por. art. 68 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2020 r. poz. 322).
[37] Por. art. 8 ust. 2 protokołu z Palermo: „W przypadku powrotu ofiary handlu ludźmi z Państwa-Strony do Państwa-Strony, którego osoba ta jest obywatelem lub w którym posiadała prawo stałego pobytu w chwili wjazdu na terytorium Państwa-Strony przyjmującego, powrót ten powinien nastąpić z należytym uwzględnieniem bezpieczeństwa tej osoby [podkreślenie autorki], jak również z uwzględnieniem postępowania prawnego związanego z faktem, że osoba ta jest ofiarą handlu ludźmi, przy czym powrót taki powinien być w miarę możliwości dobrowolny”.
[38] UNODC, Anti-trafficking…, s. 11.
[39] UNHCR, Guidelines on International Protection: The Application of Article 1A(2) of the 1951 Convention and/or the 1967 Protocol Relating to the Status of Refugees to Victims of Trafficking and Persons at Risk of Being Trafficked, HCR/GIP/06/07 (2006). Zob. też: T.M. Christensen, Trafficking for sexual exploitation: victim protection in international and domestic asylum law, UNHCR 2011, research paper nr 206, s. 4.
[40] Dyrektywa 2024/1712, art. 19 ust. 2.
[41] Por. uwagi na temat dyrektywy 2011/36/UE w jej pierwotnym brzmieniu: „Wielkim nieobecnym’ w unormowaniach zawartych w art. 18 dyrektywy jest system gromadzenia danych dotyczących handlu ludźmi i badania naukowe. Nie ulega przecież wątpliwości, że dla efektywnego zapobiegania jakiemuś zjawisku niezbędna jest pełna wiedza na jego temat”. Z. Lasocik, Nowa dyrektywa…, s. 47.
[42] W corocznych raportach Departamentu Stanu USA ocenia się zaangażowanie poszczególnych państw w przeciwdziałanie handlowi ludźmi. Autorzy posługują się trzystopniową klasyfikacją, w której stopień pierwszy przyznawany jest państwom, których działalność na polu zwalczania handlu ludźmi oceniona została najlepiej, stopień trzeci natomiast to ocena najgorsza. Od 2019 r. Polska znajdowała się w drugiej grupie państw, co oznaczało, że wysiłki na polu zwalczania handlu ludźmi oceniane było jako zadowalające, aczkolwiek nie spełniały one minimalnych standardów wyznaczanych przez amerykańską ustawę Trafficking Victims Protection Act. Ocena raportów nie jest jednoznaczna – są one ważnym źródłem informacji na temat zwalczania handlu ludźmi na świecie, jednocześnie jednak Stany Zjednoczone krytykowane są za to, że samozwańczo ogłosiły się ekspertem w tej kwestii. Podawana w wątpliwość bywa też bezstronność raportu. Najistotniejszy zarzut jest jednak związany jest z tym, że punktem odniesienia dla oceny jest wewnętrzne ustawodawstwo Stanów Zjednoczonych, nie są zaś nimi prawnomiędzynarodowe standardy zwalczania handlu ludźmi, stworzone i zaakceptowane przez społeczność międzynarodową. Szerzej: A.T. Gallagher, Improving the Effectiveness of the International Law of Human Trafficking: A Vision for the Future of the US Trafficking in Persons Reports, „Human Rights Review” 2011, nr 3, t. 12, s. 381.
[43] https://pl.usembassy.gov/pl/raport-nt-zwalczania-handlu-ludzmi-polska-2024/ [dostęp: 10 czerwca 2025 r.].
[44] Docelowo instrument ten obejmie przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 1 tys. pracowników oraz generujące roczne przychody przekraczające 450 mln euro.
[45] J. Renzikowski, Trafficking in human beings as a crime and as a human rights violation,[w:] Routledge Handbook of Human Trafficking, red. R. Piotrowicz, red. C. Rijken, B. Uhl, Routledge 2017, 13–20.
[46] Do omówionych w niniejszym artykule aktów prawnych dodać należy: ustawę z dnia 15 czerwca 2012 r. o skutkach powierzania wykonywania pracy cudzoziemcom przebywającym wbrew przepisom na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. poz. 769), ustawę z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1876) oraz ustawę z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 146 z późn. zm.), ustawę z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 475), rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 16 kwietnia 2014 r. w sprawie wzoru zaświadczenia potwierdzającego domniemanie, że cudzoziemiec jest ofiarą handlu ludźmi (Dz.U. poz. 513), rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 29 grudnia 2020 r. w sprawie wzoru zaświadczenia potwierdzającego domniemanie, że obywatel Unii Europejskiej lub członek rodziny niebędący obywatelem Unii Europejskiej jest ofiarą handlu ludźmi (Dz.U. poz. 2454).
[47] Zob. bazę ustawodawstwa stworzoną przez Biuro Narodów Zjednoczonych ds. narkotyków i przestępczości: https://sherloc.unodc.org/cld/v3/sherloc/legdb/index.html?lng=en [dostęp: 10 czerwca 2025 r.].
[48] Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej z dnia 25 marca 1957 r. (Dz.Urz. UE z 2008 r., C115/47), art. 288.
Anna Głogowska-Balcerzak
Uniwersytet Łódzki
ORCID: 0000-0001-5591-5433
